เมนู

4. ภยเภรวสุตฺตวณฺณนา

[34] เอวํ เม สุตนฺติ ภยเภรวสุตฺตํฯ โก นิกฺเขโป? เกจิ ตาว เอวมาหุ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป’’ติฯ ทุวิธา หิ ปุจฺฉา ปากฏาปากฏเภทโตฯ ตตฺถ ยสฺสา เทสนาย นิมิตฺตภูโต ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ กิํ-สทฺทปุพฺพเกน ปกาสียติ, สา ปากฏา ปุจฺฉา ยถา ‘‘กิํสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติ เอวมาทิ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 183)ฯ ยสฺสา ปน เทสนาย นิมิตฺตภูโต ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ กิํ-สทฺทรหิเตน เกวเลเนว สทฺทปโยเคน ปกาสียติ, สา อปากฏา ปุจฺฉาฯ ญาตุํ อิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ‘‘ปญฺหา, ปุจฺฉา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมาเยว อิธ ‘‘เย เม โภ โคตมา’’ติอาทิกา อปากฏาติ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป’’ติฯ ตยิทํ อการณํ, ยสฺมา โส พฺราหฺมโณ ‘‘เยเม โภ โคตมา’’ติอาทีนิ วทนฺโต น ตตฺถ กงฺขี วิจิกิจฺฉี สํสยมาปนฺโน อโวจ, อถ โข อตฺตนา ยถานิจฺฉิตมตฺถํ ภควติ ปสาทภาวพหุมานํ ปเวเทนฺโต กเถสิฯ เตนาห ‘‘ภควติ ปสาทํ อลตฺถา’’ติอาทิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.34)ฯ วิหาเรติ วิหารเก นิวาเสฯ อวิจฺฉินฺเนเยวาติ ปวตฺตมาเนเยวฯ ปททฺวยสฺสปิ วสนฺเต เอวาติ อตฺโถฯ เอตํ ปุโรหิตฏฺฐานํ อุณฺหีสาทิกกุธภณฺเฑหิ สทฺธิํ ลทฺธํ, ตถา จ ‘‘อสฺส รญฺญา ทินฺน’’นฺติ วทนฺติฯ เตนาห ‘‘ตํ ตสฺส รญฺญา ทินฺน’’นฺติฯ พฺรหฺมนฺติ เวทํฯ โส ปน มนฺตพฺรหฺมกปฺปวเสน ติวิโธฯ ตตฺถ มนฺตา ปธานํ มูลภาวโต, เย อฏฺฐกาทีหิ ปวุตฺตา, อิตเร ตนฺนิสฺสเยน ชาตา, เตน เตสํเยว คหณํ ‘‘มนฺเต สชฺฌายตี’’ติ ฯ เต หิ คุตฺตภาสิตพฺพตาย ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิทเมว หีติ อวธารเณน ‘‘พฺรหฺมโต ชาตา’’ติอาทิกํ นิรุตฺติํ ปฏิกฺขิปติฯ

เยน วา การเณนาติ (สารตฺถ. ฏี. เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ 2; สํ. นิ. ฏี. 1.1.1; อ. นิ. ฏี. 2.2.16) เหตุมฺหิ อิทํ กรณวจนํฯ เหตุอตฺโถ หิ กิริยาการณํ, น กรณํ วิย กิริยตฺโถ, ตสฺมา นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมตฺถา อิธ อุปสงฺกมนกิริยาติ ‘‘อนฺเนน วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺถเมเวตํ กรณวจนํ ยุตฺตํ, น กรณตฺถํ ตสฺส อยุชฺชมานตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘เยน วา การเณนา’’ติอาทิฯ ภควโต สตตปฺปวตฺตนิรติสยสาทุวิปุลามตรสสทฺธมฺมผลตาย สาทุผลนิจฺจผลิตมหารุกฺเขน ภควา อุปมิโต, สาทุผลูปโภคาธิปฺปายคฺคหเณเนว หิ มหารุกฺขสฺส สาทุผลตา คหิตาติฯ

อุปสงฺกมีติ อุปสงฺกนฺโตฯ สมฺปตฺตุกามตาย หิ กิญฺจิ ฐานํ คจฺฉนฺโต ตํตํปเทสาติกฺกมเนน อุปสงฺกมิ, อุปสงฺกนฺโตติ วา วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เตนาห ‘‘คโตติ วุตฺตํ โหตี’’ติ, อุปคโตติ อตฺโถฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโสติ อาห ‘‘อุปสงฺกมนปริโยสานทีปน’’นฺติฯ ตโตติ ยํ ฐานํ ปตฺโต ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ วุตฺโต, ตโต อุปคตฏฺฐานโตฯ ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.112) ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ เต พฺราหฺมณ ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เตน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสิ ปุพฺพภาสิตาย, ตทนุกรเณน เอวํ โสปิ พฺราหฺมโณ ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสีติ โยชนาฯ ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทตํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํฯ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตํฯ ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ขณภงฺคุรตาย สภาวโต ทุสฺสหํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉติฯ ยาปนียนฺติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํฯ ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํฯ ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺฐานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺฐานํฯ ตทนรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํฯ สุขวิหารสพฺภาเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ ตตฺถ ตตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

พลวปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยวฯ ตรุณปีติ ปาโมชฺชํฯ สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนิกํ, ตเทว สมฺโมทนียนฺติ อาห ‘‘สมฺโมทชนนโต’’ติฯ สมฺโมทิตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิมํ ปน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ อาหฯ สริตพฺพภาวโตติ อนุสฺสริตพฺพภาวโตฯ ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตํฯ สุยฺยมานสุขโตติ อาปาถมธุรตํ อาห, อนุสฺสริยมานสุขโตติ วิมทฺทรมณียตํฯ พฺยญฺชนปริสุทฺธตายาติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยมาห, อตฺถปริสุทฺธตายาติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตํฯ อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิฯ

อภิทูรอจฺจาสนฺนปฏิกฺเขเปน นาติทูรนาจฺจาสนฺนํ นาม คหิตํ, ตํ ปน อวกํสโต อุภินฺนํ ปสาริตหตฺถสงฺฆฏฺฏเนน ทฏฺฐพฺพํฯ คีวํ ปสาเรตฺวาติ คีวํ ปริวตฺตนวเสน ปสาเรตฺวาฯ

เยเมติ เอตฺถ สนฺธิวเสน อิการโลโปติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย อิเม’’ติอาทิมาหฯ อุจฺจากุลีนตาย ชาติวเสน อภิชาตา ชาติกุลปุตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุจฺจากุลปฺปสุตา’’ติฯ อาจารสมฺปตฺติยา อภิชาตา อาจารกุลปุตฺตาฯ เตนาห ‘‘อาจารสมฺปนฺนา’’ติฯ ยตฺถ กตฺถจิ อปากเฏปิ กุเลฯ เตน พฺราหฺมเณน อธิปฺเปตา ภิกฺขูสุ ทุวิธาปิ สํวิชฺชนฺตีติ อาห ‘‘อิธ ปน ทฺวีหิปิ การเณหิ กุลปุตฺตาเยวา’’ติฯ

สทฺธาติ อิทํ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘สทฺธายา’’ติ, สทฺธาติ วา สทฺทหิตฺวาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ปาฬิยํ ย-การโลเปน นิทฺเทโสติ ทฏฺฐพฺพํฯ อคารโตติ อคารวาสโต, อุตฺตรปทโลเปน, นิสฺสยูปจาเรน วา อยํ นิทฺเทโสติฯ ภิกฺขนสีลตาทิลกฺขโณ ภิกฺขุภาโว ปพฺพชฺชาสหจริตาย สทฺธิํ ภิกฺขุภาวํ อนฺวาจินนฺโตติ อาห ‘‘ปพฺพชฺชํ ภิกฺขุภาวญฺจา’’ติฯ กมฺมวาจาลกฺขเณ ปน ภิกฺขุภาเว อธิปฺเปเต สมุจฺจยตฺโถ -สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ อนคารสฺส ภาโวติ เอเตน ปพฺพชฺชานิสฺสิโต สุวิสุทฺโธ สีลาจารคุณวิเสโส คหิโต, กสิโครกฺขาทิกมฺมปฏิกฺเขโป อิธ อนุปฺปาทาทีหิ เวทิตพฺโพฯ เสสคฺคหเณ ปน สรณคมนาทิวเสน ปพฺพชฺชาย, สรณคมนาทิวเสน อุปสมฺปทาย จ อเนกเภทตฺตา อาห ‘‘สพฺพถาปี’’ติ, เตน เตน ปกาเรนาติ อตฺโถฯ

ปุรโตคามิตา ปฏิปตฺติคมเนน, น กายคมเนนาติ อาห ‘‘นายโก’’ติ , สมฺมาปฏิปตฺติยา นิพฺพานสมฺปาปโกติ อตฺโถฯ หิตกิริยายาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิหิตจริยายฯ คาหณํ อธิสีลาทีสุ อจฺจนฺตาย นิโยชนํ, น กถนมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘คาเหตา’’ติ วตฺวา ‘‘สิกฺขาเปตา’’ติ อาหฯ ทิฏฺฐานุคตินฺติ ทิฏฺฐิยา อนุคมนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทสฺสนานุคติ’’นฺติ วตฺวา สิกฺขาตฺตยสงฺคหํ ภควโต สาสนํ เตน ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐิ, ตสฺส ตสฺเสว ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, ตํทิฏฺฐิขนฺติรุจิกาว ภควโต สาวกาติ อาห ‘‘ยํทิฏฺฐิโก’’ติอาทิฯ

เอส กิร อลตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ เทวปุตฺเต วิยาติอาทิ กสฺสจิ ปาริชุญฺญสฺส อภาวทีปนโต ‘‘สทฺธายา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส ปพฺพชิตภาวสฺส ปากฏีกรณํฯ สทฺธาย ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวาติ อิทํ หฏฺฐปหฏฺฐาทิภาวสฺส การณวจนํฯ ฆาสจฺฉาทนปรมตาย สนฺตุฏฺเฐติ อิทํ อนุสฺสงฺกิตาปริสงฺกิตตาย การณวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอวเมตนฺติอาทินา อาเมฑิตวจนํ สมฺปหํสนวเสน, ปสาทวเสน วา กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ เอวํ-สทฺโท สมฺปฏิจฺฉนตฺโถ อพฺภนุโมทนตฺโถ จ วุตฺโตฯ มมนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, นิปาตปทํ วา เอตํ ‘‘ม’’นฺติ อิมินา สมานตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน นชีวิกาปกตาทิํ สงฺคณฺหาติ อีทิสานํเยวาติ สทฺธาปพฺพชฺชาย วิภาวิตอนภิชฺฌาลุอาทิสภาวานํเยว, น อิตเรสํ อภิชฺฌาลุสภาวานํฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สงฺฆาฏิกณฺเณ เจปิ เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺโธ อสฺส ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺโต, โส จ โหติ อภิชฺฌาลุ กาเมสุ ติพฺพสาราโค พฺยาปนฺนจิตฺโต ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโป มุฏฺฐสฺสติ อสมฺปชาโน อสมาหิโต วิพฺภนฺตจิตฺโต ปากฏินฺทฺริโย, อถ โข อารกาว มม อหญฺจ ตสฺสา’’ติ (อิติวุ. 92)ฯ

อชฺโฌคาเหตฺวา อธิปฺเปตตฺถํ สมฺภวิตุํ สาเธตุํ ทุกฺขานีติ ทุรภิสมฺภวานิฯ อฏฺฐกถายํ ปน ตตฺถ นิวาโสเยว ทุกฺโขติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานี’’ติ วุตฺตํฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญลกฺขณปฺปตฺตานิ วนสณฺฑานิฯ

วนปตฺถ-สทฺโท หิ สณฺฑภูเต รุกฺขสมูเหปิ วตฺตตีติ อรญฺญคฺคหณํฯ กิญฺจาปีติ อนุชานนสมฺภาวนตฺเถ นิปาโตฯ กิํ อนุชานาติ? นิปฺปริยายโต อรญฺญาภาวํ ‘‘คามโต พหิ อรญฺญ’’นฺติฯ เตนาห ‘‘นิปฺปริยาเยนา’’ติอาทิฯ กิํ สมฺภาเวติ? อารญฺญกงฺคนิปฺผาทกตฺตํฯ ยญฺหิ อารญฺญกงฺคนิปฺผาทกํ, ตํ วิเสสโต ‘‘อรญฺญ’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ เตเนวาห ‘‘ยํ ตํ ปญฺจธนุสติก’’นฺติอาทิฯ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวา, ตโต พหิ ปฏฺฐายาติ อตฺโถฯ พหิ อินฺทขีลาติ ยตฺถ ทฺเว ตีณิ อินฺทขีลานิ, ตตฺถ พหิทฺธา อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย, ยตฺถ ตํ นตฺถิ, ตตฺถ ตทรหฏฺฐานโต ปฏฺฐายาติ วทนฺติฯ ยสฺมา พหิ อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย มนุสฺสูปจาเร ภยเภรวํ นตฺถิ, ตสฺมา อิธ นาธิปฺเปตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

คามนฺตนฺติ คามสมีปํฯ อนุปจารฏฺฐานนฺติ นิจฺจกิจฺจวเสน นุปจริตพฺพฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘ยตฺถ น กสียติ น วปียตี’’ติฯ ปนฺตานีติ อิมินา ‘‘ปริยนฺตาน’’นฺติ อิมสฺส ปริยายสฺส อิธ ปาฬิยํ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปริยนฺตานนฺติ อิมเมกํ ปริยายํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ทูรานนฺติ ปน อยํ ปริยาโย ฐเปตพฺโพ สิยา ตสฺสาปิ ‘‘ปนฺตานี’’ติ อิมินาว อตฺถโต คหิตตฺตา, ตถา สติ ‘‘น มนุสฺสูปจาราน’’นฺติ เอทิสานมฺปิ ฐเปตพฺพตา อาปชฺชติ, ตสฺมา สทฺทโต เอว ฐปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปวิเวกนฺติ ปการโต, ปกาเรหิ วา วิเวจนํ, รูปาทิปุถุตฺตารมฺมเณ ปการโต คมนาทิอิริยาปถปฺปกาเรหิ อตฺตโน กายสฺส วิเวจนํ คจฺฉโตปิ ติฏฺฐโตปิ นิสชฺชโตปิ เอกสฺเสว ปวตฺตติฯ เตเนว หิ วิเวเจตพฺพานํ วิเวจนาการสฺส จ เภทโต พหุวิธตฺตา เต เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘ปวิเวก’’นฺติ เอกวจเนน วุตฺตํฯ ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ วา ปวิเวกํ กตฺตุํ น สุขนฺติ อตฺโถฯ เอกีภาเวติ เอกิกภาเวฯ ทฺวยํทฺวยาราโมติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ภาวาภิรโตฯ หรนฺติ วิยาติ สํหรนฺติ วิย วิฆาตุปฺปาทเนนฯ เตนาห ‘‘ฆสนฺติ วิยา’’ติ, ภยสนฺตาสุปฺปาทเนน ขาทิตุํ อาคตา ยกฺขรกฺขสปิสาจาทโย วิยาติ อธิปฺปาโยฯ อีทิสสฺสาติ อลทฺธสมาธิโนฯ ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหีติ วาเตริตานํ ติณปณฺณาทีนํ มิคปกฺขิอาทีนญฺจ ภิํสนเกหิ เภรเวหิ สทฺเทหิ วิวิเธหิ จ อญฺเญหิ ขาณุอาทีหิ ยกฺขาทิอากาเรหิ อุปฏฺฐิเตหิ ภิํสนเกหิฯ เอวํ ทุกฺกรํ ทุรภิสมฺภวํ นาม กโรนฺโต อโห อจฺฉริยา เอเตติ วิมฺหิโต

กายกมฺมนฺตวารกถาวณฺณนา

[35] โสฬสสุ ฐาเนสูติ ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทินา ปาฬิยํ วกฺขมาเนสุ โสฬสสุ การเณสุฯ อปริสุทฺธกายกมฺมนฺตตาทโย อรญฺเญ วิหรนฺตานํ จิตฺตุตฺราสนิมิตฺตตาย วิเสสโต วิกฺเขปาวหา, ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตตาทโย ปน ตทภาวโต เตสํ อวิกฺเขปาวหาฯ เตนาห ‘‘อปริสุทฺธกายกมฺมนฺตสนฺโทสเหตู’’ติอาทิฯ โสฬสสูติ จ โวทานปกฺขํเยว คเหตฺวา วุตฺตํฯ สํกิเลสคฺคหณมฺปิ ยาวเทว โวทานทสฺสนตฺถนฺติฯ อารมฺมณปริคฺคหรหิตานนฺติ อปริสุทฺธกายกมฺมนฺตาทิกสฺส อรญฺเญ ทิฏฺฐสฺส ตสฺส อารมฺมณสฺส ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทินา ปาฬิยํ อาคตนเยน ปริคฺคณฺหนญาณรหิตานํฯ อารมฺมณปริคฺคหยุตฺตานนฺติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตฺตนาติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติ, สยนฺติ อตฺโถฯ ตาทิโสติ อารมฺมณปริคฺคหยุตฺโตฯ

สมฺพุชฺฌติ เอเตนาติ สมฺโพโธ, อริยมคฺโคติ อาห ‘‘อริยมคฺคปฺปตฺติโต’’ติฯ อคฺคมคฺคาธิคมาธีโน พุทฺธานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคโมติ อาห ‘‘อนภิสมฺพุทฺธสฺสาติ อปฺปฏิวิทฺธจตุสจฺจสฺสา’’ติฯ อนวเสสโต เญยฺยํ, พุชฺฌิตุํ อรหตีติ โพธิ, มหาวีริยตาทินา ตตฺถ วิเสสโยคโต สตฺโตติ อาห ‘‘พุชฺฌนกสตฺตสฺสา’’ติฯ เตนาห ‘‘สมฺมาสมฺโพธิ’’นฺติอาทิฯ นิยตภาวปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย มหาสตฺตา ยถา มหาโพธิยานปฏิปทา หานภาคิยา, ฐิติภาคิยา วา น โหติ, อถ โข วิเสสภาคิยา นิพฺเพธภาคิยา จ โหติ, ตถา ปฏิปชฺชนโต โพธิยํ นินฺนโคณปพฺภารา เอวาติ อาห ‘‘โพธิยา วา สตฺตสฺเสว ลคฺคสฺเสวา’’ติฯ เตนาห ‘‘ทีปงฺกรสฺส หี’’ติอาทิฯ อฏฺฐธมฺมสโมธาเนนาติ –

‘‘มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;

ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา’’ติฯ (พุ. วํ. 2.59) –

อิเมสํ อภินีหารสฺส องฺคภูตานํ อฏฺฐนฺนํ ธมฺมานํ สโมธาเนน สมวธาเนนฯ