เมนู

ภยเภรวเสนาสนาทิวณฺณนา

[49] โสฬสารมฺมณานีติ โสฬสฏฺฐานานิ อารมฺมณานิฯ เอวรูปาสุ รตฺตีสูติ จาตุทฺทสีอาทิกา อุปริ วกฺขมานา รตฺติโย สนฺธาย วทติ เอวรูเป เสนาสเนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยาติ อนิยมโต อุทฺทิฏฺฐานํ ปุน ‘‘ตา’’ติ วจนํ นิทฺเทโส วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ยา ตาติ อุภยเมตํ รตฺตีนํเยว อุทฺเทสนิทฺเทสวจน’’นฺติฯ อภีติ ลกฺขณตฺเถ ‘‘อญฺเญ จ อภิญฺญาตา พฺราหฺมณมหาสาลา’’ติอาทีสุ วิยฯ กถํ ปเนตฺถ ลกฺขณตฺถตา เวทิตพฺพา? ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ อาห ‘‘จนฺทปาริปูริยา’’ติอาทิฯ ปุณฺณมาสิยํ จนฺทปาริปูริยา อมาวาสิยํ จนฺทปริกฺขเยนอาทิ-สทฺเทน จนฺทสฺส อุปฑฺฒมณฺฑลตาราหุคฺคหตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อุปสคฺคมตฺตเมว อภิ-สทฺโท ลกฺขิตสทฺเทเนว ลกฺขณตฺถสฺส วิญฺญายมานตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ปฐมทิวสโต ปภุตีติ ปฐมปาฏิปททิวสโต ปฏฺฐายฯ ยสฺมา โจทโก ภควโต กาเล อนภิลกฺขิตาปิ อปรภาเค อภิลกฺขิตา ชาตา, ตสฺมา ตํ อภิลกฺขณียตํ อุปาทาย ‘‘สพฺพทสฺสินา ภควตา ปญฺจมี กสฺมา น คหิตา’’ติ โจเทติ, อิตโร สพฺพกาลิกาสุ จาตุทฺทสีอาทีสุ คยฺหมานาสุ อสพฺพกาลิกาย กถํ คหณนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘อสพฺพกาลิกตฺตา’’ติ ปริหรติฯ

ตถาวิธาสูติ ‘‘อภิญฺญาตา’’ติอาทินา ยถา วุตฺตา, ตถาวิธาสุฯ เทวตาธิฏฺฐิตภาเวน อารามาทีนํ โลกสฺส เจติยภาโวติ อาห ‘‘ปูชนียฏฺเฐนา’’ติฯ มนุสฺสา เยภุยฺเยน คามาทีนํ ทฺวาเรสุ ตถารูเป รุกฺเข เจติยฏฺฐานิเย กตฺวา โวหรนฺตีติ อาห ‘‘คามนิคมาทิทฺวาเรสู’’ติอาทิฯ ทสฺสนมตฺเตนปิ สวนมตฺเตนปิ ภยุปฺปาทเนน ปากติกสตฺเต ภิํเสนฺตีติ ภิํสนกานิฯ เตนาห ‘‘ภยชนกานี’’ติอาทิฯ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, อติวิย สปฺปฏิภยํ เภรวํ

อายาจนอุปหารกรณารหนฺติ ตํตํพลิกมฺมปณิธิกมฺมกรณโยคฺคํฯ ปุปฺผธูป…เป.… ธรณิตลนฺติ อิทํ ยถาปฏิสูเตน สุปฺปาทินา อุปหารกรณทสฺสนํฯ โกฏฺเฏนฺโตติ ปหรนฺโต, สิงฺคปฺปหารขุรปฺปหาเรหิ สทฺทํ กโรนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ

สพฺพจตุปฺปทานํ อิธ มโคติ นามํ, น ‘‘อจฺฉจมฺมํ มิคจมฺมํ เอฬกจมฺม’’นฺติอาทีสุ (มหาว. 259) วิย, โรหิโตติอาทิ มิควิเสสานนฺติ อธิปฺปาโยฯ จาเลตฺวาติ อคฺคมทฺทเนน จาเลตฺวาฯ โมรคฺคหณญฺเจตฺถ อุปลกฺขณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิธ สพฺพปกฺขิคหณํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ เอส นโยติ อิทํ ยถา ‘‘โมโร วา’’ติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ, เอวํ ‘‘มิโค วา’’ติ เอตฺถาปีติ มิคสทฺทสฺส วิเสสตฺถวุตฺติตํ สนฺธายาหฯ อิโต ปภูตีติ ‘‘ยํนูนาหํ ยา ตา รตฺติโย’’ติอาทินา ภยเภรวสฺส คเวสนจินฺตนโต ปภุติ, น คเวสนารมฺภโต ปภุติฯ ‘‘อปฺเปว นามาหํ ภยเภรวํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ เอตฺถาปิ หิ อารมฺมณเมว ภยเภรวํสุขารมฺมณํ รูปํ สุขมิว ‘‘รูปํ สุขํ สุขานุปติตํ สุขาวกฺกนฺต’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.60)ฯ กถํ ภยคฺคหเณน จ รูปารมฺมณคฺคหณนฺติ อาห ‘‘ปริตฺตสฺส จา’’ติอาทิฯ ‘‘อาคจฺฉตี’’ติ วจนโต คเวสนารมฺภโต ปภุติ ‘‘เอตํ ภย’’นฺติ อารมฺมณํ อธิปฺเปตนฺติ เกจิ ‘‘ตํ น ปสฺเสยฺย’’นฺติ จกฺขุนา ทสฺสนสฺส อธิปฺเปตตฺตา, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ภยํ อากงฺขมาโนติ อุปปริกฺขนวเสน อหํ ภยวตฺถุํ อากงฺขนฺโต วิหรามิ, ตํ กิมตฺถิยํ, เอตฺตโกปิ ภยสมนฺนาหาโร มยฺหํ อยุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ

ยํ ปการํ ภูโต ยถาภูโต, โส ปเนตฺถ ปกาโร อิริยาปถวเสน ยุตฺโต ปาฬิยํ ตถา อาคตตฺตาติ อาห ‘‘เยน เยน อิริยาปเถน ภูตสฺสา’’ติฯ ภวิตสฺสาติ อิทํ ‘‘ภูตสฺสา’’ติ อิมินา สมานตฺถํ ปทนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สมงฺคีภูตสฺสา’’ติ ปทํ ปุริมปทโลเปน ภูตสฺสาติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมงฺคีภูตสฺส วา’’ติ อาหฯ ภยเภรวารมฺมเณติ ภยเภรวาภิมเต อารมฺมเณฯ เนว มหาสตฺโต ติฏฺฐตีติอาทิ ‘‘ตถาภูโต จ ตํ ปฏิวิเนยฺย’’นฺติ ยถา จินฺติตํ, ตถา ปฏิปนฺนภาวทสฺสนํฯ อิริยาปถปฏิปาฏิ นาม ฐานคมนนิสชฺชานิปชฺชาติ วทนฺติ, อุปฺปฏิปาฏิ ปน ปฐมํ นิปชฺชา, ปุน นิสชฺชา, ปุน ฐานํ, ปจฺฉา คมนนฺติ เอวํ เวทิตพฺพาฯ อาสนฺนปฏิปาฏิยาติ คมนสฺส ตาว ฐานํ อาสนฺนํ, ฐานสฺส นิสชฺชา คมนญฺจ, นิสชฺชาย นิปชฺชา ฐานญฺจ, นิปชฺชาย นิสชฺชา อาสนฺนาฯ อิธ ปน คมนสฺส ฐานํ, ฐานสฺส จ คมนํ, นิสชฺชาย จ นิปชฺชา, นิปชฺชาย จ นิสชฺชา อาสนฺนภาเวน คหิตา, อิตเร ปรมฺปราวเสนาติ เวทิตพฺพาฯ ภิกฺขุสฺส ปน อิริยาปถา สมฺปตฺตปฏิปาฏิยา วิย อปราปรุปฺปตฺติวเสน วุจฺจนฺติฯ

ภยเภรวเสนาสนาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อสมฺโมหวิหารวณฺณนา

[50] อยญฺจ เม สพฺพโส ภยเภรวาภาโว วิเสสโต อสมฺโมหธมฺมตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺติ โข ปนา’’ติอาทินา อุปริ เทสนา วฑฺฒิตาติ อยํ วา เอตฺถ อนุสนฺธิฯ ฌายีนํ สมฺโมหฏฺฐาเนสูติ อิมินา อชฺฌายีนํ สมฺโมหฏฺฐาเนสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ อตฺถีติ อิทํ นิปาตปทํ ปุถุวจนมฺปิ โหติ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.373-374; ม. นิ. 1.110; 3.154; สํ. นิ. 4.127; ขุ. ปา. 3.ทฺวติํสาการ) วิยาติ ‘‘สนฺตี’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ กิํ ขณตฺตยสมงฺคิตาย เต อตฺถิ, โนติ อาห ‘‘สํวิชฺชนฺติ อุปลพฺภนฺตี’’ติ, มหติ โลกสนฺนิวาเส เอทิสาปิ สํวิชฺชนฺติ ญาเณน คเหตพฺพตาย อุปลพฺภนฺตีติฯ โอทาตกสิณลาภีติ อปฺปมาณโอทาตกสิณลาภีฯ เอวํ หิสฺส สมนฺตโต อาโลโก วิย อุปฏฺฐาติฯ ปริกมฺมนฺติ สมาปตฺติปุพฺพภาคมาหฯ เอตฺตกํ สูริเย คเต วุฏฺฐหามีติ, โน จ โข อทฺธานปริจฺเฉเท กุสโล โหติ, เกวลํ ‘‘ทิวา เอว วุฏฺฐหามี’’ติ มนสิการํ อุปฺปาเทสิฯ วิสทํ โหติ สพฺพํ อารมฺมณชาตํ, ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสนฺตสฺส วิย วิภูตํฯ อวิสทนฺติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํสญฺญิโนติ รตฺติํ ‘‘ทิวา’’ติ, ทิวา จ ‘‘รตฺตี’’ติ เอวํสญฺญิโนฯ

อนฺโตเสนาสเน รตฺติํ นิสินฺโน โหตีติ รตฺติ-สทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพฯ ปริตฺตาสนาทีหิ, อญฺเญหิ วา การเณหิคมฺภีราย ภูมิคพฺภสทิสาย ฆนวนปฏิจฺฉนฺนาย พหลตรชาลวนปฏลปฏิจฺฉนฺนายฯ อนฺตรหิตสูริยาโลเก กาเลติ เอเตเนว ทิวาติ อวุตฺตสิทฺโธฯ สมฺโมหวิหาโร นาม พหุวิโธติ อาห ‘‘สมฺโมหวิหารานํ อญฺญตร’’นฺติฯ

ปากโฏ โพธิสตฺตสฺส รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท อนฺตมโส ลวตุฏิขณสฺสปิ อุปาทาย สุววตฺถิตตฺตา, ตถา รตฺติทิวสโกฏฺฐาสปริจฺเฉโท อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจวเสน กาลญาณวเสน จฯ