โอภาสกรณฏฺเฐนาติ กาตพฺพโต กรณํ, โอภาโสว กรณํ, อตฺตโน ปจฺจเยน โอภาสภาเวน นิพฺพตฺเตตพฺพฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ เสสํ ปสํสาวจนนฺติ ปฏิปกฺขวิธมนปวตฺติวิเสสานํ โพธนโต วุตฺตํฯ อวิชฺชา วิหตาติ เอเตน วิชฺชนฏฺเฐน วิชฺชาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยสฺมา วิชฺชา อุปฺปนฺนาติ เอเตน วิชฺชาปฏิปกฺขา อวิชฺชา, ปฏิปกฺขตา จสฺสา ปหาตพฺพภาเวน วิชฺชาย จ ปหายกภาเวนาติ ทสฺเสติฯ เอส นโย อิตรสฺมิมฺปิ ปททฺวเยติ อิมินา ตโม วิหโต วินฏฺโฐฯ กสฺมา? ยสฺมา อาโลโก อุปฺปนฺโนติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ เปสิตตฺตสฺสาติ ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิํ ปติ วิสฺสฏฺฐจิตฺตสฺสฯ ยถา อปฺปมตฺตสฺสาติ อญฺญสฺสปิ กสฺสจิ มาทิสสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณกถาวณฺณนา

[53] อิธาติ ภยเภรวสุตฺเต วุตฺตํฯ อิธ อยํ วิเสโสติ โยชนาฯ วุตฺตสทิสเมว ‘‘เมติ มยา’’ติอาทินาฯ ปริกมฺมกิจฺจนฺติ ‘‘อภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย สพฺพปจฺฉิมา นิสชฺชา อาวชฺชิตพฺพา’’ติอาทินา, กสิณารมฺมณํ อภิญฺญาปาทกชฺฌานํ สพฺพากาเรน อภินีหารกฺขมํ กตฺวา’’ติอาทินา จ วุตฺเตน ปริกมฺเมน กิจฺจํ ปโยชนํ นตฺถิฯ น เตน อิธ อตฺโถติ เตน ภาวนานเยน อิธ ปาฬิยา อตฺถวณฺณนายํ อตฺโถ นตฺถิ ตถาภาวนาย อิธ อนธิปฺเปตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อาสวกฺขยญาณกถาวณฺณนา

[54] วิปสฺสนาปาทกนฺติ (สารตฺถ. ฏี. 1.14.อาสวกฺขยญาณกถายํ; ที. นิ. ฏี. 1.248; อ. นิ. ฏี. 2.3.59) วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตํฯ วิปสฺสนา จ ติวิธา วิปสฺสนกปุคฺคลเภเทนฯ มหาโพธิสตฺตานญฺหิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยญาณสํวทฺธิตตฺตา สยมฺภุญาณภูตา, อิตเรสํ สุตมยญาณสํวทฺธิตตฺตา ปโรปเทสสมฺภูตา, สา ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติอาทินา อเนกธา อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานํ อญฺญตรมุขวเสน อเนกธาว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.306) นานานยโต วิภาวิตาฯ มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคญาณสฺส อธิฏฺฐานภูตํ ปุพฺพภาคญาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรสณฺหสุขุมตรํ อนญฺญสาธารณํ วิปสฺสนาญาณํ โหติ, ยํ อฏฺฐกถาสุ มหาวชิรญาณนฺติ วุจฺจติฯ ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ สตฺถุ วฬญฺชนกสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ, สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมญฺชูสาย วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาย (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.144) อุทฺเทสโต ทสฺสิโต, อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺโพติฯ

อาสวานํ เขปนโต สมุจฺฉินฺทนโต อาสวกฺขโย, อริยมคฺโค, อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน อรหตฺตมคฺคคฺคหณํฯ อาสวานํ ขเย ญาณํ อาสวกฺขยญาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺร เจตํ ญาณ’’นฺติ วตฺวา ขเยติ จ อาธาเร ภุมฺมํ, น วิสเยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตปฺปริยา ปนฺนตฺตา’’ติ อาหฯ อิทํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ตทา ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนํฯ เอตฺตกํ ทุกฺขนฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ตทา ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนํฯ เอตฺตกํ ทุกฺขนฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺช คหิตภาวทสฺสนํฯ น อิโต ภิยฺโยติ อนวเสเสตฺวา คหิตภาวทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิฯ สรสลกฺขณปฏิเวเธนาติ สภาวสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนนฯ อสมฺโมหปฏิเวโธติ จ ยถา ตสฺมิํ ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติฯ เตนาห ‘‘ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิ’’นฺติฯ ยํ ฐานํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเฐน การณภูตํ อาคมฺมฯ ตทุภยวโต หิ ปุคฺคลสฺส ปตฺติ ตทุภยสฺส ปตฺตีติ วุตฺตํฯ ปตฺวาติ วา ปาปุณนเหตุฯ อปฺปวตฺตินฺติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ เต วา นปฺปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อปฺปวตฺติ, นิพฺพานํฯ ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺสฯ สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกิริยาวเสน สมฺมเทว ปาปกํฯ