3. ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา

[29] ตสฺมา ตํ ทสฺเสตฺวาติ ยสฺมา สุตฺตนฺตวณฺณนา สุตฺตนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ยสฺมา จสฺส ธมฺมทายาทสุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป, ตสฺมา ตํ นิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา, กเถตฺวาติ อตฺโถฯ ลาภสกฺกาเรติ (สํ. นิ. ฏี. 2.2.63) ลาภสกฺการสงฺขาตาย อฏฺฐุปฺปตฺติยาติ เกจิ, ลาภสกฺกาเร วา อฏฺฐุปฺปตฺติยาติ อปเรฯ ยา หิ ลาภสกฺการนิมิตฺตํ ตทา ภิกฺขูสุ ปจฺจยพาหุลฺลิกตา ชาตา, ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ภควา อิมํ เทเสสีติฯ ยมกมหาเมโฆติ เหฏฺฐาโอลมฺพนอุปริอุคฺคมนวเสน สตปฏโล สหสฺสปฏโล ยุคฬมหาเมโฆฯ ติฏฺฐนฺติ เจว ภควติ กตฺถจิ นิพทฺธวาสํ วสนฺเต, จาริกํ ปน คจฺฉนฺเต อนุพนฺธนฺติ จฯ ภิกฺขูนมฺปิ เยภุยฺเยน กปฺปสตสหสฺสํ ตโต ภิยฺโยปิ ปูริตทานปารมิสญฺจยตฺตา ตทา มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชีติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปี’’ติฯ

สกฺกโตติ สกฺการปฺปโตฯ ครุกโตติ ครุการปฺปตฺโตฯ มานิโตติ พหุมโต มนสา ปิยายิโต จฯ ปูชิโตติ มาลาทิปูชาย เจว จตุปจฺจยาภิปูชาย จ ปูชิโตฯ อปจิโตติ อปจายนปฺปตฺโตฯ ยสฺส หิ จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกตฺวาปิ อภิสงฺขเต ปณีตปณีเต อุปเนนฺติ, โส สกฺกโตฯ ยสฺมิํ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา เต เทนฺติ, โส ครุกโตฯ ยํ มนสา ปิยายนฺติ พหุมญฺญนฺติ จ, โส พหุมโตฯ ยสฺส สพฺพเมตํ ปูชาวเสน กโรนฺติ, โส ปูชิโตฯ ยสฺส อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโตฯ ภควติ ภิกฺขุสงฺเฆ จ โลโก เอวํ ปฏิปนฺโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติฯ ลาภคฺคยสคฺคปตฺตนฺติ ลาภสฺส จ ยสสฺส จ อคฺคํ อุกฺกํสํ ปตฺตํฯ

ปจฺจยา จีวราทโย ครุกาตพฺพา เอเตสนฺติ ปจฺจยครุกา, อามิสจกฺขุกาติ อตฺโถฯ ปจฺจเยสุ คิทฺธา คธิตา ปจฺจยานํ พหุลภาวาย ปฏิปนฺนาติ ปจฺจยพาหุลิกาฯ ภควโตปิ ปากฏา อโหสิ ปกติจาริตฺตวเสนาติ อธิปฺปาโย อญฺญถา อปากฏสฺเสว อภาวโตฯ

ธมฺมสภาวจินฺตาวเสน ปวตฺตํ สโหตฺตปฺปญาณํ ธมฺมสํเวโค, อิธ ปน โส ภิกฺขูนํ ลาภครุตาธมฺมวเสน เวทิตพฺโพฯ สมณธมฺมวุตฺตีติ สมณธมฺมกรณํฯ สาติ ธมฺมทายาทเทสนาฯ ปฏิพิมฺพทสฺสนวเสน สพฺพกายสฺส ทสฺสนโยคฺโค อาทาโสติ สพฺพกายิกอาทาโสฯ

ปิตุ-ทายํ, เตน ทาตพฺพํ, ตโต ลทฺธพฺพํ อรหภาเวน อาทิยนฺตีติ ทายาทา, ปุตฺตาฯ ตญฺจ โลเก อามิสเมว, สาสเน ปน ธมฺโมปีติ ตตฺถ ยํ สาวชฺชํ อนิยฺยานิกญฺจ, ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา, ยํ นิยฺยานิกํ อนวชฺชญฺจ, ตตฺถ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ภควา อโวจ ‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติฯ ธมฺมสฺส เม ทายาทาติ มม ธมฺมสฺส โอคาหิโน, ธมฺมภาคภาคิโนติ อตฺโถฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ธมฺมโกฏฺฐาสสฺเสว สามิโน’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ.1.29)ฯ นิพฺพตฺติตธมฺโมติ อสํกิเลสิกานุตฺตราทิภาเวน ธมฺมสามญฺญโต นิทฺธาริตธมฺโมฯ ปริยาเยติ สภาวโต ปริวตฺเตตฺวา ญาเปติ เอเตนาติ ปริยาโย, เลโส, เลสการณํ วาฯ ตทภาวโต นิปฺปริยายธมฺโม มคฺคปฺปตฺติยา อปายปตนาทิโต อจฺจนฺตเมว วารณโตฯ อิตโร วุตฺตวิปริยายโต ปริยายธมฺโม อจฺจนฺตํ อปายทุกฺขวฏฺฏทุกฺขปาตนโต ปรมฺปราย วารณโตฯ ยถา หิ โลกิยํ กุสลํ ทานสีลาทิ วิวฏฺฏํ อุทฺทิสฺส นิพฺพตฺติตํ, อยํ ตํ อสมฺปาเทนฺตมฺปิ ตํ สมฺปาปกสฺส ธมฺมสฺส นิพฺพตฺตการณภาวปริยาเยน ปริยายธมฺโม นาม โหติ, เอวํ ตํ วฏฺฏํ อุทฺทิสฺส นิพฺพตฺติตํ, ยํ ตณฺหาทีหิ สวิเสสํ อามสิตพฺพโต อามิสนฺติ โลเก ปากฏํ อจฺฉาทนโภชนาทิ, ตสฺส, ตํสทิสสฺส จ ผลวิเสสสฺส นิมิตฺตภาวปริยาเยน ปริยายามิสนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปนิทํ…เป.… อิทํ ปริยายามิสํ นามา’’ติฯ

‘‘สกลเมว หิทํ, อานนฺท, พฺรหฺมจริยสฺส ยทิทํ กลฺยาณมิตฺตตา’’ติ (สํ. นิ. 5.2, 3) อาทิวจนโต สาวเกหิ อธิคโตปิ โลกุตฺตรธมฺโม สตฺถุเยวาติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิปฺปริยายธมฺโมปิ ภควโตเยว สนฺตโก’’ติฯ สาวกานญฺหิ ธมฺมทิฏฺฐิปจฺจยสฺสปิ โยนิโสมนสิการสฺส วิเสสปจฺจโย ปรโตโฆโส จ ตถาคตาธีโนติ เตหิ ปฏิวิทฺโธปิ ธมฺโม ธมฺมสฺสามิโนเยวาติ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺสาติ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ยาว อิมสฺมา พุทฺธุปฺปาทา อสมฺโพธวเสน น อุปฺปนฺนสฺส อริยมคฺคสฺสฯ อุปฺปาเทตาติ นิพฺพตฺเตตาฯ

ตํ ปเนตํ มคฺคสฺส ภควโต นิพฺพตฺตนํ, น ปจฺเจกพุทฺธานํ วิย สสนฺตาเนเยว, อถ โข ปรสนฺตาเนปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา’’ติ วุตฺตํฯ ตยิทํ มคฺคสฺส อุปฺปาทนํ สญฺชานนญฺจ อตฺถโต ชานนญฺเญว อสมฺโมหปฏิเวธภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘มคฺคญฺญู มคฺควิทู’’ติฯ อกฺขานํ ปนสฺส สุกุสลภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘มคฺคโกวิโท’’ติฯ สตฺถารา ยถาคตํ มคฺคํ อนุคจฺฉนฺตีติ มคฺคานุคา ภควโต เอว ตํ มคฺคํ สุฏฺฐุ อธิคมนโตฯ ปจฺฉา ปรโต สมฺมา อนุ อนุ อาคตา ปฏิปนฺนาติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาฯ

ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพเมว อภิญฺเญยฺยาทิเภทํ ชานาติ เอกนฺตหิตปฏิปตฺติโตฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ตถา ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสติฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิตพฺพํ ชานาติเยวฯ น หิ ปเทสญาเณน ชานิตพฺพํ สพฺพํ เอกนฺตโต ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ทิพฺพจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติเยวฯ อถ วา ชานํ ชานาตีติ ยถา อญฺเญ สวิปลฺลาสา กามรูปปริญฺญาวาทิโน ชานนฺตาปิ วิปลฺลาสวเสน ชานนฺติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชานนฺโต ชานาติเยว, ทิฏฺฐิทสฺสนสฺส จ อภาวา ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวาติ อตฺโถฯ จกฺขุภูโตติ ปญฺญาจกฺขุมยตฺตา ตสฺส จ ปตฺตตฺตา สตฺเตสุ จ ตทุปฺปาทนโต ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน โลกสฺส จกฺขุ วิย ภูโตฯ ญาณภูโตติ เอตสฺส จ เอวเมว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ธมฺมา โพธิปกฺขิยา, พฺรหฺมา มคฺโค, เตหิ อุปฺปนฺนตฺตา, เตสํวา ปตฺตตฺตา อธิคตตฺตา, โลกสฺส จ ตทุปฺปาทนโต ‘‘ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต’’ติ จ เวทิตพฺโพฯ วตฺตาติ จตุสจฺจธมฺมํ วทตีติ วตฺตาฯ จิรํ สจฺจปฺปฏิเวธํ ปวตฺเตนฺโต วทตีติ ปวตฺตาฯ อตฺถสฺส นินฺเนตาติ ธมฺมตาสงฺขาตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานญฺจ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตา, ปาปยิตา วาฯ อมตสฺส ทาตาติ อมตํ สจฺฉิกิริยํ สตฺเตสุ อุปฺปาเทนฺโต อมตํ ททาตีติ อมตสฺส ทาตาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ตทายตฺตภาวโต ธมฺมสฺสามีฯ

‘‘ยา จ นิพฺพานสมฺปตฺติ, สพฺพเมเตน ลพฺภติ;

สุโข วิปาโก ปุญฺญานํ, อธิปฺปาโย สมิชฺฌติฯ (เปฏโก. 23);

นิพฺพานปฏิสํยุตฺโต, สพฺพสมฺปตฺติทายโก’’ติ –

เอวมาทิํ ภควโต วจนํ สุตฺวา เอว ภิกฺขู ทานาทิปุญฺญานํ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสยตํ ชานนฺติ, น อญฺญถาติ วุตฺตํ ‘‘ปริยายธมฺโมปิ…เป.… ปฏิลภตี’’ติฯ ‘‘เอทิสํ ปริภุญฺจิตพฺพ’’นฺติ กปฺปิยสฺส จ จีวราทิปจฺจยสฺส ภควโต วจเนน วินา ปฏิคฺคโหปิ ภิกฺขูนํ น สมฺภวติ, กุโต ปริโภโคติ อาห ‘‘นิปฺปริยายามิสมฺปี’’ติอาทิฯ

ปริยายามิสสฺส ภควโต สนฺตกภาโว ปริยายธมฺมสฺส ตพฺภาเวเนว ทีปิโตฯ ตเทว สามิภาวํ ทสฺเสนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ อตฺตาธีนปฏิลาภปฏิคฺคหตาย อตฺตโน สนฺตกตฺตา จฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ธมฺมามิเสฯ

ปจฺจยา จีวราทโย ปรมา ปาปุณิตพฺพภาเวน อุตฺตมมริยาทา เอตสฺส น อุตฺตริมนุสฺสธมฺมา อปฺปิจฺฉตาทโย จาติ ปจฺจยปรโม, ลาภครูติ อตฺโถฯ ตณฺหุปฺปาเทสูติ ‘‘จีวรเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาตเสนาสนอิติภวาภวเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. 3.311; อ. นิ. 4.9; อิติวุ. 105) เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ ตณฺหุปฺปตฺติโกฏฺฐาเสสุฯ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐิสลฺเลขปวิเวกาทโย อปฺปิจฺฉตาทโยฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ โอวาเท, เตสุ วา ธมฺมปฏิคฺคาหเกสุ ภิกฺขูสุฯ ภวิสฺสติ วา เยสํ ตตฺถาติ โยชนาฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ตตฺถาติ ตสฺมิํ โอวาเท อิจฺเจว อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อธิปฺปาโย อามิสทายาทตาย อุปฺปชฺชนกอนตฺถานุปฺปาทสฺส ธมฺมทายาทตาย อุปฺปชฺชนกอฏฺฐุปฺปตฺติยา จ อากงฺขาฯ เตนาห ‘‘ปสฺสตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อามิเส อุปกฺขลิตานนฺติ อามิสเหตุ วิปฺปฏิปนฺนานํฯ อตีตกาเลติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลฯ กปิลสฺส ภิกฺขุโน วตฺถุ กปิลสุตฺเตน, ‘‘สงฺฆาฏิปิอาทิตฺตา โหตี’’ติอาทินา ลกฺขณสุตฺเตน (สํ. นิ. 2.218) จ วิภาเวตพฺพํฯ อามิสครุโก อปฺปคฺฆภาเวน กูฏกหาปโณ วิย นิตฺเตโช สมณเตเชน อนุชฺชลโต นิพฺพุตงฺคาโร วิย นิปฺปโภ จ โหตีติ โยชนาฯ ตโตติ ปจฺจยครุกภาวโตฯ วิวตฺติตจิตฺโตติ วินิวตฺติตมานโส, สลฺเลขวุตฺตีติ อตฺโถฯ

ธมฺมทายาทาติ เอตฺตาวตา อนฺโตคธาวธารณํ วจนนฺติ เตน อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘มา อามิสทายาทา’’ติ ปฏิกฺเขโป ทสฺสิโตฯ ตเถว จ วิภาเวตุํ อธิปฺปายานิสํสวิภาวเนสุปิ ทสฺสิโต, ตถา อาทีนววิภาวเนน ธมฺมทายาทตาปฏิกฺเขโปฯ อปทิสิตพฺพาติ เหฏฺฐา กตฺวา วตฺตพฺพาติฯ อาทิยาติ เอตฺถ ยสฺมา อา-กาโร มริยาทตฺโถ, ตสฺมา ธมฺมทายาทตาวิธุเรน อามิสทายาทภาเวน เหตุภูเตน, กรณภูเตน วา อาทิยํ วิเวจนํ วิญฺญูหิ วิสุํ กรณํ ววตฺถานสฺส โหตีติ อาห ‘‘วิสุํ กาตพฺพา’’ติฯ เตนาห ‘‘วิญฺญูหิ คารยฺหา ภเวยฺยาถาติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

‘‘อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา…เป.… โน อามิสทายาทา’’ติ ภิกฺขูสุ อตฺตโน กรุณายนากิตฺตนํ เตสํ มุทุกรณํ, ‘‘อหมฺปิ เตนา’’ติอาทิ ปน ตโตปิ สวิเสสํ มุทุกรณนฺติ อาห ‘‘อตีว มุทุกรณตฺถ’’นฺติฯ

นาฬกปฏิปทาทโย นาฬกสุตฺตาทีสุ (สุ. นิ. 684-728) อาคตปฏิปตฺติโยฯ ตา ปน ยสฺมา นาฬกตฺเถราทีหิ ปฏิปนฺนา ปรมสลฺเลขวุตฺติภูตา อติอุกฺกฏฺฐปฏิปตฺติโย, ตสฺมา อิธ ธมฺมทายาทปฏิปทาย อุทาหรณภาเวน อุทฺธฏาฯ สกฺขิภูตาติ ตาย ปฏิปตฺติยา วุจฺจมานาย ‘‘กิํ เม วินา ปฏิปชฺชนโก อตฺถี’’ติ อสทฺทหนฺตานํ ปจฺจกฺขกรเณน สกฺขิภูตาฯ อิมสฺมินฺติ ‘‘ตุมฺเห จ เม ภิกฺขเว ธมฺมทายาทา’’ติอาทิเก วากฺเยฯ เสสนฺติ ‘‘ตุมฺเห จ เม’’ติอาทิกํ สุกฺกปกฺเข อาคตํ ปาฬิปทํฯ วุตฺตนยปจฺจนีเกนาติ ‘‘เตน ธมฺมทายาทภาเวน โน อามิสทายาทภาเวนา’’ติ เอวํ กณฺหปกฺเข วุตฺตนยสฺส ปฏิปกฺเขนฯ

[30] โถมนํ สุตฺวาติ ปฏิปชฺชนกสฺส ปุคฺคลสฺส ปสํสนํ สุตฺวา ยถา ตํ สปริสสฺส อายสฺมโต อุปเสนสฺส ปฏิปตฺติยา สีลโถมนํ สุตฺวาฯ นิปาตปทนฺติ อิมินา อิธ-สทฺทสฺส อนตฺถกตมาหฯ ปวาริโตติ ปฏิกฺเขปิโตฯ โย หิ ภุญฺชนฺโต โภชเนน ติตฺโต ปริเวสเกน อุปนีตโภชนํ ปฏิกฺขิปติ, โส เตน ปวาริเตน ปฏิกฺเขปิโต นาม โหติฯ เตนาห ‘‘ปวาริโตติ…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

ปกาเรหิ ทิฏฺฐาทีหิ วาเรติ สงฺฆาทิเก ยาจาเปติ ภตฺเต กโรติ เอตายาติ ปวารณา, อาปตฺติวิโสธนาย อตฺตโวสฺสคฺโค โอกาสทานํฯ สา ปน ยสฺมา เยภุยฺเยน วสฺสํวุตฺเถหิ กาตพฺพา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘วสฺสํวุตฺถปวารณา’’ติ วุตฺตํฯ ปวาเรติ ปจฺจเย อิจฺฉาเปติ เอตายาติ ปวารณา, จีวราทีหิ อุปนิมนฺตนาฯ ปการยุตฺตา วารณาติ ปวารณา, วิปฺปกตโภชนตาทิจตุรงฺคสหิโต โภชนปฏิกฺเขโปฯ สา ปน ยสฺมา อนติริตฺตโภชนนิมิตฺตาย อาปตฺติยา การณํ โหติ, ตสฺมา ‘‘อนติริตฺตปวารณา’’ติ วุตฺตาฯ ยาวทตฺถโภชนสฺส ปวารณา ยาวทตฺถปวารณา, ปริโยสิตโภชนสฺส อุปนีตาหารปฏิกฺเขโปติ อตฺโถฯ

‘‘ภุตฺตาวี’’ติ วจนโต โภชนปาริปูริตา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปริปุณฺโณติ โภชเนน ปริปุณฺโณ’’ติฯ ปริโยสิโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ‘‘โภชเนน โภชนกิริยาย ปริโยสิโต’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อธิปฺเปตตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ โภชน-สทฺทสฺส โลโป วุตฺโตฯ ธาโตติ ติตฺโตฯ สาธกานีติ ญาปกานิฯ ปริโยสิตโภชนํ สุหิตยาวทตฺถตาคหเณหิ ภุตฺตาวิตาทโย, ภุตฺตาวิตาทิคฺคหเณหิ วา อิตเร โพธิตา โหนฺตีติ อญฺญมญฺญํ เนสํ ญาปกญาเปตพฺพตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ ฉหิปิ ปเทหิ อุทราวเทหกํ โภชนํ ทสฺสิตํ , ตญฺจ โข ปริกปฺปนาวเสนฯ น หิ ภควา เอวํ ภุญฺชติฯ เตนาห ‘‘สพฺพญฺเจตํ ปริกปฺเปตฺวา วุตฺต’’นฺติฯ

‘‘สิยา เอว, นาปิ สิยา’’ติ จ อิทํ อตฺถทฺวยมฺปิ อิธ สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏตี’’ติฯ อถาติ อนนฺตรํ, มม โภชนสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน ยสฺมา ยถาวุตฺตกาลปจฺจามสนํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ตมฺหิ กาเล’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปรุฬฺหหริเตติ รุหมานติณาทิหริตรหิเตฯ อภาวตฺโถ จ อยํ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.252, 336; สํ. นิ. 2.148) วิยฯ

กถิเตปีติ ปิ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถฯ เตน วาปสมีกรณาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

ตถา เหส วุตฺต-สทฺโท ‘‘โน จ โข ปฏิวุตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 289) วาปสมีกรเณ ทิสฺสติ, ‘‘ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต’’ติอาทีสุ (จูฬว. 332) ชีวิตวุตฺติยํ, ‘‘ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต’’ติอาทีสุ (ปารา. 92; ปาจิ. 666; มหาว. 129; ม. นิ. 3.59) อปคเม, ‘‘คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิต’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 1.285) ปาวจนภาเวน ปวตฺติเต, โลเก ปน ‘‘วุตฺตํ ปรายณ’’นฺติอาทีสุ (มหาภาส 7.2.26) อชฺเฌเน ทิสฺสตีติฯ

น เอตฺถ ปิณฺฑปาตโภชเนน ธมฺมทายาทตา นิวาริตา, ปิณฺฑปาตโภชนํ ปน อนาทริตฺวา ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ เอตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปิณฺฑปาตํ…เป.… วีตินาเมยฺยา’’ติฯ ตตฺถ วีตินาเมยฺยาติ กมฺมฏฺฐานานุโยเคน เขเปยฺยฯ เตนาห ‘‘อาทิตฺตสีสูปมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา’’ติฯ อาทิตฺตสีสูปมนฺติอาทิตฺตสีสูปมสุตฺตํฯ

กิญฺจาปีติ อยํ ‘‘ยทิปี’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโตฯ นิปาโต จ นาม ยตฺถ ยตฺถ วากฺเย ปยุชฺชติ, เตน เตน วตฺตพฺพตฺถโชตโก โหตีติ อิธ ‘‘ปิณฺฑปาต’’นฺติอาทินา อนุญฺญาปสํสาวเสน วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส โชตโกติ อธิปฺปาเยน ‘‘อนุชานนปสํสนตฺเถ นิปาโต’’ติ วุตฺตํ, อนุญฺญาปสํสารมฺเภ ปน ‘‘อสมฺภาวนตฺเถ’’ติ วุตฺตํ สิยา ปุริเมเยว สมฺภาวนาวิภาวนโต อธิกตฺตานุโลมโต จฯ

เอกวารํ ปวตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺขิปนํ กถํ ทีฆรตฺตํ อปฺปิจฺฉตาทีนํ การณํ โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อตฺริจฺฉตาติ อตฺร อิจฺฉตีติ อตฺริจฺโฉ, ตสฺส ภาโว อตฺริจฺฉตา, อตฺถโต ปรลาภปตฺถนาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปุริเมเยว สกลาเภน อสนฺตุฏฺฐิ, ปรลาเภ จ ปตฺถนา, เอตํ อตฺริจฺฉตาลกฺขณ’’นฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 849)ฯ ปาปิจฺฉตาติ อสนฺตคุณสมฺภาวนาธิปฺปายตาฯ ปาปา อิจฺฉา เอตสฺสาติ ปาปิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว ปาปิจฺฉตาฯ ยถาห ‘‘อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา, เอตํ ปาปิจฺฉลกฺขณ’’นฺติ (วิภ. อฏฺฐ. 851)ฯ มหนฺตานิ วตฺถูนิ อิจฺฉติ, มหตี วา ตสฺส อิจฺฉาติ มหิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว มหิจฺฉตาฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สนฺตคุณสมฺภาวนตา ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา, เอตํ มหิจฺฉลกฺขณ’’นฺติฯ ปจฺจเวกฺขมาโน นิวาเรสฺสตีติ โยชนาฯ อสฺส ภิกฺขุโน สํวตฺติสฺสติ ปิณฺฑปาตปฏิกฺเขโปฯ

มหิจฺโฉ ปุคฺคโล ยถา ปจฺจยทานวเสน ปจฺจยทายเกหิ ภริตุํ อสกฺกุเณยฺโย, เอวํ ปจฺจยปริเยสนวเสน อตฺตนาปีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโนปิ อุปฏฺฐากานมฺปิ ทุพฺภโร โหตี’’ติฯ สทฺธาเทยฺยสฺส วินิปาตวเสน ปวตฺติยา อญฺญสฺส ฆเร ฉฑฺเฑนฺโตฯ ริตฺตปตฺโตวาติ เยสุ กุเลสุ ปฏิปิณฺฑวเสน ปวตฺตติ, เตสํ สพฺพปจฺฉิมํ อตฺตโน ยถาลทฺธํ ทตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ อลทฺธา ริตฺตปตฺโต วิหารํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชติ ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺเยนาติ อธิปฺปาโยฯ ยถาลทฺธปจฺจยปริโภเคน, ปุน ปริเยสนานาปชฺชเนน อตฺตโน สุภรตา, ยถาลทฺธปจฺจเยน อวญฺญํ อกตฺวา สนฺโตสาปตฺติยา อุปฏฺฐากานํ สุภรตา เวทิตพฺพาฯ

กถาวตฺถูนีติ อปฺปิจฺฉตาทิปฏิสํยุตฺตานํ กถานํ วตฺถูนีติ กถาวตฺถูนิ, อปฺปิจฺฉตาทโย เอวฯ ตีณีติ ตีณิ กถาวตฺถูนิฯ อภิสลฺเลขิกาติ อติวิย กิเลเส สลฺลิขตีติ อภิสลฺเลโข, อปฺปิจฺฉ ตาทิคุณสมุทาโย, โส เอติสฺสา อตฺถีติ อภิสลฺเลขิกา, มหิจฺฉตาทีนํ ตนุภาวาย ยุตฺตรูปา อปฺปิจฺฉตาทิปฏิสํยุตฺตตาฯ เจโตวินีวรณสปฺปายาติ กุสลจิตฺตุปฺปตฺติยา นิวารกานํ นีวรณานํ ทูรีภาวกรเณน เจโตวินีวรณสงฺขาตานํ สมถวิปสฺสนานํ สปฺปายาฯ สมถวิปสฺสนาจิตฺตสฺเสว วา วิภูติภาวกรณาย สปฺปายา อุปการิกาติ เจโตวินีวรณสปฺปายาฯ เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทิ เยน นิพฺพิทาทิอานิสํเสน อยํ กถา อภิสลฺเลขิกา เจโตวินีวรณสปฺปายา จ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกํเสน วฏฺฏทุกฺขโต นิพฺพินฺทนตฺถายฯ วิราคาย นิโรธายาติ ตสฺเสว วิรชฺชนตฺถญฺจ นิรุชฺฌนตฺถญฺจฯ อุปสมายาติ สพฺพกิเลสวูปสมายฯ อภิญฺญายาติ สพฺพสฺสปิ อภิญฺเญยฺยสฺส อภิชานนายฯ สมฺโพธายาติ จตุมคฺคสมฺโพธายฯ นิพฺพานายาติ อนุปาทิเสสนิพฺพานายฯ เอเตสุ หิ อาทิโต ตีหิ วิปสฺสนา วุตฺตา, ปุน ตีหิ มคฺโค, อิตเรน นิพฺพานํฯ เตน สมถวิปสฺสนา อาทิํ กตฺวา นิพฺพานปริโยสาโน อยํ สพฺโพ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม ทสกถาวตฺถุลาภิโน สมฺภวตีติ ทสฺเสติฯ ปริปูเรสฺสนฺตีติ ตํสภาวโต อุปการโต จ สํวตฺติสฺสนฺติฯ อปฺปิจฺฉตาทโย หิ เอกวารอุปฺปนฺนา อุปริ ตทตฺถาย สํวตฺติสฺสนฺติฯ กถาวตฺถุปริปูรณํ สิกฺขาปริปูรณญฺจ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อมตํ นิพฺพานนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํฯ อิตรา ปน เสกฺขาเสกฺขธมฺมปาริปูริยา ปริปุณฺณาฯ

นิพฺพานปาริปูริ เจตฺถ ตทาวหธมฺมปาริปูริวเสน ปริยายโต วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อิทานิ ยายํ อปฺปิจฺฉตาทีนํ อนุกฺกมปริวุทฺธิยา คุณปาริปูริตา, ตํ อุปมาย สาเธนฺโต ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาวุสฺสโกติ วสฺสานมาเส อุฏฺฐิโตฯ โส หิ จิรานุปฺปวตฺติ โหติฯ ปพฺพตกนฺทรา ปพฺพเตสุ อุปจฺจกาธิจฺจกาปภวนิชฺฌราทินทิโยฯ สรสาขาติ ยตฺถ อุปริอุนฺนตปเทสโต อุทกํ อาคนฺตฺวา ติฏฺฐติ เจว สนฺทติ จ, เตฯ กุโสพฺภา ขุทฺทกตฬากาฯ กุนฺนทิโยติ ปพฺพตปาทโต นิกฺขนฺตา ขุทฺทกนทิโยฯ ตา หิ มหานทิโย โอตรนฺติโย ปริปูเรนฺติฯ ปรมธมฺมทายาทนฺติ ปรมํ อุตฺตมํ ธมฺมทายาทภาวํ, ปรมํ ธมฺมทายชฺชํ วาฯ เต ภิกฺขูติ เต ธมฺมปฏิคฺคาหเก ภิกฺขูฯ สนฺนิโยเชนฺโตติ มูลคุเณหิ อปฺปิจฺฉตาทีหิ โยเชนฺโตฯ

อุคฺคเหตฺวาติ อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ อุปธารณวเสน คเหตฺวา อวิปรีตํ คเหตฺวาฯ สํสนฺเทตฺวาติ มม เทสนานุสาเรน มมชฺฌาสยํ อวิรชฺฌิตฺวาฯ ยถา อิเธว จินฺเตสีติ ยถา อิมิสฺสา ธมฺมทายาทเทสนาย จินฺเตสิ, เอวํ อญฺญตฺถาปิ ธมฺมโถมนตฺถํ คนฺธกุฏิํ ปวิสนฺโต จินฺเตสิฯ เอกชฺฌาสยายาติ สมานาธิปฺปายายฯ มติยาติ ปญฺญายฯ อยํ เทสนา อคฺคาติอาทิ ภควา ธมฺมเสนาปติํ คุณโต เอว ปคฺคณฺหาตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

จิตฺตคติยาติ จิตฺตวเสน กายสฺส ปริณามเนน ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ กายสฺส จิตฺเตน สมานคติกตาธิฏฺฐาเนนฯ กถํ ปน กาโย ทนฺธปฺปวตฺติโก ลหุปริวตฺตนจิตฺเตน สมานคติโก โหตีติ? น สพฺพถา สมานคติโกฯ ยเถว หิ กายวเสน จิตฺตปริณามเน จิตฺตํ สพฺพถา กาเยน สมานคติกํ น โหติฯ

น หิ ตทา จิตฺตํ สภาวสิทฺเธน อตฺตโน ขเณน อวตฺติตฺวา ทนฺธวุตฺติกสฺส รูปธมฺมสฺส ขเณน วตฺติตุํ สกฺโกติ, ‘‘อิทํ จิตฺตํ อยํ กาโย วิย โหตู’’ติ ปน อธิฏฺฐาเนน ทนฺธคติกสฺส กายสฺส อนุวตฺตนโต ยาว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปตฺติ, ตาว กายคติํ อนุโลเมนฺตเมว หุตฺวา สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ กายคติกํ กตฺวา ปริณามิตํ นาม โหติ, เอวํ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ อธิฏฺฐาเนน ปเคว ลหุสญฺญาย สุขุมสญฺญาย จ สมฺปาทิตตฺตา อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อวตฺติตฺวา ยถา ลหุํ กติปยจิตฺตวาเรเหว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปตฺติ โหติ , เอวํ ปวตฺตมาโน กาโย จิตฺตคติกภาเวเนว ปริณามิโต นาม โหติ, น เอกจิตฺตกฺขเณเนว ปวตฺติยาฯ เอวญฺจ กตฺวา พาหุสมิญฺชนปฺปสารณูปมาปิ อุปจาเรน วินา สุฏฺฐุตรํ ยุตฺตา โหติ, อญฺญถา ธมฺมตาวิโลมิตา สิยาฯ น หิ ธมฺมานํ ลกฺขณญฺญถตฺตํ อิทฺธิพเลน กาตุํ สกฺกา, ภาวญฺญถตฺตเมว ปน สกฺกาติฯ

[31] ภควโต อธิปฺปายานุรูปํ ภิกฺขูนญฺจ อชฺฌาสยํ ญตฺวาติ วจนเสโสฯ เทสกาเล วิย ภาชนมฺปิ โอโลเกตฺวา เอว มหาเถโร ธมฺมํ กเถติฯ ปกฺกนฺตสฺสาติ อิทํ อนาทเร สามิวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกฺกนฺตสฺส สโต’’ติอาทิมาหฯ กิตฺตเกนาติ เกน ปริมาเณนฯ ตํ ปน ปริมาณํ ยสฺมา ปริเมยฺยสฺส อตฺถสฺส ปริจฺฉินฺทนํ โหติ, ตสฺมา ‘‘กิตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทวจน’’นฺติ อาหฯ นุกาโร ปุจฺฉายนฺติ อยํ นุ-สทฺโท อิเธว ปุจฺฉายํ อาคโตติ กตฺวา วุตฺตํฯ นุ-สทฺเทน เหตฺถ โชติยมาโน อตฺโถ กิํ-สทฺเทน ปริมาโณ อตฺโถ ปริเมยฺยตฺโถ จฯ เอตฺถ สํกิเลสปกฺโข วิเวกสฺส อนนุสิกฺขนํ อามิสทายาทตา, โวทานปกฺโข ตสฺส อนุสิกฺขนํ ธมฺมทายาทตาติฯ ตีหิ วิเวเกหีติ วิเวกตฺตยคฺคหณํ ตทนฺโตคธตฺตา วิเวกปญฺจกสฺสฯ วิเวกปญฺจกคฺคหเณ ปนสฺส สรูเปน กายวิเวโก คหิโต น สิยา, ตทายตฺตตฺตา วา สตฺถารา ตทา ปยุชฺชมานวิเวกทสฺสนวเสน ‘‘ตีหิ วิเวเกหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺญตรมฺปีติ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ กายวิเวกมตฺเตน ธมฺมทายาทภาโว สิชฺฌตีติ? น, วิเวกทฺวยสนฺนิสฺสยสฺเสว กายวิเวกสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา จิตฺตวิเวกคฺคหณมฺปิ สมตฺถิตํ โหติฯ น หิ โลกิยชฺฌานาธิคมมตฺเตน นิปฺปริยายโต สตฺถุธมฺมทายาทภาโว อิจฺฉิโต, นิพฺพานาธิคเมน ปน โส อิจฺฉิโต, ตสฺมา สพฺพาปิ สาสเน วิเวกานุสิกฺขนา นิพฺพานโปณา นิพฺพานปพฺภารา นิพฺพาโนคธา จาติ วุตฺตํ ‘‘ติณฺณํ วิเวกานํ อญฺญตรมฺปี’’ติฯ อสติ อาโลเก อนฺธกาโร วิย อสติ ธมฺมทายาทตาย เอกํสิยา อามิสทายาทตาติ อาห ‘‘อามิสทายาทาว โหนฺตี’’ติฯ เอส นโย สุกฺกปกฺเขปีติ กณฺหปกฺขโต สาธารณวเสน ลพฺภมานํ อตฺถสามญฺญํ อติทิสติ, น อตฺถวิเสสํ ตสฺส วิสทิสตฺตา, อตฺถวิเสสเมว วา อติทิสติ วิสทิสูทาหรณูปายญาเยนฯ ‘‘ติณฺณํ วิเวกานํ อญฺญตร’’นฺติ อิทํ อิธ น ลพฺภติฯ

ตโยปิ หิ วิเวกา, เตสุ เอโก วา อิตรทฺวยสนฺนิสฺสโย อิธ ลพฺภติฯ

ทูรโตปีติ ทูรฏฺฐานโตปิฯ เตนาห ‘‘ติโรรฏฺฐโตปี’’ติอาทิฯ กามํ ‘‘ปฏิภาตู’’ติ เอตฺถ ปฏิ-สทฺทาเปกฺขาย ‘‘สาริปุตฺต’’นฺติ อุปโยควจนํ, อตฺโถ ปน สามิวจนวเสเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อายสฺมโตเยว สาริปุตฺตสฺสา’’ติฯ ภาโค โหตูติ อิมินาภาคตฺโถ ปฏิ-สทฺโทติ ทสฺเสติ ลกฺขณาทิอตฺถานํ อิธ อยุชฺชนโตฯ เตนาห ‘‘เอวํ สทฺทลกฺขเณน สเมตี’’ติฯ ทิสฺสตูติ ญาเณน ทิสฺสตุ, ปสฺสตูติ วา อตฺโถฯ อุปฏฺฐาตูติ ญาณสฺส ปจฺจุปติฏฺฐตุฯ อุคฺคเหสฺสนฺตีติ วาจุคฺคตํ กริสฺสนฺติฯ วาจุคฺคตกรณญฺหิ อุคฺคโหฯ ปริยาปุณิสฺสนฺตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ปุริปุจฺฉนาทินา วา อตฺถสฺส จิตฺเต อาปาทนํ ปฏฺฐปนํ ปริยาปุณนํฯ การณวจนนฺติ ยถาวุตฺตสฺส การณภาเวน วจนํ ‘‘เหตุมฺหิ กรณวจน’’นฺติ กตฺวาฯ วุตฺตตฺถปจฺจามสนํ ตํ-สทฺเทน กรียตีติฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ

เอเกเนวากาเรนาติ อามิสทายาทตาสิทฺเธน อาทิยตาสงฺขาเตน เอเกเนว ปกาเรนฯ ตเมว หิ อาการํ สนฺธายาห ‘‘ภควตา วุตฺตมตฺถ’’นฺติฯ อญฺญถา ‘‘สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’ติ เอเกเนว อากาเรน โส อตฺโถ เถเรนปิ วุตฺโตฯ ตีหิ อากาเรหีติ อามิสทายาทปฏิปทาภูเตหิ ติณฺณํ วิเวกานํ อนนุสิกฺขนากาเรหิฯ เอตฺตาวตาติ ‘‘อิธาวุโส…เป.… นานุสิกฺขนฺตี’’ติ เอตฺตเกน กณฺหปกฺเข อุทฺเทสปาเฐนฯ

วิตฺถารโต สุวิภตฺโต โหติ อนวเสสโต สมฺมเทว นิทฺทิฏฺฐตฺตาฯ นนุ จ อุทฺเทเส สตฺถุโนปิ อาทิยตา ภควตา คหิตา, สา น นิทฺทิฏฺฐาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘โส จ โข’’ติอาทิฯ สาวเก อนุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ ‘‘อามิสทายาทา สตฺถุ สาวกา’’ติ สตฺถุ ปรปฺปวาทปริหรณตฺถมฺปิ ‘‘ตุมฺเหหิ ธมฺมทายาเทหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวํ สาวเก อนุกมฺปมานสฺสฯ สาวกานํ ตํ น ยุตฺตํ สามีจิอภาวโตติ โยชนาฯ เอส นโยติ ยทิทํ ‘‘เอตฺตาวตายํ ภควา’’ติอาทินา กณฺหปกฺเข อุทฺเทสสฺส อตฺถวิภาคทสฺสนมุเขน สมฺพนฺธทสฺสนํ, เอส นโย สุกฺกปกฺเขปิ สมฺพนฺธทสฺสเนติ อธิปฺปาโยฯ

เตนาห ‘‘อยํ ตาเวตฺถ อนุสนฺธิกฺกมโยชนา’’ติ, สตฺถารา เทสิตาย อุทฺเทสเทสนาย มหาเถเรน เทสิตาย จ อนุสนฺธิกฺกเมน สมฺพนฺโธติ อตฺโถฯ ยถานุสนฺธิ เอว เจตฺถ อนุสนฺธิ เวทิตพฺโพฯ

อจฺจนฺตปวิวิตฺตสฺสาติ เอกนฺตอุปธิวิเวโก วิย อิตเรปิ วิเวโก สตฺถุ เอกนฺติกาวาติฯ อนุสิกฺขนํ นาม อนุ อนุ ปูรณนฺติ ตปฺปฏิกฺเขเปน อาห ‘‘น ปริปูเรนฺตี’’ติ, น ปริพฺรูเหนฺตีติ อตฺโถ, น ปริปูเรนฺตีติ วา น ปริปาเลนฺตีติ อตฺโถฯ ยทคฺเคน หิ วิเวกํ นานุสิกฺขนฺติ, ตทคฺเคน น ปริพฺรูเหนฺติ, น ปริปาเลนฺตีติ วา วตฺตพฺพตํ ลภนฺตีติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’’ติ อุทฺเทเส วิย อวิเสสวจเน กายวิเวกสฺเสว คหณํ กตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยทิ ปนา’’ติอาทิฯ ปุจฺฉายาติ ปุจฺฉาโต อวิเสโส สิยา วิภาคสฺส อลพฺภมานตฺตา วิสฺสชฺชนสฺสฯ นนุ จ ‘‘วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’’ติ อวิเสสวจนโต ปาฬิยํ วิภาโค น ลพฺภเตวาติ? น, ปทนฺตเรน วิภาวิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘เยสญฺจ ธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ พฺยากรณปกฺโขติ วิสฺสชฺชนปกฺโขฯ วิสฺสชฺชนญฺจ น ปุจฺฉา วิย อวิเสสโชตนา , อถ โข ยถาธิปฺเปตตฺถวิภชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ อิมินา ปเทนาติ ‘‘วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’’ติ อิมินา ปเทน กายวิเวกํ อปริปูริยมานํ ทสฺเสตีติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตวิเวกํ อุปธิวิเวกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

เอตฺถ จ นปฺปชหนฺตีติ ปหาตพฺพธมฺมานํ ปหานาภาววจนํ ปหานลกฺขณวิเวกาภาวทีปนํ, ตํ วตฺวา ปุน ‘‘วิเวเก นิกฺขิตฺตธุรา’’ติ วจนํ ตโต สาติสยวิเวกาภาวทีปนนฺติ ตทุภยวิเวกาภาวทสฺสเนน ‘‘เยสญฺจ ธมฺมาน’’นฺติอาทินาว ปาริเสสญาเยน ‘‘วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’’ติ อิมินา วิเวกทฺวยมูลภูตกายวิเวกาภาวทสฺสนํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวิคตตณฺหตาย ตํ ตํ ปริกฺขารชาตํ พหุํ ลนฺติ อาทิยนฺตีติ พหุลา, พหุลา เอว พาหุลิกา ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. 1.246; อ. นิ. 8.11; ปารา. 8)ฯ เต ปน ยสฺมา ปจฺจยพหุลภาวาย ยุตฺตปฺปยุตฺตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา อาห ‘‘จีวราทิพาหุลฺลาย ปฏิปนฺนา’’ติฯ สิกฺขาย อาทรภาวาภาวโต สิถิลํ อทฬฺหํ คณฺหนฺตีติ ‘‘สาถลิกา’’ติ วุตฺตํฯ สิถิลนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, สิถิล-สทฺเทน วา สมานตฺถสฺส สาถล-สทฺทสฺส วเสน ‘‘สาถลิกา’’ติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

อวคมนฏฺเฐนาติ อโธคมนฏฺเฐน , โอรมฺภาคิยภาเวนาติ อตฺโถฯ อุปธิวิเวเกติ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคตาย อุปธีหิ วิวิตฺเตฯ โอโรปิตธุราติ อุชฺฌิตุสฺสาหาฯ

อนิยเมเนวาติ กิญฺจิ วิเสสํ อนามสิตฺวา ‘‘สาวกา’’ติ อวิเสเสเนวฯ นิยเมนฺโต‘‘เถรา’’ติอาทินาฯ ทสวสฺเส อุปาทายาติ ทสวสฺสโต ปฏฺฐายฯ อิสฺสริเยติ ‘‘เสฏฺฐิฏฺฐานํ เสนาปติฏฺฐาน’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อจิรกฺขโณภาเสน ลกฺขเวธโก อกฺขณเวธิฯ ฐิติยนฺติ อวฏฺฐาเนฯ ฐานโสติ ตงฺขเณเยวฯ ติฏฺฐตีติ อาธาราเธยฺยภาเวนาติ อาห ‘‘ตทายตฺตวุตฺติภาเวนา’’ติฯ อุเปกฺขานุพฺรูหนา สตฺตสงฺขาเรสุ อุทาสีนตาปิ อสงฺขตาธิคมสฺส อุปาโยติ ตพฺพิปริยายโต จีวราทิมณฺฑนา น อุปธิวิเวกปาริปูริยา สํวตฺตตีติ อาห ‘‘จีวรปตฺต…เป.… อปูรยมานา’’ติฯ ตตฺถาติ เถรวาเรฯ อิธาติ มชฺฌิมนวกวาเรสุฯ ตถา หิ ‘‘มชฺฌิมเถรกาเล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

[32] อิมสฺมิญฺจ กณฺหปกฺเขติ อิมสฺมิญฺจ นิทฺเทสวาเร กณฺหปกฺเข, น อุทฺเทสวาเร กณฺหปกฺเขฯ อุทฺเทสวาเร ปน กณฺหปกฺเข วุตฺตวิปริยาเยน คเหตพฺพตฺโถ ‘‘เอส นโย สุกฺกปกฺเขปี’’ติ อติเทเสน ทสฺสิโตฯ วุตฺตปจฺจนีกนเยนาติ ‘‘กายวิเวกํ นานุสิกฺขนฺติ น ปริปูเรนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปจฺจนีกนเยน, ‘‘กายวิเวกํ อนุสิกฺขนฺติ ปริปูเรนฺตี’’ติอาทินา นเยนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สุกฺกปกฺเขฯ สงฺเขโปติ อตฺถสงฺเขโปฯ โยชนปรมฺปรายาติ คามนฺตโต ทูรภาเวน เอกํ ทฺเว ตีณีติ เอวํ โยชนานํ ปฏิปาฏิยาฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺเญสุ วนสณฺฑภูตานิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิฯ อุปคนฺตุํ ยุตฺตกาโล ชราชิณฺณกาโล โคจรคาเม ทูเร คมนาคมนสมตฺถตาภาวโตฯ ‘‘เอวํ คุณวนฺเตสุ ทินฺนํ อโห สุทินฺน’’นฺติ ปจฺจยทายกานํ ปสาทํ ชเนนฺติฯ ปาสํสาติ ปสํสิตพฺพาฯ อยมฺปิ มหาเถโรติอาทิ เอกํ อปฺปมาทวิหารินํ วุทฺธตรํ นิทฺทิสิตฺวา วทนฺตานํ วเสน วุตฺตํฯ ปวิฏฺโฐ วิเวกฏฺฐานํฯ สายํ นิกฺขมติ โยนิโสมนสิการํ อุปพฺรูเหตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ กสิณปริกมฺมํ กโรติ, น ยํ กิญฺจิ กิจฺจนฺตรํฯ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, น โมฆมนสิการํฯ สพฺพถาติอาทิโต ตาว ตทงฺควเสน กิเลเสหิ จิตฺตํ วิเวเจนฺโต ตโต วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปสฺสทฺธิวเสนาติ สพฺพปฺปกาเรน จิตฺตวิเวกํ ปูเรติฯ

ปํสุกูลานิ ธาเรตีติ อิมินา พาหุลิกตาภาวํ ทสฺเสติ, อสิถิลํ สาสนํ คเหตฺวาติ อิมินา สาถลิกตาภาวํ, วิคตนีวรโณติ อิมินา โอกฺกมเน นิกฺขิตฺตธุรตํ, ผลสมาปตฺตินฺติอาทินา ปวิเวกปุพฺพงฺคมตํ ทสฺเสติฯ

[33] ตตฺราวุโสติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘โลโภ จ ปาปโก’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ อุปริเทสนํ อนวเสสโต ปริยาทิยติฯ โก อนุสนฺธีติ ยา สา ภควตา สํกิเลสปกฺเขน สห ธมฺมทายาทปฏิปตฺติภาวินี ‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทินา เทสนา อุทฺทิฏฺฐา, ตํ ‘‘สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต’’ติอาทินา อารภิตฺวา อฏฺฐารสวารปฏิมณฺฑิตาย นิทฺเทสเทสนาย วิภชิตฺวา ตโต ปรํ ‘‘ตตฺราวุโส โลโภ จ ปาปโก’’ติอาทินยาย อุปริเทสนาย สมฺพนฺธํ ปุจฺฉติฯ เอวนฺติ สํกิเลสปกฺเข ‘‘นปฺปชหนฺตี’’ติ ปหานาภาวทสฺสนวเสน, โวทานปกฺเข ‘‘ปชหนฺตี’’ติ ปหานสพฺภาวทสฺสนวเสนาติ เอวํฯ อนิทฺธาริตสรูปา ยํ-ตํ-สทฺเทหิ ธมฺม-สทฺเทน สามญฺญโต เย ปหาตพฺพธมฺมา วุตฺตา, เต สรูปโต ทสฺเสตุนฺติ โยชนาฯ อิเม เตติ เอตฺถ กสฺมา โลภาทโย เอว ปหาตพฺพธมฺมา วุตฺตา, นนุ อิโต อญฺเญปิ โมหทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทโย ปหาตพฺพธมฺมา สนฺตีติ? สจฺจํ สนฺติ, เต ปน โลภาทีหิ ตเทกฏฺฐตา คหิตา เอว โหนฺตีติ วุตฺตาฯ อถ วา อิเมสํเยเวตฺถ คหเณ การณํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ

อิทานิ อุปจเยน อนุสนฺธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาวกานํ ยสฺส ธมฺมสฺส ทายาทภาโว สตฺถุ อภิรุจิโต, โส ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภาเวตี’’ติอาทินา อกตฺเถตฺวา ‘‘วิเวกํ อนุสิกฺขนฺติ, เต จ ธมฺเม ปชหนฺติ, น จ พาหุลิกา’’ติอาทินา กถิตตฺตา เหฏฺฐา ปริยาเยเนว ธมฺโม กถิโตติ วุตฺตํฯ ‘‘เต จ ธมฺเม นปฺปชหนฺติ, โอกฺกมเน ปุพฺพงฺคมา’’ติอาทินา อามิสํ ปริยาเยนปิ กถิตํฯ ‘‘สิยา จ เม ปิณฺฑปาโต’’ติอาทินา, ‘‘พาหุลิกา จ โหนฺตี’’ติอาทินา จ อามิสํ นิปฺปริยาเยนปิ กถิตํฯ

อถ วา ยายํ ภควตา อามิสทายาทปฏิกฺเขปนา ธมฺมทายาทตา วุตฺตา, ยญฺจ ตทตฺถํ วิภชนฺเตน มหาเถเรน อตฺตนา วิเวกานุสิกฺขนาทิ วุตฺตํ, ตทุภยํ เหตุวเสน วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺราวุโส, โลโภ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ ฯ เหตุนิโรเธน หิ สํกิเลสปกฺขสฺส, นิโรธเหตุสมฺปาทเนน จ โวทานปกฺขสฺส ตปฺปาปกตาฯ

อตีตเทสนานิทสฺสนนฺติ อตีตาย เถเรน ยถาเทสิตาย เทสนาย จ ปจฺจามสนํฯ เตเนวาห ‘‘สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส…เป.… เทสนายนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ตตฺถาติ ยํ วุตฺตํ วิเสสโต ‘‘เยสํ ธมฺมานํ สตฺถา ปหานมาหา’’ติ, เอตสฺมิํ ปเทฯ ตตฺถ หิ ปหาตพฺพธมฺมา โลภาทโย สามญฺญโต วุตฺตาฯ ลามกาติ นิหีนาฯ โลภโทสา หิ เหตุโต ปจฺจยโต สภาวโต ผลโต นิสฺสนฺทโต สํกิลิฏฺฐปกติกา, อายติํ ทุกฺขสฺส ปาปนฏฺเฐน วา ปาปกาฯ ลุพฺภนลกฺขโณติ อารมฺมณสฺส อภิคิชฺฌนลกฺขโณฯ ตถา หิ โส ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ ‘‘โลโภ’’ติ วุจฺจติฯ รสาทีสุ อภิสงฺครโส, อปริจฺจาคปจฺจุปฏฺฐาโน, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาททสฺสนปทฏฺฐาโนฯ ทุสฺสนลกฺขโณติ อารมฺมเณ พฺยาปชฺชนลกฺขโณฯ ตถา หิ โส ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ, ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ ‘‘โทโส’’ติ วุจฺจติฯ รสาทีสุ วิสปฺปนรโส, สนิสฺสยทหนรโส วา, ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโน, อาฆาตวตฺถุปทฏฺฐาโนฯ

เตสูติอาทินา ทสฺสเนน โลภโทสานํ เอกนฺตโต ปหาตพฺพตาทสฺสนํฯ อามิสทายาทสฺส ปจฺจยานํ ลาเภ โหตีติ อิทํ โลภสฺส อารมฺมณคฺคหณสภาวตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตณฺหาย วเสน ปน อนุคิชฺฌนํ สนฺธาย ‘‘อลทฺธํ ปตฺเถตี’’ติ อาหฯ อลาเภ ปจฺจยานํ อามิสทายาทสฺส โหตีติ อาเนตฺวา โยชนาฯ อลภนฺโตติ เอตฺถ ‘‘ปจฺจเย’’ติ วิภตฺติํ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํฯ วิฆาตวาติ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺข’’นฺติ (ม. นิ. 1.120; วิภ. 190) วจนโต อิจฺฉาวิฆาตวาฯ โลโภ จ เทยฺยธมฺเม โหติ อามิสทายาทสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ เอส นโย อนนฺตรปเทปิฯ เทยฺยธมฺเมติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ สตฺตเกลายนาทิวเสนปิ ตสฺส โลภุปฺปตฺติสพฺภาวโตฯ ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ’’ติ เอวมาทโย นว ตณฺหามูลกาฯ ปริปูเรติ อามิสทายาโทติ วิภตฺติวิปริณาโม เวทิตพฺโพฯ อาวาสมจฺฉริยาทีนิ ปญฺจ มจฺฉริยานิฯ

มคฺคนฺติ อริยมคฺคํฯ โส หิ กิเลเส มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ จ มคฺคียติ, สยํ วา สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิพฺพานํ มคฺคตีติ นิปฺปริยาเยน ‘‘มคฺโค’’ติ วุจฺจติฯ เอโก อนฺโตติ อิตเรน อสมฺมิสฺโส เอโก โกฏฺฐาโส, หีนตาย วา ลามกฏฺเฐน เอโก อนฺโตฯ กามํ อญฺเญปิ กุสลธมฺมา เอเต อนฺเต อสมฺปโยคโต น อุเปนฺติ, เตหิ วิมุตฺตา เอว, อยํ ปน อจฺจนฺตวิมุตฺติยา น อุเปตีติ อาห ‘‘วิมุตฺโต เอเตหิ อนฺเตหี’’ติฯ ตสฺมาติ อนฺตทฺวยวิมุตฺตตฺตาฯ เอเตสํ มชฺเฌ ภวตฺตาติ อิทํ มคฺคสฺส อุภยนฺตวิมุตฺตตาย เอว วุตฺตํ, น ตปฺปริยาปนฺนตาย, วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณตฺถิเกหิ ปฏิปชฺชิตพฺพโต จฯ ตถาติ ยถา อิตเรน อสมฺมิสฺสฏฺเฐน ลามกฏฺเฐน จ โลโภ เอโก อนฺโต, ตถา กามสุขลฺลิกานุโยโคติ อตฺโถฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ มคฺคสฺส อนุปคมนญฺจ เนสํ อนฺตานํ สพฺพโส อปฺปวตฺติกรเณเนว ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมนเยนาติ ‘‘เอเต ทฺเว อนฺเต น อุเปตี’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยนฯ

สจฺจานนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํฯ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐนาติ ทสฺสนสฺส ปริญฺญาภิสมยาทิเภทสฺส ปริโต สพฺพถา นยนฏฺเฐน ปวตฺตนฏฺเฐนฯ จกฺขุกรณีติ ธมฺมจกฺขุสฺส กรณี นิปฺผาทิกาฯ ตยิทํ สติปิ ปฏิปทาย ธมฺมจกฺขุโต อนญฺญตฺเต อวยววเสน สิชฺฌมาโน อตฺโถ สมุทาเยน กโต นาม โหตีติ อุปจารวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘มคฺโคเยว หิ มคฺคตฺถาย สํวตฺตติ มคฺเคน กาตพฺพกิจฺจกรณโต’’ติฯ ญาณายาติ ยาถาวโต ชานนายฯ เตนาห ‘‘วิทิตกรณฏฺเฐนา’’ติฯ วิเสสญาตภาวาปาทนญฺหิ วิทิตกรณํฯ วูปสมนโตติ สมุจฺฉินฺทนวเสน วูปสมนโตฯ ทุกฺขาทีนํ ปริญฺเญยฺยาทิภาโว วิย อภิญฺเญยฺยภาโวปิ มคฺควเสเนว ปากโฏ โหตีติ อาห ‘‘จตุนฺนมฺปิ สจฺจานํ อภิญฺเญยฺยภาวทสฺสนโต’’ติ, วิภาวนโตติ อตฺโถฯ สมฺโพโธติ มคฺโค ‘‘สมฺพุชฺฌติ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ ตสฺสตฺถายาติ มคฺคกิจฺจตฺถายฯ น หิ มคฺคโต อญฺโญ มคฺคกิจฺจกโร อตฺถิฯ เตนาห ‘‘มคฺโคเยว หี’’ติอาทิฯ อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชมานา สหชาตาทิปจฺจยภาเวน อิตเร อุปฺปาเทติ, เอวํ เสสมคฺคธมฺมาปีติ เอวมฺปิ มคฺคตฺถาย สํวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ สจฺฉิกิริยาย ปจฺจกฺขกมฺมายาติ สจฺฉิกรณสงฺขาตปจฺจกฺขกมฺมายฯ นิพฺพานายาติ วา อนุปาทิเสสนิพฺพานายฯ

อุปสมายาติ อิมินา สอุปาทิเสสนิพฺพานํ คหิตนฺติฯ อยนฺติ ‘‘สา หิ สจฺจาน’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺโต อตฺถนโยฯ เอตฺถาติ ‘‘จกฺขุกรณี’’ติอาทีสุ ปเทสุฯ สาโร สุนฺทโร อนปนีโตฯ อิโต อญฺญถาติ ‘‘ทุกฺขสฺส ปริญฺญาย ทิฏฺฐิวิสุทฺธิํ กโรตีติ จกฺขุกรณี’’ติอาทินา อตฺถวณฺณนาปปญฺโจ เกวลํ วิตฺถารตฺถายฯ

อยเมวาติ เอตฺถ อยนฺติ อิมินา อตฺตโน อญฺเญสญฺจ ตสฺสํ ปริสายํ อริยานํ มคฺคสฺส ปจฺจกฺขภาวํ ทสฺเสติฯ อาสนฺนปจฺจกฺขวาจี หิ อยํ-สทฺโทฯ อญฺญมคฺคปฏิเสธนตฺถนฺติ อญฺญสฺส นิพฺพานคามิมคฺคสฺส อตฺถิภาวปฏิเสธนตฺถํฯ สตฺตาปฏิกฺเขโป หิ อิธ ปฏิเสธนํ อลพฺภมานตฺตา อญฺญสฺส มคฺคสฺสฯ พุทฺธาทีนํ สาธารณภาโว อนญฺญตาฯ เตนาห พฺรหฺมา สหมฺปติ –

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 5.384, 409; มหานิ. 191; จูฬนิ. 107, 121; เนตฺติ. 170);

อารกตฺตาติ อิมินา นิรุตฺตินเยน อริย-สทฺทสิทฺธิมาหฯ อริปหานายาติ อตฺถวจนมตฺตํฯ อรโย ปาปธมฺมา ยนฺติ อปคมนฺติ เอเตนาติ อริโยฯ อริเยน เทสิโตติ เอตฺถ อริยสฺส ภควโต อยนฺติ อริโยฯ อริยภาวปฺปฏิลาภายาติ เอตฺถ อริยกโร อริโยติ อุตฺตรปทโลเปน อริย-สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา มคฺคงฺคสมุทาเย มคฺคโวหาโร โหติ, สมุทาโย จ สมุทายีหิ สมนฺนาคโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อฏฺฐหิ องฺเคหิ อุเปตตฺตา’’ติ, ตสฺมา อตฺตโน อวยวภูตานิ อฏฺฐ องฺคานิ เอตสฺส สนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโกฯ ยสฺมา ปน ปรมตฺถโต องฺคานิเยว มคฺโค, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น จ องฺควินิมุตฺโต’’ติ ยถา ‘‘ฉฬงฺโค เวโท’’ติฯ สทิสูทาหรณํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจงฺคิกตูริยาทีนิ วิยา’’ติ อาหฯ อาทิ-สทฺเทน จตุรงฺคินี เสนาติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ มาเรนฺโต คจฺฉตีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิมาหฯ มคฺคตีติ คเวสติฯ อริยมคฺโค หิ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรนฺโต ตํ คเวสนฺโต วิย โหตีติฯ

มคฺคียติ นิพฺพานตฺถิเกหิ วิวฏฺฏูปนิสฺสยปุญฺญกรณโต ปฏฺฐาย ตทตฺถํ ปฏิปตฺติโตฯ คมฺมตีติ เอเตน อาทิอนฺตวิปริยาเยน สทฺทสิทฺธิมาห ยถา ‘‘กกู’’ติฯ ‘‘เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต’’ติ วตฺวา ตสฺส สพฺพลิงฺควิภตฺติวจนสาธารณตาย ‘‘กตมานิ ตานิ อฏฺฐงฺคานี’’ติ วุตฺตํฯ นนุ จ องฺคานิ สมุทิตานิ มคฺโค อนฺตมโส สตฺตงฺควิกลสฺส อริยมคฺคสฺส อภาวโตติ? สจฺจเมตํ สจฺจปฏิเวเธน, มคฺคปจฺจยตาย ปน ยถาสกํ กิจฺจกรเณน ปจฺเจกมฺปิ ตานิ มคฺโคเยวาติ อาห ‘‘เอกเมกญฺหิ องฺคํ มคฺโคเยวา’’ติ, อญฺญถา สมุทิตานมฺปิ เนสํ มคฺคกิจฺจํ น สมฺภเวยฺยาติฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิมคฺโค เจว เหตุ จา’’ติ วุตฺตํฯ

สมฺมา อวิปรีตํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน จตุนฺนํ สจฺจานํ ทสฺสนํ ปฏิวิชฺฌนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สมฺมาทสฺสนลกฺขณาฯ สมฺมา อวิปรีตํ สมฺปยุตฺตธมฺเม นิพฺพานารมฺมเณ อภินิโรปนํ อปฺปนาลกฺขณํ เอตสฺสาติ สมฺมาอภินิโรปนลกฺขโณ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต สินิทฺธสภาวตฺตา สมฺปยุตฺตธมฺเม, สมฺมาวาจปฺปจฺจยสุภาสิตโสตารญฺจ ชนํ สมฺมเทว ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺมาวาจา สมฺมาปริคฺคโห ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สมฺมาปริคฺคหลกฺขณาฯ ยถา กายิกา กิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐหนํ ฆฏนํ โหติ, ตถา สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติปีติ สมฺมาสมุฏฺฐานลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโตฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐานํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สุทฺธิ โวทานํ, อาชีวสฺเสว วา ชีวิตปฺปวตฺติยา สุทฺธิ โวทานํ เอเตนาติ สมฺมาโวทานลกฺขโณ สมฺมาอาชีโวฯ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปคฺคณฺหนํ อนุพลปฺปทานํ ปคฺคโหฯ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, ตสฺส วา อนิสฺสชฺชนํ อุปฏฺฐานํฯ อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สมฺมา, สมํ วา อาธานํ สมาธานํฯ สมฺมา สงฺกปฺเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อภินิโรเปตีติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ สมฺมา วทติ เอตายาติ สมฺมาวาจาฯ สมฺมา กโรติ เอเตนาติ สมฺมากมฺมํ, ตเทว สมฺมากมฺมนฺโตฯ สมฺมา อาชีวติ เอเตนาติ สมฺมาอาชีโวฯ สมฺมา วายมติ อุสฺสหติ เอเตนาติ สมฺมาวายาโมฯ

สมฺมา สรติ อนุสฺสรตีติ สมฺมาสติ ฯ สมฺมา สมาธิยติ จิตฺตํ เอเตนาติ สมฺมาสมาธีติ เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ สพฺพมฺปิ มิจฺฉาทสฺสนํฯ ตปฺปจฺจนียกิเลเสติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน สมฺมาทิฏฺฐิฯ น หิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา กิเลสา ปจฺจนียา, อถ โข สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ อวิชฺชญฺจาติ อวิชฺชาคฺคหณํ ตสฺสา สํกิเลสธมฺมานํ ปมุขภาวโตฯ เตนาห ‘‘อวิชฺชา, ภิกฺขเว, ปุพฺพงฺคมา อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา’’ติ (สํ. นิ. 5.1)ฯ ทสฺสนนิวารกสฺส สมฺโมหสฺส สมุคฺฆาเตน อสมฺโมหโตฯ เอตฺถ จ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ…เป.… ปชหตีติ เอเตน ปหานาภิสมยํ, นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ เอเตน สจฺฉิกิริยาภิสมยํ, สมฺปยุตฺตธมฺเมติอาทินา ภาวนาภิสมยํ สมฺมาทิฏฺฐิกิจฺจํ ทสฺเสติฯ ปริญฺญาภิสมโย ปน นานนฺตริยตาย อตฺถโต วุตฺโต เอว โหตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ

กถํ ปน เอกเมว ญาณํ เอกสฺมิํ ขเณ จตฺตาริ กิจฺจานิ สาเธนฺตํ ปวตฺตติฯ น หิ ตาทิสํ โลเก ทิฏฺฐํ, น อาคโม วา ตาทิโส อตฺถีติ น วตฺตพฺพํฯ ยถา หิ ปทีโป เอกสฺมิํเยว ขเณ วฏฺฏิํ ทหติ, สฺเนหํ ปริยาทิยติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกญฺจ วิทํเสติ, เอวเมตํ ญาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ทุกฺเขเปตํ ญาณํ, ทุกฺขสมุทเยเปตํ ญาณํ , ทุกฺขนิโรเธเปตํ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายเปตํ ญาณนฺติ สุตฺตปทํ (วิภ. 754) เอตฺถ อุทาหริตพฺพํฯ ยถา จ สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพภาเค ทุกฺขาทีสุ วิสุํ วิสุํ ปวตฺติตฺวา มคฺคกฺขเณ เอกาว จตุนฺนํ ญาณานํ กิจฺจํ สาเธนฺตี ปวตฺตติ, เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปาทโย ปุพฺพภาเค เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทินามกา หุตฺวา กามสงฺกปฺปาทีนํ ปชหนวเสน วิสุํ วิสุํ ปวตฺติตฺวา มคฺคกฺขเณ ติณฺณํ จตุนฺนญฺจ กิจฺจํ สาเธนฺตา ปวตฺตนฺติฯ สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ นานาเยว หุตฺวา ปวตฺตตีติ กามญฺเจตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิยา สพฺเพปิ ปาปธมฺมา ปฏิปกฺขา, อุชุวิปจฺจนีกตาทสฺสนวเสน ปน สมฺมาทิฏฺฐิยา กิจฺจนิทฺเทเส มิจฺฉาทิฏฺฐิคฺคหณํ กตํฯ เตเนว จ ‘‘ตปฺปจฺจนียกิเลเส จา’’ติ วุตฺตํฯ

เยสํ กิเลสานํ อนุปจฺฉินฺทเน สมฺมาทิฏฺฐิ น อุปฺปชฺเชยฺย, เต มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สหเชกฏฺฐตาย ตเทกฏฺฐาว ตปฺปจฺจนียกิเลสา ทฏฺฐพฺพาฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทีนํ กิจฺจนิทฺเทเสปิ เอเสว นโยฯ โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน จตฺตาโร โลกุตฺตรมคฺคภาวสามญฺเญน เอกโต กตฺวาฯ

โลภโทสา สมุทยสจฺจํ, ยสฺส ปน โส สมุทโย ตํ ทุกฺขสจฺจํ, ปหานภาโว มคฺคสจฺจํ, ยตฺถ ตํ ปหานํ, ตํ นิโรธสจฺจนฺติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิฯ กสฺมา ปเนตฺถ โลภโทสานํ วิสุํ อาทิโต จ คหณํ? วิสุํ คหณํ ตาว ตถาพุชฺฌนกานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน, อิเมหิ โลภโทเสหิ อามิสทายาทตา, ตปฺปหาเนน จ ธมฺมทายาทตาติ ทสฺสนตฺถํ, ตทนุสาเรน จตุสจฺจโยชนาย เอวํ เอเกกสฺส นิยฺยานมุขํ โหตีติ ทสฺสนตฺถญฺจฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ อาทิโต คหณํ ปน อติวิย โอฬาริกตาย สุปากฏภาวโต วกฺขมานานํ อญฺเญสญฺจ ปาปธมฺมานํ มูลภาวโต ตเทกฏฺฐตาย จ เวทิตพฺพํฯ

กุชฺฌนลกฺขโณติ กุปฺปนสภาโว, จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนาติ อตฺโถฯ จณฺฑิกฺกํ ลุทฺทตา, กุรุรภาโวติ อตฺโถฯ อาฆาตกรณรโสติ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทินา จิตฺเต อาฆาตสฺส กรณรโสฯ ทุสฺสนปจฺจุปฏฺฐาโนติ สปรสนฺตานสฺส วินาสนปจฺจุปฏฺฐาโน ลทฺโธกาโส วิย สปตฺโตฯ อุปนนฺธนํ นานปฺปการสฺส อุปรูปริ นนฺธนํ วิย โหตีติ กตฺวาฯ ตถา เหส ‘‘เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุปพนฺธภาวปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ จ วุตฺโตฯ อปรกาเล อุปนาโหติอาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา อนุสํสนฺทนา อนุปฺปพนฺธนา ทฬฺหีกมฺม’’นฺติอาทีนํ (วิภ. 891) นิทฺเทสปทานํ อตฺถวณฺณนํ สงฺคยฺหติฯ อุปนาหสมงฺคี หิ ปุคฺคโล เวรสฺส อนิสฺสชฺชนโต อาทิตฺตปูติอลาตํ วิย ชลติ เอว, จิตฺตญฺจสฺส โธวิยมานํ อจฺฉจมฺมํ วิย, มสิมกฺขิตปิโลติกา วิย จ น สุชฺฌเตวฯ

ปรคุณมกฺขนลกฺขโณติ อุทกปุญฺฉนิยา อุทกํ วิย ปเรสํ คุณานํ มกฺขนสภาโวฯ ตถาภูโต จายํ อตฺตโน การกํ คูเถน ปหรนฺตํ คูโถ วิย ปฐมตรํ มกฺเขติ เอวาติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา เหสฺส สปรสนฺตาเนสุ คุณํ มกฺเขตีติ มกฺโขติ วุจฺจติฯ ยุคคฺคาโห สมธุรคฺคหณํ อสมานสฺสปิ อภูตสฺส สมาโรปนํฯ สมภาวกรณํ สมีกรณํฯ ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อตฺตโน คุณานํ อุปฏฺฐานํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อาห ‘‘ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุปฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติฯ ตถา เหส ปเรสํ คุเณ ฑํสิตฺวา วิย อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ ปฬาโสติ วุจฺจติฯ

ปรสมฺปตฺติขียนํ ปรสมฺปตฺติยา อุสูยนํฯ อิสฺสติ ปรสมฺปตฺติํ น สหตีติ อิสฺสาฯ ตถา เหสา ‘‘ปรสมฺปตฺติยา อกฺขมนลกฺขณา’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถาติ ปรสมฺปตฺติยํฯ อนภิรติรสา อภิรติปฏิปกฺขกิจฺจาฯ วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา ปรสมฺปตฺติํ ปสฺสิตุมฺปิ อปฺปทานโตฯ นิคูหนลกฺขณํ อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวาสหนโตฯ อสุขายนํ น สุขนํ ทุกฺขนํ, อโรจนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

กตสฺส กายทุจฺจริตาทิปาปสฺส ปฏิจฺฉาทนํ กตปาปปฏิจฺฉาทนํฯ ตสฺส ปาปสฺส อาวรณภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ ตทาวรณปจฺจุปฏฺฐานา, มายา, ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภสฺมฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกฉนฺโน วิย ขาณุ, ปิโลติกปฏิจฺฉาทิตํ วิย จ สตฺถํ โหติฯ อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนํ อตฺตนิ อวิชฺชมานสีลาทิคุณวิภาวนํ, เยน สาเฐยฺเยน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส อสนฺตคุณสมฺภาวเนน จิตฺตานุรูปกิริยาวิหรโต ‘‘เอวํจิตฺโต, เอวํกิริโย’’ติ ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา กุจฺฉิํ วา ปิฏฺฐิํ วา ชานิตุํ น สกฺกาฯ ยโต –

‘‘วาเมน สูกโร โหติ, ทกฺขิเณน อชามิโค;

สเรน เนลโก โหติ, วิสาเณน ชรคฺคโว’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.296; วิภ. อฏฺฐ. 894; มหานิ. อฏฺฐ. 166) –

เอวํ วุตฺตยกฺกสูกรสทิโส โหติฯ

จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาโว ถทฺธลูขภาโวฯ อปฺปติสฺสยวุตฺตีติ อนิวาตวุตฺติฯ อมทฺทวากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐติ, อมทฺทวตํ วา ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อมทฺทวตาปจฺจุปฏฺฐาโน, ถมฺโภ, เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล คิลิตนงฺคลสีโส วิย อชคโร, วาตภริตภสฺตา วิย จ ถทฺโธ หุตฺวา ครุฏฺฐานิเย จ ทิสฺวา โอนมิตุมฺปิ น อิจฺฉติ, ปริยนฺเตเนว จรติฯ กรณสฺส อุตฺตรกิริยา กรณุตฺตริยํฯ วิเสสโต ปจฺจนีกภาโว วิปจฺจนีกตาฯ ปเรน หิ กิสฺมิญฺจิ กเต ตทฺทิคุณํ กรณวเสน สารมฺโภ ปวตฺตติฯ

เสยฺยาทิอากาเรหิ อุนฺนมนํ อุนฺนติฯ โอมาโนปิ หิ เอวํ กรณมุเขน สมฺปคฺคหวเสเนว ปวตฺตติฯ ‘‘อหมสฺมิ เสยฺโย’’ติอาทินา อหํกรณํ สมฺปคฺคโห อหงฺกาโรฯ

ปเร อภิภวิตฺวา อธิกํ อุนฺนมนํ อพฺภุนฺนติ ฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพกาเล อตฺตานํ หีนโต ทหติ อปรกาเล เสยฺยโต’’ติ (วิภ. 877)ฯ

มตฺตภาโว ชาติอาทิํ ปฏิจฺจ จิตฺตสฺส มชฺชนากาโร, ยสฺส วา ธมฺมสฺส วเสน ปุคฺคโล มตฺโต นาม โหติ, โส ธมฺโม มตฺตภาโวฯ มทคฺคาหณรโส มทสฺส คาหณกิจฺโจฯ มโท หิ อตฺตโน มชฺชนาการํ สมฺปยุตฺตธมฺเม คาเหนฺโต วิย ปวตฺตมาโน ตํสมงฺคิํ ปุคฺคลมฺปิ ตถา กโรนฺโต วิย โหติฯ อหงฺการวเสน ปุคฺคลํ อนิฏฺฐํ กโรนฺโต จิตฺตสฺส อุมฺมาทภาโว วิย โหตีติ อุมฺมาทปจฺจุปฏฺฐาโนฯ สติยา อนิคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตสฺส โวสฺสชฺชนํ จิตฺตโวสฺสคฺโค, สติวิรหิโตติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺตสฺส โวสฺสคฺคสฺส อนุปฺปทานํ ปุนปฺปุนํ วิสฺสชฺชนํ โวสฺสคฺคานุปฺปทานํฯ อิเมสํ โกธาทีนํ โลภาทีนมฺปิ วาฯ ลกฺขณาทีนีติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานานิฯ ปทฏฺฐานํ ปน ธมฺมนฺตรตาย น คหิตํฯ นิพฺพจนํ ‘‘กุชฺฌตีติ โกโธ, อุปนยฺหตีติ อุปนาโห’’ติอาทินา สุวิญฺเญยฺยเมวาติ น วุตฺตํ, อตฺถโต ปน โกโธ โทโส เอว, ตถา อุปนาโหฯ ปวตฺติอาการมตฺตโต หิ กโต เนสํ เภโท, มกฺขปฬาสสารมฺภา ตทาการปฺปวตฺตา ปฏิฆสหคตจิตฺตุปฺปาทธมฺมา, มายาสาเฐยฺยถมฺภมทปฺปมาทา ตทาการปฺปวตฺตา โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทธมฺมาฯ ถมฺโภ วา มานวิเสโส จิตฺตสฺส ถทฺธภาเวน คเหตพฺพโต, ตถา มโทฯ ตถา หิ โส ‘‘มาโน มญฺญนา’’ติอาทินา วิภงฺเค (วิภ. 878) นิทฺทิฏฺโฐฯ อิธ ปน มานาติมานานํ วิสุํ คหิตตฺตา มชฺชนากาเรน ปวตฺตธมฺมา เอว ‘‘มโท’’ติ คเหตพฺพาฯ เสสานํ ธมฺมนฺตรภาโว ปากโฏ เอวฯ

กสฺมา ปเนตฺถ เอเต เอว อฏฺฐ ทุกา คหิตา, กิมิโต อญฺเญปิ กิเลสธมฺมา นตฺถีติ? โน นตฺถิ, อิเม ปน อามิสทายาทสฺส สวิเสสํ กิเลสาย สํวตฺตนฺตีติ ตํ วิเสสํ วิภาเวนฺเตน อามิสทายาทสฺส โลภาทีนํ ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เอตฺถาติ เอเตสุ โลภาทีสุฯ อลภนฺโต อามิสนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตตุตฺตริ อุปฺปนฺโน โกโธติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ สนฺเตปีติ วิชฺชมาเนปิฯ อิสฺสตีติ อิสฺสํ ชเนติฯ ปทุสฺสตีติ ตสฺเสว เววจนํฯ ตถา หิ สา ‘‘อิสฺสติ ทุสฺสติ ปทุสฺสตี’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺฐาฯ

ยสฺมา วา อิสฺสํ ชเนนฺโต เอกํสโต ปทุฏฺฐจิตฺโต เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘ปทุสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ อสฺสาติ อามิสทายาทสฺสฯ เอวํ ปฏิปนฺโนติ เอวํ อสนฺตคุณปฺปกาสนํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโนฯ โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ เอเตน ถมฺโภ นาม โทวจสฺสกรโณ ธมฺโมติ ทสฺเสติฯ กิญฺจิ วทติ โอวาททานวเสนฯ ถมฺเภน…เป.… มญฺญนฺโตติ อิมินา จ ถมฺภสฺส มานวิเสสภาวํ ทสฺเสติ, ถมฺเภน วา เหตุนาติ อตฺโถฯ มตฺโต สมาโนติ มตฺโต โหนฺโตฯ กาม…เป.… ปมชฺชตีติ เอเตน มทวเสน เอกํสโต ปมาทมาปชฺชตีติ ทสฺเสติฯ

เอวนฺติ อิมินา อามิสทายาทสฺส โลภาทีนํ อุปฺปตฺติกฺกมทสฺสเนเนว อิธ ปาฬิยํ เนสํ เทสนากฺกโมปิ ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ น เกวลํ อิเมเหว, อถ โข อญฺเญหิ จ เอวรูเปหิ ปาปเกหิ ธมฺเมหิ อปริมุตฺโต โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เก ปน เตติ? อตฺริจฺฉตามหิจฺฉตาทโยติฯ เอวํ มหาทีนวา อามิสทายาทตาติ ตโต พลวตโร สํเวโค ชเนตพฺโพติ อยเมตฺถ โอวาโท เวทิตพฺโพฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สุตฺเตฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วาเรสุฯ นิพฺพิเสโสเยวาติ เอเตเนว ปฐมตรํ อิธ ทสฺสิตสจฺจโยชนานเยน สพฺพวาเรสุ โยเชตพฺโพติ เวทิตพฺโพฯ

ญาณปริจยปาฏวตฺถนฺติ มคฺคสฺส อฏฺฐงฺคสตฺตงฺคตาทิวิเสสวิภาวนาย ญาณสฺส อาเสวนฏฺเฐน ปริจโย ญาณปริจโย, ตสฺส ปฏุภาวตฺถํ โกสลฺลตฺถํฯ เอตฺถาติ อริยมคฺเคฯ เภโทติ วิเสโสฯ กโมติ องฺคานํ เทสนานุปุพฺพีฯ ภาวนานโยติ ภาวนาวิธิฯ ‘‘กทาจิ อฏฺฐงฺคิโก, กทาจิ สตฺตงฺคิโก’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ปุน ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โลกุตฺตรปฐมชฺฌานวเสนาติ โลกุตฺตรสฺส ปฐมชฺฌานสฺส วเสนฯ เอตฺถ จ เกจิ ฌานธมฺมา มคฺคสภาวาติ เอกนฺตโต ฌานํ มคฺคโต วิสุํ กตฺวา วตฺตุํ น สกฺกาติ ‘‘โลกุตฺตรปฐมชฺฌานสหิโต’’ติ อวตฺวา ‘‘โลกุตฺตรปฐมชฺฌานวเสน’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ อถ วา โลกุตฺตรปฐมชฺฌานวเสนาติ โลกุตฺตรา หุตฺวา ปฐมชฺฌานสฺส วเสนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อริยมคฺโค หิ วิปสฺสนาย ปาทกภูตสฺส, สมฺมสิตสฺส วา ปฐมชฺฌานสฺส วเสน อฏฺฐงฺคิโก โหติฯ

อถ วา อฌานลาภิโน สุกฺขวิปสฺสกสฺส, ฌานลาภิโน วา ปาทกมกตฺวา ปฐมชฺฌานสฺส, ปกิณฺณกสงฺขารานํ วา สมฺมสเน อุปฺปนฺโน อริยมคฺโค อฏฺฐงฺคิโก โหติ, สฺวาสฺส อฏฺฐงฺคิกภาโว ปฐมชฺฌานิกภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมชฺฌานวเสนา’’ติ อาหฯ เอวํ ‘‘อวเสสชฺฌานวเสนา’’ติ เอตฺถาติ ยถารหํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยทิ อริยมคฺโค สตฺตงฺคิโกปิ โหติ, อถ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘อฏฺฐงฺคิโก’’อิจฺเจว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสโต’’ติอาทิฯ ยถา เจตฺถ ปฏิปทาย มคฺควเสน อฏฺฐงฺคิกสตฺตงฺคิกเภโท , เอวํ โพชฺฌงฺควเสน สตฺตงฺคิกฉฬงฺคิกเภโท เวทิตพฺโพ อปฺปีติกชฺฌานวเสน ฉฬงฺคิกตฺตา, มคฺควเสน ปน เทสนา อาคตาติ สฺวายํ เภโท อฏฺฐกถายํ น อุทฺธโฏฯ อิโต ปรนฺติ อิโต อฏฺฐงฺคโต ปรํ อุกฺกํสโต, อวกํสโต ปน สตฺตงฺคโต ปรํ มคฺคงฺคํ นาม นตฺถีติฯ นนุ มคฺควิภงฺเค (วิภ. 493-502) ปญฺจงฺคิกวาเร ปญฺเจว มคฺคงฺคานิ อุทฺธฏานิ, มหาสฬายตเน (ม. นิ. 3.431) จ ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺฐิ, โย ตถาภูตสฺส สงฺกปฺโป, โย ตถาภูตสฺส วายาโม, ยา ตถาภูตสฺส สติ, โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาสมาธี’’ติ วตฺวา ปุพฺพภาควเสน ปน ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ สมฺมาวาจาทโย อาคตาติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ ปญฺจนฺนํ การาปกงฺคานํ อติเรกกิจฺจทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา น อริยมคฺโค สมฺมาวาจาทิวิรหิโต อตฺถีติ ‘‘อิโต ปรญฺหิ มคฺคงฺคํ นตฺถี’’ติ สุวุตฺตเมตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สพฺพกุสลานนฺติ สพฺเพสํ กุสลธมฺมานํฯ นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ กามาวจราทิวเสน ตํตํกุสลธมฺเมสุ สา สมฺมาทิฏฺฐิ เสฏฺฐาฯ ตสฺสา เสฏฺฐภาเวน หิ ‘‘ปญฺญาชีวิํ ชีวิตมาหุ เสฏฺฐ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 184) วุตฺตํ, มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา ปน สพฺพเสฏฺฐภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ กุสลวาเรติ กุสลุปฺปตฺติสมเยฯ ปุพฺพงฺคมา กุสลาทิธมฺมานํ ยาถาวสภาวโพเธน สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปริณายกภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิํ สมฺมาทิฏฺฐีติ ปชานาตี’’ติอาทิฯ สา สมฺมาทิฏฺฐิ ปภโว เอตสฺสาติ ตปฺปภโว, สมฺมาสงฺกปฺโปฯ สมฺมาทสฺสนวเสน หิ สมฺมาสงฺกปฺโป โหติฯ ตโต อภินิพฺพตฺตานีติ ตปฺปภวาภินิพฺพตฺตานิฯ ตปฺปภวาภินิพฺพตฺตานิปิ ‘‘ตทภินิพฺพตฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติ การณการเณปิ การณูปจารโตติ อาห ‘‘ตปฺปภวาภินิพฺพตฺตานิ เสสงฺคานี’’ติฯ เตนาห ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิสฺสา’’ติอาทิฯ

ยถา หิ สมฺมาทสฺสนํ สมฺมาวิตกฺกนสฺส วิเสสปจฺจโย, เอวํ สมฺมาวิตกฺกนํ สมฺมาปริคฺคหสฺส สมฺมาปริคฺคโห สมฺมาสมุฏฺฐานสฺส, สมฺมาสมุฏฺฐานํ สมฺมาโวทานสฺส, สมฺมาโวทานํ สมฺมาวายามสฺส, สมฺมาวายาโม สมฺมาอุปฏฺฐานสฺส, สมฺมาอุปฏฺฐานํ สมฺมาธานสฺส วิเสสปจฺจโย, ตสฺมา ‘‘ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส วิเสสปจฺจโย โหตี’’ติ อิมินา วิเสสปจฺจยภาวทสฺสนตฺเถน กเมน เอตานิ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนิ องฺคานิ วุตฺตานีติ ทสฺสิตานิฯ

ภาวนานโยติ สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาเวน ปวตฺโต ภาวนาวิธิฯ อยญฺหิ อริยมคฺคกฺขเณ ภาวนาวิธิฯ ตสฺส ปน ปุพฺพภาเค ภาวนานโย กสฺสจิ สมถปุพฺพงฺคโม โหติ , กสฺสจิ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโมติฯ ตํ วิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘โกจี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปฐโม สมถยานิกสฺส วเสน วุตฺโต, ทุติโย วิปสฺสนายานิกสฺสฯ เตนาห ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทิฯ ตนฺติ สมถํ สมาธิํ, ฌานธมฺเมติ วา อตฺโถฯ ตํสมฺปยุตฺเตติ สมาธิสมฺปยุตฺเต, ฌานสมฺปยุตฺเต วา ธมฺเมฯ อยญฺจ นโย เยภุยฺเยน สมถยานิกา อรูปมุเขน, ตตฺถาปิ ฌานมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ กโรนฺตีติ กตฺวา วุตฺโตฯ วิปสฺสนํ ภาวยโตติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิํ อารภิตฺวา ยถาธิคตํ ตรุณวิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺสฯ มคฺโค สญฺชายตีติ ปุพฺพภาคิโย โลกิยมคฺโค อุปฺปชฺชติฯ อาเสวติ นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสนฯ ภาเวติ มุญฺจิตุกมฺยตาวเสนฯ พหุลีกโรติ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสนฯ อาเสวติ วา ภยตูปฏฺฐานญาณวเสนฯ พหุลีกโรติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสนฯ สํโยชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺติ มคฺคปฏิปาฏิยาฯ

สมถํ อนุปฺปาเทตฺวาวาติ อวธารเณน อุปจารสมาธิํ นิวตฺเตติ, น ขณิกสมาธิํฯ น หิ ขณิกสมาธิํ วินา วิปสฺสนา สมฺภวติฯ วิปสฺสนาปาริปูริยาติ วิปสฺสนาย ปริปุณฺณตาย วุฏฺฐานคามินิภาวปฺปตฺติยาฯ ตตฺถชาตานนฺติ ตสฺมิํ อริยมคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนานํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ ธมฺมานํฯ นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ ววสฺสคฺคารมฺมณโตติ ววสฺสคฺคสฺส อารมฺมณตายฯ ววสฺสคฺโค โวสฺสคฺโค ปฏินิสฺสคฺโคติ จ อปวคฺโคติ จ อตฺถโต เอกํ, นิพฺพานนฺติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา นิพฺพานสฺส อารมฺมณกรเณนาติ อตฺโถฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ มคฺคสมฺมาสมาธิมาหฯ อริยมคฺโค หิ เอกนฺต สมาหิโต อสมาธานเหตูนํ กิเลสานํ สมุจฺเฉทนโตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ยุคนทฺธาว โหนฺติ ตทา สมาธิปญฺญานํ สมรสตาย อิจฺฉิตพฺพโตฯ มคฺคกฺขเณ หิ น สมถภาวนายํ วิย สมาธิ, วิปสฺสนาภาวนายํ วิย จ ปญฺญา กิจฺจโต อธิกา อิจฺฉิตพฺพา, สมรสตาย ปน อญฺญมญฺญสฺส อนติวตฺตนฏฺเฐน ทฺเวปิ ยุคนทฺธา วิย ปวตฺตนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธาว โหนฺตี’’ติฯ

ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

4. ภยเภรวสุตฺตวณฺณนา

[34] เอวํ เม สุตนฺติ ภยเภรวสุตฺตํฯ โก นิกฺเขโป? เกจิ ตาว เอวมาหุ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป’’ติฯ ทุวิธา หิ ปุจฺฉา ปากฏาปากฏเภทโตฯ ตตฺถ ยสฺสา เทสนาย นิมิตฺตภูโต ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ กิํ-สทฺทปุพฺพเกน ปกาสียติ, สา ปากฏา ปุจฺฉา ยถา ‘‘กิํสูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติ เอวมาทิ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 183)ฯ ยสฺสา ปน เทสนาย นิมิตฺตภูโต ญาตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ กิํ-สทฺทรหิเตน เกวเลเนว สทฺทปโยเคน ปกาสียติ, สา อปากฏา ปุจฺฉาฯ ญาตุํ อิจฺฉิโต หิ อตฺโถ ‘‘ปญฺหา, ปุจฺฉา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมาเยว อิธ ‘‘เย เม โภ โคตมา’’ติอาทิกา อปากฏาติ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป’’ติฯ ตยิทํ อการณํ, ยสฺมา โส พฺราหฺมโณ ‘‘เยเม โภ โคตมา’’ติอาทีนิ วทนฺโต น ตตฺถ กงฺขี วิจิกิจฺฉี สํสยมาปนฺโน อโวจ, อถ โข อตฺตนา ยถานิจฺฉิตมตฺถํ ภควติ ปสาทภาวพหุมานํ ปเวเทนฺโต กเถสิฯ เตนาห ‘‘ภควติ ปสาทํ อลตฺถา’’ติอาทิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.34)ฯ วิหาเรติ วิหารเก นิวาเสฯ อวิจฺฉินฺเนเยวาติ ปวตฺตมาเนเยวฯ ปททฺวยสฺสปิ วสนฺเต เอวาติ อตฺโถฯ เอตํ ปุโรหิตฏฺฐานํ อุณฺหีสาทิกกุธภณฺเฑหิ สทฺธิํ ลทฺธํ, ตถา จ ‘‘อสฺส รญฺญา ทินฺน’’นฺติ วทนฺติฯ เตนาห ‘‘ตํ ตสฺส รญฺญา ทินฺน’’นฺติฯ พฺรหฺมนฺติ เวทํฯ โส ปน มนฺตพฺรหฺมกปฺปวเสน ติวิโธฯ ตตฺถ มนฺตา ปธานํ มูลภาวโต, เย อฏฺฐกาทีหิ ปวุตฺตา, อิตเร ตนฺนิสฺสเยน ชาตา, เตน เตสํเยว คหณํ ‘‘มนฺเต สชฺฌายตี’’ติ ฯ เต หิ คุตฺตภาสิตพฺพตาย ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อิทเมว หีติ อวธารเณน ‘‘พฺรหฺมโต ชาตา’’ติอาทิกํ นิรุตฺติํ ปฏิกฺขิปติฯ

เยน วา การเณนาติ (สารตฺถ. ฏี. เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ 2; สํ. นิ. ฏี. 1.1.1; อ. นิ. ฏี. 2.2.16) เหตุมฺหิ อิทํ กรณวจนํฯ เหตุอตฺโถ หิ กิริยาการณํ, น กรณํ วิย กิริยตฺโถ, ตสฺมา นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมตฺถา อิธ อุปสงฺกมนกิริยาติ ‘‘อนฺเนน วสตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺถเมเวตํ กรณวจนํ ยุตฺตํ, น กรณตฺถํ ตสฺส อยุชฺชมานตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘เยน วา การเณนา’’ติอาทิฯ ภควโต สตตปฺปวตฺตนิรติสยสาทุวิปุลามตรสสทฺธมฺมผลตาย สาทุผลนิจฺจผลิตมหารุกฺเขน ภควา อุปมิโต, สาทุผลูปโภคาธิปฺปายคฺคหเณเนว หิ มหารุกฺขสฺส สาทุผลตา คหิตาติฯ

อุปสงฺกมีติ อุปสงฺกนฺโตฯ สมฺปตฺตุกามตาย หิ กิญฺจิ ฐานํ คจฺฉนฺโต ตํตํปเทสาติกฺกมเนน อุปสงฺกมิ, อุปสงฺกนฺโตติ วา วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เตนาห ‘‘คโตติ วุตฺตํ โหตี’’ติ, อุปคโตติ อตฺโถฯ อุปสงฺกมิตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยานิทฺเทโสติ อาห ‘‘อุปสงฺกมนปริโยสานทีปน’’นฺติฯ ตโตติ ยํ ฐานํ ปตฺโต ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ วุตฺโต, ตโต อุปคตฏฺฐานโตฯ ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.112) ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ เต พฺราหฺมณ ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เตน พฺราหฺมเณน สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสิ ปุพฺพภาสิตาย, ตทนุกรเณน เอวํ โสปิ พฺราหฺมโณ ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสีติ โยชนาฯ ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทตํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํฯ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตํฯ ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ขณภงฺคุรตาย สภาวโต ทุสฺสหํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉติฯ ยาปนียนฺติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํฯ ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํฯ ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺฐานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺฐานํฯ ตทนรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํฯ สุขวิหารสพฺภาเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ ตตฺถ ตตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ