เมนู

กาลถมฺเภ ลทฺธพฺพฉายาวเสน ทฺวงฺคุลกาเลยามฆณฺฏิกํ ปหรติ สงฺฆสฺส ตํตํวตฺตกรณตฺถํฯ มุคฺครนฺติ ฆณฺฏิกปฺปหรณมุคฺครํฯ ยามยนฺตํ ปตติ อญฺเญหิ ภิกฺขูหิ โยชิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ยาว อญฺเญ ภิกฺขู โภชนสาลํ อุปคจฺฉนฺติ, ตาว ทิวาวิหารฏฺฐานํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ กโรติฯ

ยํ โข ตนฺติ เอตฺถ นฺติ อนิยมุทฺเทโส, โขติ อวธารเณ, ยเมว ปุคฺคลนฺติ อตฺโถฯ นฺติ วุจฺจมานาการวจนํฯ มเมวาติ มํ เอวฯ อสมฺโมหสภาโวติ สภาวภูตอสมฺโมโหฯ ‘‘อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มนุสฺสโลเก’’ติ วุตฺตํฯ ปญฺญาสมฺปตฺติยาติ ยาถาวโต หิตสฺส ชานนสมตฺเถน อตฺตโน ปญฺญาคุเณน, น เกวลํ อชฺฌาสเยเนว หิเตสิตา, อถ โข ปโยเคนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หิตูปเทสโก’’ติ อาหฯ อชฺฌาสเยน ปน หิเตสิตา ‘‘โลกานุกมฺปายา’’ติ อิมินา ทสฺสิตาฯ อุปกรเณหิ วินา น กทาจิ โภคสุขํ อุปกรณทานญฺจ จาคสมฺปตฺติเหตุกนฺติ อาห ‘‘จาคสมฺปตฺติยา…เป.… ทายโก’’ติฯ เมตฺตาสมฺปตฺติยา หิตูปสํหาเรน รกฺขิตาฯ กรุณาสมฺปตฺติยา ทุกฺขาปนยเนน โคปายิตาฯ นนุ จ ปุพฺเพปิ วุตฺตํ ‘‘หิตาย สุขายา’’ติ, อถ กสฺมา ปุน ตํ คหิตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อิธ เทวมนุสฺสคฺคหเณนา’’ติอาทิฯ เตน ปุพฺเพ อวิเสสโต หิตาทีนิ ทสฺสิตานิ, อิทานิ วิเสสโต สห ปโยชเนน ตานิ ทสฺสิตานีติ ทีเปติฯ นิพฺพานโต ปโร ปรโม อตฺโถ นาม นตฺถีติ อาห ‘‘ปรมตฺถตฺตายา’’ติฯ หิโนติ นิพฺพานํ คจฺฉตีติ หิตํ, มคฺโคฯ อุกฺกํสโต สุขตฺถํ อริยผลนฺติ อาห ‘‘ตโต อุตฺตริ สุขาภาวโต’’ติฯ

อสมฺโมหวิหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุพฺพภาคปฏิปทาทิวณฺณนา

[51] อสมฺโมหวิหารนฺติ อสมฺโมหวุตฺติํ, อสมฺโมหสมฺโพธินฺติ วา อตฺโถฯ นฺติ สมถวิปสฺสนาภาวนาสงฺขาตํ ปฏิปทํฯ ปุพฺพภาคโต ปภุตีติ ภาวนาย ปุพฺพภาควีริยารมฺภาทิโต ปฏฺฐายฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ

โพธิมณฺเฑติ (สารตฺถ. ฏี. 1.11.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. 3.8.11) โพธิสงฺขาตสฺส ญาณสฺส มณฺฑภาวปฺปตฺเต ฐาเนฯ จตุรงฺคนฺติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.237; อ. นิ. 2.5; 8.13; มหานิ. 17, 196) วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตํฯ ปคฺคหิตนฺติ อารมฺภํ สิถิลํ อกตฺวา ทฬฺหปรกฺกมสงฺขาตุสฺสหนภาเวน คหิตํฯ เตนาห ‘‘อสิถิลปฺปวตฺติตนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ อสลฺลีนนฺติ อสงฺกุจิตํ โกสชฺชวเสน สงฺโกจํ อนาปนฺนํฯ

อุปฏฺฐิตาติ โอคาหนสงฺขาเตน อปิลาปนภาเวน อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐิตาฯ เตนาห ‘‘อารมฺมณาภิมุขีภาเวนา’’ติฯ สมฺโมสสฺส วิทฺธํสนวเสน ปวตฺติยา น สมฺมุฏฺฐาติ อสมฺมุฏฺฐาฯ กิญฺจาปิ จิตฺตมิว จิตฺตปสฺสทฺธิวเสน กายปสฺสทฺธิวเสเนว กาโย ปสฺสทฺโธ โหติ, ตถาปิ ยสฺมา กายปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชมานา จิตฺตปสฺสทฺธิยา สเหว อุปฺปชฺชติ, น วินา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กายจิตฺตปสฺสทฺธิสมฺภเวนา’’ติ รูปกาโยปิ ปสฺสทฺโธเยว โหติ กายปสฺสทฺธิยา อุภเยสมฺปิ กายานํ ปสฺสมฺภนาวหตฺตาฯ โส จ โข กาโยฯ วิคตทรโถติ วิคตกิเลสทรโถฯ นามกาเย หิ วิคตทรเถ รูปกาโยปิ วูปสนฺตทรถปริฬาโห โหติฯ สมฺมา อาหิตนฺติ นานารมฺมเณสุ วิธาวนสงฺขาตวิกฺเขปํ วิจฺฉินฺทิตฺวา เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ อวิกฺขิตฺตภาวาปาทาเนน สมฺมเทว อาหิตํฯ เตนาห ‘‘สุฏฺฐุ ฐปิต’’นฺติอาทิฯ จิตฺตสฺส อเนกคฺคภาโว วิกฺเขปวเสน จญฺจลตา, สา สติ เอกคฺคตาย น โหตีติ อาห ‘‘เอกคฺคํ อจลํ นิปฺผนฺทน’’นฺติฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘อารทฺธํ โข ปนา’’ติอาทินา วีริยสติปสฺสทฺธิสมาธีนํ กิจฺจสิทฺธิทสฺสเนนฯ นนุ จ สทฺธาปญฺญานมฺปิ กิจฺจสิทฺธิ ฌานสฺส ปุพฺพปฏิปทาย อิจฺฉิตพฺพาติ? สจฺจํ อิจฺฉิตพฺพา, สา ปน นานนฺตริยภาเวน อวุตฺตสิทฺธาติ น คหิตาฯ อสติ หิ สทฺธาย วีริยารมฺภาทีนํ อสมฺภโวเยว, ปญฺญาปริคฺคเห จ เนสํ อสติ ปญฺญายารมฺภาทิภาโว น สิยาฯ ตถา อสลฺลีนาสมฺโมสตาทโย วีริยาทีนนฺติ อสลฺลีนตาทิคฺคหเณเนเวตฺถ ปญฺญากิจฺจสิทฺธิ คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฌานภาวนายํ วา สมาธิกิจฺจํ อธิกํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ สมาธิปริโยสานาว ฌานสฺส ปุพฺพปฏิปทา กถิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วุตฺตํ, ตสฺมา อิธ น วตฺตพฺพํฯ วิสุทฺธิมคฺโค หิ อิมิสฺสา สํวณฺณนาย เอกเทสภูโตติ วุตฺโตวายมตฺโถติฯ

วิหรตีติ อาคตํ ปรุทฺเทสิกตฺตา วิหารสฺสฯ อิธ วิหาสินฺติ อาคตํ อตฺถุทฺเทสิกตฺตาฯ อิทํ กิร สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตนฺติ อาห ‘‘อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐาน’’นฺติฯ รูปวิราคภาวนาวเสน (สารตฺถ. ฏี. 1.12.เนรญฺชกณฺฑวณฺณนา) ปวตฺโต จตุพฺพิโธปิ อรูปชฺฌานวิเสโส จตุตฺถชฺฌานสงฺคโห เอวาติ อาห ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติฯ ยุตฺตํ ตาว จิตฺเตกคฺคตา ภโวกฺกมนตฺถตา วิย วิปสฺสนาปาทกตาปิ จตุนฺนํ ฌานานํ สาธารณาติ เตสํ วเสน ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ วจนํ, อภิญฺญาปาทกตา ปน นิโรธปาทกตา จ จตุตฺถสฺเสว ฌานสฺส อาเวณิกา, สา กถํ จตุนฺนํ ฌานานํ สาธารณา วุตฺตาติ? ปรมฺปราธิฏฺฐานภาวโตฯ ปทฏฺฐานปทฏฺฐานมฺปิ หิ ปทฏฺฐานนฺเตว วุจฺจติ, การณการณมฺปิ การณนฺติ ยถา ‘‘ติเณหิ สตฺตํ สิทฺธ’’นฺติ, เอวญฺจ กตฺวา ปโยชนนิทฺเทเส อฏฺฐสมาปตฺติคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ จิตฺเตกคฺคตตฺถานีติ จิตฺตสมาธานตฺถานิ, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถานีติ อตฺโถฯ จิตฺเตกคฺคตาสีเสน หิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาโร วุตฺโต, สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน เจตํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘เอกคฺคจิตฺตา สุขํ ทิวสํ วิหริสฺสามา’’ติฯ ภโวกฺกมนตฺถานีติ ภเวสุ นิพฺพตฺติอตฺถานิฯ

ยสฺมา (สารตฺถ. ฏี. 1.12.เนรญฺชกณฺฑวณฺณนา) โพธิสตฺเตน โพธิมณฺฑูปสงฺกมนโต ปุพฺเพปิ จริมภเว จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตปุพฺพํ, ตทา ปน ตํ นิพฺพตฺติตมตฺตเมว อโหสิ, น วิปสฺสนาทิปาทกํ , ตสฺมา ‘‘โพธิรุกฺขมูเล นิพฺพตฺติต’’นฺติ ตโต วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ วิปสฺสนาปาทกนฺติ วิปสฺสนารมฺเภ วิปสฺสนาย ปาทกํฯ อภิญฺญาปาทกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ พุทฺธานญฺหิ ปฐมารมฺเภ เอว ปาทกชฺฌาเนน ปโยชนํ อโหสิ, น ตโต ปรํ อุปริมคฺคาธิคมผลสมาปตฺติอภิญฺญาวฬญฺชนาทิอตฺถํฯ อภิสมฺโพธิสมธิคมโต ปฏฺฐาย หิ สพฺพํ ญาณสมาธิกิจฺจํ อากงฺขมตฺตปฏิพทฺธเมวาติฯ สพฺพกิจฺจสาธกนฺติ อนุปุพฺพวิหาราทิสพฺพกิจฺจสาธกํฯ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ เอตฺถ วิปสฺสนาภิญฺญาปาทกตฺตา เอว จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ภควโต สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกตา เวทิตพฺพาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺหิ มคฺคญาณํ, มคฺคญาณปทฏฺฐานญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อภิสมฺโพธิ, ตทธิคมสมกาลเมว ภควโต สพฺเพ พุทฺธคุณา หตฺถคตา อเหสุํ, จตุตฺถชฺฌานสนฺนิสฺสโย จ มคฺคาธิคโมติฯ

ปุพฺพภาคปฏิปทาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา

[52] ทฺวินฺนํ วิชฺชานนฺติ ปุพฺเพนิวาสญาณทิพฺพจกฺขุญาณสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ วิชฺชานํฯ อนุปทวณฺณนาติ ตาสํ วิชฺชานํ นิทฺเทสปาฬิยา อนุปทวณฺณนาฯ ภาวนานโยติ อุปฺปาทนวิธิฯ ‘‘โส’’ติ ปจฺจตฺตวจนสฺส อหํ-สทฺเทน สมฺพนฺธเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภินินฺนาเมสิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ วา ‘‘อภินินฺนาเมสิ’’นฺติ อุตฺตมปุริสสฺส โยโคติ อหํ-สทฺเทน อาเนตฺวา วุจฺจมาเน ตทตฺโถ ปากโฏ โหตีติ ‘‘โส อห’’นฺติ วุตฺตํฯ อภินีหรินฺติ จิตฺตํ ฌานารมฺมณโต อปเนตฺวา ปุพฺเพนิวาสาภิมุขํ เปเสสิํ, ปุพฺเพนิวาสนินฺนํ ปุพฺเพนิวาสโปณํ ปุพฺเพนิวาสปพฺภารํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ

ปุพฺเพอตีตชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธา ปุพฺเพนิวาโสฯ นิวุตฺถาติ จ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา, โคจรนิวาเสน นิวุตฺถธมฺมา วา อตฺตโน วิญฺญาเณนวิญฺญาตา, ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ, ตํ ปุพฺเพนิวาสํ ยาย สติยา อนุสฺสรติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญฺญาณํปฏินิวตฺตนฺตสฺสาติ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรณวเสน ยาวทิจฺฉกํ คนฺตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺสฯ ตสฺมาติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส การณภาเวน ปจฺจามสนํ, ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ อิธูปปตฺติยาติ อิธ จริมภเว อุปปตฺติยาฯ อนนฺตรนฺติ อตีตานนฺตรมาหฯ อมุตฺราติ อมุกสฺมิํ ภเวติ อตฺโถฯ อุทปาทินฺติ อุปฺปชฺชิํฯ ตาหิ เทวตาหีติ ตุสิตาเทวตาหิฯ เอกโคตฺโตติ ตุสิตโคตฺเตน เอกโคตฺโตฯ มหาโพธิสตฺตานํ สนฺตานสฺส ปริโยสานาวตฺถาย เทวโลกูปปตฺติชนกํ นาม อกุสเลน กมฺมุนา อนุปทฺทุตเมว โหตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทุกฺขํ ปน สงฺขารทุกฺขเมวา’’ติ วุตฺตํฯ มหาปุญฺญานมฺปิ ปน เทวปุตฺตานํ ปุพฺพนิมิตฺตุปฺปตฺติกาลาทีสุ อนิฏฺฐารมฺมณสมาโยโค โหติเยวาติ ‘‘กทาจิ ทุกฺขทุกฺขสฺสปิ สมฺภโว นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ สตฺตปญฺญาส…เป.… ปริยนฺโตติ อิทํ มนุสฺสานํ วสฺสคณนาวเสน วุตฺตํฯ ตตฺถ เทวานํ วสฺสคณนาย ปน จตุสหสฺสเมวฯ

อตีตภเว (สารตฺถ. ฏี. 1.12.ปุพฺเพนิวาสกถายํ) ขนฺธา ตปฺปฏิพทฺธนามโคตฺตานิ จ สพฺพํ ปุพฺเพนิวาสนฺเตว สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘กิํ วิทิตํ กโรติ? ปุพฺเพนิวาส’’นฺติฯ โมโห ปฏิจฺฉาทกฏฺเฐน ‘‘ตโม’’ติ วุจฺจติ ‘‘ตโม วิยา’’ติ กตฺวาฯ