อาวชฺชนฏฺฐานิยญฺหิ ตํ ญาณํ มคฺคสฺส, นิพฺพานารมฺมณตฺตสามญฺเญน เจตํ วุตฺตํ, น นิพฺพานปฏิวิชฺฌเนน, ตสฺมา ธมฺมจกฺขุ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺตเนน ภาวนํ อปฺปตฺตํ ทสฺสนํ นาม, ธมฺมจกฺขุญฺจ ปริญฺญาทิกิจฺจกรณวเสน จตุสจฺจธมฺมทสฺสนํ ตทภิสมโยติ นุตฺเถตฺถ โคตฺรภุสฺส ทสฺสนภาวปฺปตฺติ ฯ อยญฺจ วิจาโร ปรโต อฏฺฐกถายเมว (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.22) อาคมิสฺสติฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘สํวรา ปหาตพฺพา’’ติอาทีสุฯ สํวราติ สํวเรน, ‘‘สํวโร’’ติ เจตฺถ สติสํวโร เวทิตพฺโพฯ ปฏิเสวติ เอเตนาติ ปฏิเสวนํ, ปจฺจเยสุ อิทมตฺถิกตาญาณํฯ อธิวาเสติ ขมติ เอตายาติ อธิวาสนา, สีตาทีนํ ขมนากาเรน ปวตฺโต อโทโส, ตปฺปธานา วา จตฺตาโร กุสลกฺขนฺธาฯ ปริวชฺเชติ เอเตนาติ ปริวชฺชนํ, วาฬมิคาทีนํ ปริหรณวเสน ปวตฺตา เจตนา, ตถาปวตฺตา วา จตฺตาโร กุสลกฺขนฺธาฯ กามวิตกฺกาทิเก วิโนเทติ วิตุทติ เอเตนาติ วิโนทนํ, กุสลวีริยํฯ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺเฐ จตุสจฺจธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชนโต ภาวนา, เสสมคฺคตฺตยํฯ น หิ ตํ อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, เอวํ ทสฺสนาทีนํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ทสฺสนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา

[17] กุสลากุสลธมฺเมหิ อาลมฺพิยมานาปิ อารมฺมณธมฺมา อาวชฺชนมุเขเนว ตพฺภาวํ คจฺฉนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มนสิกรณีเย’’ติ ปทสฺส ‘‘อาวชฺชิตพฺเพ’’ติ อตฺถมาหฯ หิตสุขาวหภาเวน มนสิกรณํ อรหนฺตีติ มนสิกรณียา, ตปฺปฏิปกฺขโต อมนสิกรณียาติ อาห ‘‘อมนสิกรณีเยติ ตพฺพิปรีเต’’ติฯ เสสปเทสูติ ‘‘มนสิกรณีเย ธมฺเม อปฺปชานนฺโต’’ติอาทีสุฯ ยสฺมา กุสลธมฺเมสุปิ สุภสุขนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโร อสฺสาทนาทิเหตุตาย สาวชฺโช อหิตทุกฺขาวโห อกุสลธมฺเมสุปิ อนิจฺจาทิวเสน มนสิกาโร นิพฺพิทาทิเหตุตาย อนวชฺโช หิตสุขาวโห, ตสฺมา ‘‘ธมฺมโต นิยโม นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘อาการโต ปน อตฺถี’’ติ อาหฯ

วา-สทฺโท เยภุยฺเยน ‘‘มมํ วา หิ ภิกฺขเว (ที. นิ. 1.5, 6), เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.186; ม. นิ. 2.79, 80) วิกปฺปตฺโถ ทิฏฺโฐ, น สมุจฺจยตฺโถติ ตตฺถ สมุจฺจยตฺเถ ปโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา สมุจฺจยตฺถทีปกํ ปเนตํ สุตฺตปทํ สมุทาหฏํฯ

กามาสโวติ ปญฺจกามคุณสงฺขาเต กาเม อาสโว กามาสโวฯ เตนาห ‘‘ปญฺจกามคุณิโก ราโค’’ติฯ

ภวาสวํ ปน ฐเปตฺวา สพฺโพ โลโภ กามาสโวติ ยุตฺตํ สิยาฯ รูปารูปภเวติ กมฺมุปปตฺติเภทโต ทุวิเธปิ รูปารูปภเว ฉนฺทราโคฯ ฌานนิกนฺตีติ ฌานสฺสาโทฯ ‘‘สุนฺทรมิทํ ฐานํ นิจฺจํ ธุว’’นฺติอาทินา อสฺสาเทนฺตสฺส อุปฺปชฺชมาโน สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค ภเว อาสโวติ ภวาสโวฯ เอวนฺติ สพฺพทิฏฺฐีนํ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิสงฺคหโต ภวาสเวเนว ทิฏฺฐาสโว คหิโต ตํสหคตราคตายาติ อธิปฺปาโยฯ อปเร ปน ‘‘ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสเวน จ สงฺคหิโต’’ติ วทนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ธ. ส. 1465) วจนโต ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตราคสฺส ภวาสวภาโว วิจาเรตพฺโพ, อถ ‘‘กามสหคตา สญฺญามนสิการา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.332) วิย อารมฺมณกรณตฺโถ สหคตตฺโถ, เอวํ สติ ภวาสเว ทิฏฺฐาสวสฺส สโมธานคมนํ กตํ น สิยาฯ น หิ ตมฺปโยคตพฺภาวาทิเก อสติ ตํสงฺคโห ยุตฺโต, ตสฺมา ยถาวุตฺตปาฬิํ อนุสาเรน ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตโลโภปิ กามาสโวติ ยุตฺตํ สิยาฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกทุกฺขานญฺหิ การณภูตา กามาสวาทโยปิ ทฺวิธา วุตฺตาฯ

อภิธมฺเม (ธ. ส. 1103) จ กามาสวนิทฺเทเส ‘‘กาเมสูติ กามราคทิฏฺฐิราคาทีนํ อารมฺมณภูเตสุ เตภูมเกสุ วตฺถุกาเมสู’’ติ อตฺโถ สมฺภวติฯ ตตฺถ หิ อุปฺปชฺชมานา สา ตณฺหา สพฺพาปิ น กามจฺฉนฺทาทินามํ น ลภตีติฯ ยทิ ปน โลโภ กามาสวภวาสววินิมุตฺโตปิ สิยา, โส ยทา ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุ อุปฺปชฺชติ, ตทา เตน สมฺปยุตฺโต อวิชฺชาสโว อาสววิปฺปยุตฺโตติ โทมนสฺสวิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตสฺส วิย ตสฺสปิ อาสววิปฺปยุตฺตตา วตฺตพฺพา สิยา ‘‘จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปนฺโน โมโห สิยา อาสวสมฺปยุตฺโต, สิยา อาสววิปฺปยุตฺโต’’ติฯ ‘‘กามาสโว อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตี’ติ (ธ. ส. 1465), ‘‘กามาสวํ ปฏิจฺจ ทิฏฺฐาสโว อวิชฺชาสโว’’ติ (ปฏฺฐา. 3.3.109) จ วจนโต ทิฏฺฐิสหคตราโค กามาสโว น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ กิญฺจ อภิชฺฌากามราคานํ วิเสโส อาสวทฺวยเอกาสวภาโว สิยา, น อภิชฺฌาย จ โนอาสวภาโวติ โนอาสวโลภสฺส สพฺภาโว วิจาเรตพฺโพฯ

น หิ อตฺถิ อภิธมฺเม ‘‘อาสโว จ โนอาสโว จ ธมฺมา อาสวสฺส ธมฺมสฺส อาสวสฺส จ โนอาสวสฺส จ ธมฺมสฺส เหตุปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 3.3.16-17) สตฺตโม นวโม จ ปญฺโหฯ คณนายญฺจ ‘‘เหตุยา สตฺตา’’ติ (ปฏฺฐา. 3.3.40) วุตฺตํ, โน ‘‘นวา’’ติฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเต ปน โลเภ โนอาสเว วิชฺชมาเน สตฺตมนวมาปิ ปญฺหา วิสฺสชฺชนํ ลเภยฺยุํ, คณนาย จ ‘‘เหตุยา นวา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเต จ โลเภ โนอาสเว วิชฺชมาเน วตฺตพฺพํ วุตฺตเมวฯ ยสฺมา ปน สุตฺตนฺตเทสนา นาม ปริยายกถา, น อภิธมฺมเทสนา วิย นิปฺปริยายกถา, ตสฺมา พลวกามราคสฺเสว กามาสวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามาสโวติ ปญฺจกามคุณิโก ราโค’’ติ วุตฺตํ, ตถา ภวาภินนฺทนนฺติฯ

สามญฺเญน ภวาสโว ทิฏฺฐาสวํ อนฺโตคธํ กตฺวา อิธ ตโย เอว อาสวา วุตฺตาติ ตสฺส ตทนฺโตคธตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ ทิฏฺฐาสโว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถา หิ วกฺขติ ภวาสวสฺส อนิมิตฺตวิโมกฺขปฏิปกฺขตํฯ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณนฺติ อิทํ สุตฺตนฺตนยํ นิสฺสาย วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตสํวณฺณนา เหสาติ, ตทนฺโตคธตฺตา วา ปุพฺพนฺตาทีนํฯ ยถา อตฺถโต กามาสวาทโย ววตฺถาปิตา, ตถา เนสํ อุปฺปาทวฑฺฒิโย ทสฺเสนฺโต ‘‘กามคุเณ’’ติอาทิมาหฯ อสฺสาทโต มนสิกโรโตติ ‘‘สุภสุขา’’ติอาทินา อสฺสาทนวเสน มนสิ กโรนฺตสฺสฯ จตุวิปลฺลาสปทฏฺฐานภาเวนาติ สุภสญฺญาทีนํ วตฺถุภาเวนฯ วุตฺตนยปจฺจนีกโตติ ‘‘กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’’ติอาทินา กามคุเณสุ อาทีนวทสฺสนปุพฺพกเนกฺขมฺมปฏิปตฺติยา ฉนฺทราคํ วิกฺขมฺภยโต สมุจฺฉินฺทนฺตสฺส จ อนุปฺปนฺโน จ กามาสโว น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ ปหียติฯ ตถา มหคฺคตธมฺเมสุ เจว สกลเตภูมกธมฺเมสุ จ อาทีนวทสฺสนปุพฺพกอนิจฺจาทิมนสิการวเสน นิสฺสรณปฏิปตฺติยา อนุปฺปนฺนา จ ภวาสวอวิชฺชาสวา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ ปหียนฺตีติ เอวํ ตณฺหาปกฺเข วุตฺตสฺส นยสฺส ปฏิปกฺขโต สุกฺกปกฺเข วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ

ตโย เอวาติ อภิธมฺเม วิย ‘‘จตฺตาโร’’ติ อวตฺวา กสฺมา ตโย เอว อาสวา อิธ อิมิสฺสํ ทสฺสนาปหาตพฺพกถายํ วุตฺตา? ตตฺถ กามาสวสฺส ตณฺหาปณิธิภาวโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขปฏิปกฺขตา เวทิตพฺพาฯ

ภเวสุ นิจฺจคฺคาหานุสารโต เยภุยฺยโต ภวราคสมฺปตฺติโต ภวาสวสฺส อนิมิตฺตวิโมกฺขปฏิปกฺขตา, ภวทิฏฺฐิยา ปน ภวาสวภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, อนตฺตสญฺญาย ญาณานุภาวสิทฺธิโต อวิชฺชาสวสฺส สุญฺญตวิโมกฺขปฏิปกฺขตาฯ เอตฺถาติ เอติสฺสํ อาสวกถายํฯ วณฺณิตนฺติ กถิตํฯ อเภทโตติ สามญฺญโตฯ

[18] กามาสวาทีนนฺติ มนุสฺสโลกเทวโลกคมนียานํ กามาสวาทีนํฯ นิรยาทิคมนียา ปน กามาสวาทโย ‘‘ทสฺสนา ปหาตพฺเพ อาสเว’’ติ เอตฺเถว สมารุฬฺหาฯ อถ วา ยทคฺเคน โส ปุคฺคโลทสฺสนาปหาตพฺพานํ อาสวานํ อธิฏฺฐานํ, ตทคฺเคน กามาสวาทีนมฺปิ อธิฏฺฐานํฯ น หิ สมญฺญาเภเทน วตฺถุเภโท อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘สามญฺญโต วุตฺตาน’’นฺติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ทสฺสนาปหาตพฺเพสุ อาสเวสุ ทสฺเสตพฺเพสุ ‘‘อโหสิํ นุ โข อห’’นฺติอาทินา วิจิกิจฺฉา ทสฺสิตาติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉาสีเสน เจตฺถา’’ติอาทิฯ เอวนฺติ ยถา โสฬสวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อโยนิโสมนสิกาโรติฯ

วิชฺชมานตํ อวิชฺชมานตญฺจาติ (สํ. นิ. ฏี. 2.2.20) สสฺสตาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘ยโต ปภุติ อหํ, ตโต ปุพฺเพ น นุ โข อโหสิ’’นฺติ อตีเต อตฺตโน อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขติฯ กสฺมา? วิจิกิจฺฉาย อาการทฺวยาวลมฺพนโตฯ ตสฺสา ปน อตีตวตฺถุตาย คหิตตฺตา สสฺสตาธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการนิสฺสยตา ทสฺสิตาฯ เอวํ อาสปฺปนปริสปฺปนาปวตฺติกํ กตฺถจิปิ อปฺปฏิวตฺติเหตุภูตํ วิจิกิจฺฉํ กสฺมา อุปฺปาเทตีติ น โจเทตพฺพเมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิํ การณนฺติ น วตฺตพฺพ’’นฺติฯ สฺเวว ปุถุชฺชนภาโว เอวฯ ยทิ เอวํ ตสฺส อโยนิโสมนสิกาเรเนว ภวิตพฺพนฺติ อาปนฺนนฺติ อาห ‘‘นนุ จ ปุถุชฺชโนปิ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติฯ ตตฺถาติ โยนิโสมนสิกรเณฯ

ชาติลิงฺคูปปตฺติโยติ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิชาติํ คหฏฺฐปพฺพชิตาทิลิงฺคํ เทวมนุสฺสาทิอุปปตฺติญฺจฯ นิสฺสายาติ อุปาทายฯ

ตสฺมิํ กาเล สตฺตานํ มชฺฌิมปฺปมาณํ, เตน ยุตฺโต ปมาณิโก, ตทภาวโต, ตโต อตีตภาวโต วา อปฺปมาณิโก เวทิตพฺโพฯ เกจีติ สารสมาสาจริยาฯ

เต หิ ‘‘กถํ นุ โขติ อิสฺสเรน วา พฺรหฺมุนา วา ปุพฺพกเตน วา อเหตุโต วา นิพฺพตฺโตติ จินฺเตตี’’ติ อาหุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เหตุโต กงฺขตีติ วทนฺตี’’ติฯ อเหตุโต นิพฺพตฺติกงฺขาปิ หิ เหตุปรามสนเมวาติฯ

ปรมฺปรนฺติ ปุพฺพาปรปฺปวตฺติํฯ อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนํ, ตญฺจ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

วิชฺชมานตํ อวิชฺชมานตญฺจาติ สสฺสตาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหมนาคตมทฺธาน’’นฺติ อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อุจฺเฉทาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘ยสฺมิญฺจ อตฺตภาเว อหํ, ตโต ปรํ น นุ โข ภวิสฺสามี’’ติ อนาคเต อตฺตโน อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขตีติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ

ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ‘‘ปฏิสนฺธิํ อาทิํ กตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อิทํ กถํ อิทํ กถ’’นฺติ ปวตฺตนโต กถํกถา, วิจิกิจฺฉา, สา อสฺส อตฺถีติ กถํกถีติ อาห ‘‘วิจิกิจฺโฉ โหตี’’ติฯ กา เอตฺถ จินฺตา, อุมฺมตฺตโก วิย หิ พาลปุถุชฺชโนติ ปฏิกจฺเจว วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตํ มหามาตาย ปุตฺตํฯ มุณฺเฑสุนฺติ มุณฺเฑน อนิจฺฉนฺตํ ชาครณกาเล น สกฺกาติ สุตฺตํ มุณฺเฑสุํ กุลธมฺมตาย ยถา ตํ เอกจฺเจ กุลตาปสา, ราชภเยนาติ จ วทนฺติฯ

สีติภูตนฺติ อิทํ มธุรกภาวปฺปตฺติยา การณวจนํฯ ‘‘เสติภูต’’นฺติปิ ปาโฐ, อุทเก จิรฏฺฐาเนน เสตภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ

อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ กณฺโณ วิย สูตปุตฺตสญฺญีฯ ชาติยา วิภาวิยมานาย ‘‘อห’’นฺติ ตสฺส อตฺตโน ปรามสนํ สนฺธายาห ‘‘เอวญฺหิ สิยา กงฺขา’’ติฯ มนุสฺสาปิ จ ราชาโน วิยาติ มนุสฺสาปิ เกจิ เอกจฺเจ ราชาโน วิยาติ อธิปฺปาโยฯ

วุตฺตนยเมว ‘‘สณฺฐานาการํ นิสฺสายา’’ติอาทินาฯ เอตฺถาติ ‘‘กถํ นุ โขสฺมี’’ติ ปเทฯ อพฺภนฺตเร ชีโวติ ปรปริกปฺปิตํ อนฺตรตฺตานํ วทติฯ โสฬสํสาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สรีร-ปริมาณ-ปริมณฺฑล-องฺคุฏฺฐยวปรมาณุ-ปริมาณตาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

‘‘สตฺตปญฺญตฺติ ชีววิสยา’’ติ ทิฏฺฐิคติกานํ มติมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน สา อตฺตภาววิสยาวาติ อาห ‘‘อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺฐาน’’นฺติ, ยตายํ อาคโต, ยตฺถ จ คมิสฺสติ, ตํ ฐานนฺติ อตฺโถฯ

[19] ยถา อยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชตีติ อยํ วุตฺตปฺปเภทา วิจิกิจฺฉา ยถา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อโยนิโส มนสิกโรโตฯ เอเตน วิจิกิจฺฉาย อตฺตาภินิเวสสนฺนิสฺสยตมาหฯ ยถา หิ วิจิกิจฺฉา อตฺตาภินิเวสํ นิสฺสาย ปวตฺตติ, ยโต สา สสฺสตาธิจฺจสมุปฺปตฺติสสฺสตุจฺเฉทาการาวลมฺพินี วุตฺตา, เอวํ อตฺตาภินิเวโสปิ ตํ นิสฺสาย ปวตฺตติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อห’’นฺติอาทินา อนฺโตคธาหํการสฺส กถํกถิภาวสฺส อตฺตคฺคาหสนฺนิสฺสยภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘สวิจิกิจฺฉสฺส อโยนิโสมนสิการสฺส ถามคตตฺตา’’ติฯ วิกปฺปตฺโถติ อนิยมตฺโถฯ ‘‘อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ สุฏฺฐุ ทฬฺหภาเวนาติ อภินิเวสสฺส อติวิย ถามคตภาเวนฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ภเวฯ ปจฺจุปฺปนฺนเมวาติ อวธารเณน อนาคเต อตฺถิภาวํ นิวตฺเตติ, น อตีเต ตตฺถปิ สติ อตฺถิตาย อุจฺเฉทคฺคาหสฺส สพฺภาวโตฯ อตีเต เอว นตฺถิ, น อนาคเตปีติ อธิปฺปาโยฯ

สญฺญากฺขนฺธสีเสนาติ สญฺญากฺขนฺธปมุเขน, สญฺญากฺขนฺธํ ปมุขํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ขนฺเธติ ปญฺจปิ ขนฺเธฯ อตฺตาติ คเหตฺวาติ ‘‘สญฺชานนสภาโว เม อตฺตา’’ติ อภินิวิสฺสฯ ปกาเสตพฺพํ วตฺถุํ วิย, อตฺตานมฺปิ ปกาเสนฺโต ปทีโป วิย, สญฺชานิตพฺพํ นีลาทิอารมฺมณํ วิย อตฺตานมฺปิ สญฺชานาตีติ เอวํทิฏฺฐิโตปิ ทิฏฺฐิคติโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามี’’ติฯ สฺวายมตฺโถ สญฺญํ ตทญฺญตรธมฺเม จ ‘‘อตฺตา อนตฺตา’’ติ จ คหณวเสน โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สญฺญากฺขนฺธสีเสนา’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ขนฺธวินิมุตฺโต อตฺตาติ คณฺหโต สสฺสตทิฏฺฐิ, ขนฺธํ ปน ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหโต อุจฺเฉททิฏฺฐีติ อาห ‘‘สพฺพาปิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโยวา’’ติฯ

อภินิเวสาการาติ วิปริเยสาการาฯ วทตีติ อิมินา การกเวทกสตฺตานํ หิตสุขาวโพธนสมตฺถตํ อตฺตโน ทีเปติฯ เตนาห ‘‘วจีกมฺมสฺส การโก’’ติฯ เวเทตีติ เวทิโย, เวทิโยว เวเทยฺโยฯ อีทิสานญฺหิ ปทานํ พหุลา กตฺตุสาธนตํ สทฺทสตฺถวิทู มญฺญนฺติฯ

อุปฺปาทวโต เอกนฺเตเนว วโย อิจฺฉิตพฺโพ, สติ จ อุทยพฺพยตฺเต เนว นิจฺจตาติ ‘‘นิจฺโจ’’ติ วทนฺตสฺส อธิปฺปายํ วิวรนฺโต อาห ‘‘อุปฺปาทวยรหิโต’’ติฯ สารภูโตติ นิจฺจตาย เอว สารภาโวฯ สพฺพกาลิโกติ สพฺพสฺมิํ กาเล วิชฺชมาโนฯ ปกติภาวนฺติ สภาวภูตํ ปกติํ, ‘‘วโท’’ติอาทินา วา วุตฺตํ ปกติสงฺขาตํ สภาวํฯ สสฺสติสมนฺติ สสฺสติยา สมํ สสฺสติสมํ, ถาวรํ นิจฺจกาลนฺติ อตฺโถฯ ตเถว ฐสฺสตีติ เยนากาเรน ปุพฺเพ อฏฺฐาสิ, เอตรหิ ติฏฺฐติ, ตเถว เตนากาเรน อนาคเตปิ ฐสฺสตีติ อตฺโถฯ

ปจฺจกฺขนิทสฺสนํ อิทํ-สทฺทสฺส อาสนฺนปจฺจกฺขภาวํ กตฺวาฯ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตนฺติ คต-สทฺทสฺส ปทวฑฺฒนมตฺตตํ อาหฯ ทิฏฺฐีสุคตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺฐีสุ ปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตา’’ติฯ ทิฏฺฐิยา คมนมตฺตนฺติ ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตํฯ ยถา ปน ปพฺพตชลวิทุคฺคานิ ทุนฺนิคฺคมนานิ, เอวํ ทิฏฺฐิคฺคาโหปีติ อาห ‘‘ทุนฺนิคฺคมนฏฺเฐน คหน’’นฺติฯ ตํ นาม อุทกํ, ตํ คเหตฺวา ตํ อติกฺกมิตพฺพโต กนฺตาโร, นิรุทกวนํ, ตํ ปวนนฺติปิ วุจฺจติฯ อญฺโญ ปน อรญฺญปเทโส ทุรติกฺกมนฏฺเฐน กนฺตาโร วิยาติ, เอวํ ทิฏฺฐิปีติ อาห ‘‘ทุรติกฺกมนฏฺเฐนา’’ติอาทิฯ วินิวิชฺฌนํ วิตุทนํฯ วิโลมนํ วิปริณามภาโวฯ อนวฏฺฐิตสภาวตาย วิจลิตํ วิปฺผนฺทิตนฺติ อาห ‘‘กทาจี’’ติอาทิฯ อนฺทุพนฺธนาทิ วิย นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน อเสริภาวกรณํ พนฺธนฏฺโฐ, กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏานํ ปจฺจยภาเวน ทูรคตมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา สํโยชนํ สํโยชนฏฺโฐ, ทิฏฺฐิปิ ตถารูปาติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐิสํโยชน’’นฺติฯ พนฺธนตฺถํ ทสฺเสนฺโต กิจฺจสิทฺธิยาติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘ทิฏฺฐิสํโยชเนน…เป.… มุจฺจตี’’ติฯ ตตฺถ เอเตหีติ อิมินา ชาติอาทิทุกฺขสฺส ปจฺจยภาวมาหฯ ชาติอาทิเก ทุกฺขธมฺเม สรูปโต ทสฺเสตฺวาปิ ‘‘น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมา’’ติ วทนฺเตน ภควตา ทิฏฺฐิสํโยชนํ นาม สพฺพานตฺถกรํ มหาสาวชฺชํ สพฺพสฺสปิ ทุกฺขสฺส มูลภูตนฺติ อยมตฺโถ วิภาวิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิํ วา พหุนา, สกลวฏฺฏทุกฺขโตปิ น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํฯ

[20] นนุ เจตฺถ ทิฏฺฐิสํโยชนทสฺสเนน สีลพฺพตปรามาโสปิ ทสฺเสตพฺโพ, เอวญฺหิ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา อาสวา อนวเสสโต ทสฺสิตา โหนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ สีลพฺพตปรามาโส กามาสวาทิคฺคหเณเนว คหิโต โหติ กามาสวาทิเหตุกตฺตา ตสฺสฯ

อปฺปหีนกามราคาทิโก หิ กามสุขตฺถํ วา ภวสุทฺธตฺถํ วา เอวํ ภววิสุทฺธิ โหตีติ สีลพฺพตานิ ปรามสนฺติ, ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ (ม. นิ. 1.186; ม. นิ. 2.79), ‘‘ตตฺถ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 1.19), ‘‘สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธี’’ติ (ธ. ส. 1222) จ สุตฺเตวุตฺตํ สีลพฺพตํ ปรามสนฺติฯ ตตฺถ ภวสุขภววิสุทฺธิอตฺถนฺติ ภวสุขตฺถญฺจ ภววิสุทฺธิอตฺถญฺจฯ ตสฺส คหิตตฺตาติ สีลพฺพตปรามาสสฺส ทิฏฺฐิคฺคหเณน คหิตตฺตา ยถา ‘‘ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 277)ฯ เตสนฺติ ทสฺสนปหาตพฺพานํฯ ทสฺเสตุํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนายฯ ตพฺพิปรีตสฺสาติ โยนิโสมนสิกโรโต กลฺยาณปุถุชฺชนสฺสฯ

ตสฺสาติ ‘‘สุตวา’’ติอาทิปาฐสฺสฯ ตาวาติ ‘‘สุตวา’’ติ อิโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘โส อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ปทํ, ตาว อิมํ ปทํ อวธิํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาติ อริยสปฺปุริส-อริยธมฺม-สปฺปุริสธมฺม-มนสิกรณีย-อมนสิกรณียปทานํ ยถากฺกมํ มูลปริยาเย อิธ คเหตฺวา วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตปจฺจนีกโตติ ‘‘สุตวา อริยสาวโก, อริยานํ ทสฺสาวี, สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี’’ติ เอเตสํ ปทานํ สพฺพากาเรน วุตฺตวิปรีตโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ, โกวิทวินีตปทานํ ปน น สพฺพปฺปกาเรน วุตฺตวิปรีตโตฯ อรหา หิ นิปฺปริยาเยน อริยธมฺเม โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต จ นามฯ เตนาห ‘‘ปจฺจนีกโต จ สพฺพากาเรน…เป.… อริยสาวโกติ เวทิตพฺโพ’’ติฯ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาฯ เกจิ ปน ‘‘ภงฺคญาณโต ปฏฺฐาย สิขาปตฺตวิปสฺสนา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ ฯ ตทนุรูเปน อตฺเถนาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุรูเปน อริยฏฺเฐน, น ปฏิเวธวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ กลฺยาณปุถุชฺชโน หิ อยํฯ ยถา จสฺส ‘‘โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน’’ติ อารภิตฺวา ‘‘โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสกฺโข’’ติ ปริยาเยน เสกฺขสุตฺเต (สํ. นิ. 5.13) เสกฺขภาโว วุตฺโต, เอวํ อิธ อริยสาวกภาโว วุตฺโตฯ

วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนาลกฺขเณหิ เย อริยสปฺปุริสธมฺมวินยสงฺขาตา โพธิปกฺขิยธมฺมา ติสฺโส สิกฺขา เอว วา สมฺภวนฺติ, เตสํ วเสน อิมสฺส อริยสาวกาทิภาโว วุตฺโต ฯ เตนาห ‘‘ตทนุรูเปน อตฺเถนา’’ติฯ อริยสฺส สาวโกติ วา อริยสาวกตฺเถน เอว วุตฺโต ยถา ‘‘อคมา ราชคหํ พุทฺโธ’’ติ (สุ. นิ. 410)ฯ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาคฺคหณญฺเจตฺถ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อนิวตฺติปฏิปทายํ ฐิตสฺส คหณตฺถนฺติ ยถาวุตฺตา อตฺถสํวณฺณนา สุฏฺฐุตรํ ยุชฺชเตวฯ

[21] ยถา ธาตุมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิฏฺโฐ ธาตุกมฺมฏฺฐานิโก อายตนาทิมุเขน อภินิวิฏฺโฐ อายตนาทิกมฺมฏฺฐานิโก, เอวํ สจฺจมุเขน อภินิวิฏฺโฐติ วุตฺตํ ‘‘จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานิโก’’ติฯ จตุโรฆนิตฺถรณตฺถิเกหิ กาตพฺพโต กมฺมํ, ภาวนาฯ กมฺมเมว วิเสสาธิคมสฺส ฐานํ การณนฺติ, กมฺเม วา ยถาวุตฺตนฏฺเฐน ฐานํ อวฏฺฐานํ ภาวนารมฺโภกมฺมฏฺฐานํ, ตเทว จตุสจฺจมุเขน ปวตฺตํ เอตสฺส อตฺถีติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานิโกฯ อุภยํ นปฺปวตฺตติ เอตฺถาติ อปฺปวตฺติฯ อุคฺคหิตจตุสจฺจกมฺมฏฺฐาโนติ จ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํ ปาฬิโต อตฺถโต จ อุคฺคเหตฺวา มนสิการโยคฺคํ กตฺวา ฐิโตฯ วิปสฺสนามคฺคํ สมารุฬฺโหติ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเน ปติฏฺฐาย ตเทว นามรูปํ อนิจฺจาทิโต สมฺมสนฺโตฯ สมนฺนาหรตีติ วิปสฺสนาวชฺชนํ สนฺธายาห, ตสฺมา ยถา ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วิปสฺสนาญาณํ ปวตฺตติ, เอวํ สมนฺนาหรติ อาวชฺชตีติ อตฺโถฯ กถํ ปเนตฺถ ‘‘มนสิ กโรตี’’ติ อิมินา ‘‘วิปสฺสตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหตีติ อาห ‘‘เอตฺถ…เป.… วุตฺตา’’ติฯ เอตฺถาติ จ อิมสฺมิํ สุตฺเตติ อตฺโถฯ วิปสฺสตีติ จ ยถา อุปริ วิเสสาธิคโม โหติ, เอวํ ญาณจกฺขุนา วิปสฺสติ, โอโลเกตีติ อตฺโถฯ มคฺโคปิ วตฺตพฺโพฯ ปุริมญฺหิ สจฺจทฺวยํ คมฺภีรตฺตา ทุทฺทสํ, อิตรํ ทุทฺทสตฺตา คมฺภีรํฯ

อภินิเวโสติ วิปสฺสนาภินิเวโส วิปสฺสนาปฏิปตฺติฯ ตทารมฺมเณติ ตํ รูปกฺขนฺธํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตฯ ยาถาวสรสลกฺขณํ ววตฺถเปตฺวาติ อวิปรีตํ อตฺตโน อารมฺมณํ สภาวจฺเฉทนาทิกิจฺจญฺเจว อญฺญาณาทิลกฺขณญฺจ อสงฺกรโต หทเย ฐเปตฺวาฯ อิมินา ปุพฺเพ นามรูปปริจฺเฉเท กเตปิ ธมฺมานํ สลกฺขณววตฺถาปนํ ปจฺจยปริคฺคเหน สุววตฺถาปิตํ นาม โหตีติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ พทฺธํ สุพทฺธ’’นฺติฯ เอวญฺหิ ญาตปริญฺญาย กิจฺจํ สิทฺธํ นาม โหติฯ ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต จ ววตฺถาปิตตฺตา ปากฏภาเวน สิทฺเธนปิ สิทฺธภาโว ปากโฏ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อหุตฺวา โหนฺตี’’ติฯ

อนิจฺจลกฺขณํ อาโรเปตีติ อสโต หิ อุปฺปาเทน ภวิตพฺพํ, น สโต, อุปฺปาทวนฺตโต จ เนสํ เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺพา ปจฺจยายตฺตวุตฺติภาวโต, สติ อุปฺปาเท อวสฺสํภาวี นิโรโธติ นตฺเถว นิจฺจตาวกาโสติฯ สูปฏฺฐิตานิจฺจตาย จ อุทยพฺพยธมฺเมหิ อภิณฺหปฏิปีฬนโต ทุกฺขมนฏฺเฐน ทุกฺขํฯ เตนาห ‘‘อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขาติ ทุกฺขลกฺขณํ อาโรเปตี’’ติฯ กตฺถจิปิ สงฺขารคเต ‘‘มา ชีริ มา พฺยาธิยี’’ติ อลพฺภนโต นตฺถิ วสวตฺตนนฺติ อาห ‘‘อวสวตฺตนโต อนตฺตาติ อนตฺตลกฺขณํ อาโรเปตี’’ติฯ ปฏิปาฏิยาติ อุทยพฺพยญาณาทิปรมฺปรายฯ

ตสฺมิํ ขเณติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณฯ เอกปฏิเวเธเนวาติ เอกญาเณเนว ปฏิวิชฺฌเนนฯ ปฏิเวโธ ปฏิฆาตาภาเวน วิสเย นิสฺสงฺคจารสงฺขาตํ นิพฺพิชฺฌนํฯ อภิสมโย อวิรชฺฌิตฺวา วิสยสฺส อธิคมสงฺขาโต อวโพโธฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานนเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปริญฺญาปฏิเวโธฯ อยํ ยถา ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติํ คเหตฺวา วุตฺโต, น ปน มคฺคญาณสฺส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินาปิ วตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘น หิสฺส ตสฺมิํ สมเย’’ติอาทิฯ ปหีนสฺส ปุน อปฺปหาตพฺพตาย ปกฏฺฐํ หานํ จชนํ สมุจฺฉินฺทนํ ปหานํ, ปหานเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปหานปฏิเวโธฯ อยมฺปิ เยน กิเลเสน อปฺปหียมาเนน มคฺคภาวนาย น ภวิตพฺพํ, อสติ จ มคฺคภาวนาย โย อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส กิเลสสฺส ปทฆาตํ กโรนฺตสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺตสฺส ญาณสฺส ตถาปวตฺติยา ปฏิฆาตาภาเวน นิสฺสงฺคจารํ อุปาทาย เอวํ วุตฺโตฯ สจฺฉิกิริยา ปจฺจกฺขกรณํ, อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิเก มุญฺจิตฺวา สรูปโต อารมฺมณกรณํ อิทํ ตนฺติ ยถาสภาวโต คหณํ, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธฯ อยํ ปน ยสฺส อาวรณสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ญาณํ นิโรธํ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ตํ สรูปโต วิภาวิตเมว ปวตฺตตีติ เอวํ วุตฺโตฯ

ภาวนา อุปฺปาทนา วฑฺฒนา จ, ตตฺถ ปฐมมคฺเค อุปฺปาทนฏฺเฐน, ทุติยาทีสุ วฑฺฒนฏฺเฐน, อุภยตฺถาปิ วา อุภยถาปิ เวทิตพฺพํฯ

ปฐมมคฺโคปิ หิ ยถารหํ วุฏฺฐานคามินิยํ ปวตฺตํ ปริชานนาทิํ วฑฺเฒนฺโต ปวตฺโตติ ตตฺถาปิ วฑฺฒนฏฺเฐน ภาวนา สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ทุติยาทีสุปิ อปฺปหีนกิเลสปฺปหานโต ปุคฺคลนฺตรสาธนโต อุปฺปาทนฏฺเฐน ภาวนา, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ภาวนา ปฏิเวโธฯ อยมฺปิ หิ ยถา ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา มคฺคธมฺมานํ สรูปปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติเมว คเหตฺวา วุตฺโต, ติฏฺฐตุ ตาว ยถาธิคตมคฺคธมฺมํ ยถาปวตฺเตสุ ผลธมฺเมสุปิ อยํ ยถาธิคตสจฺจธมฺเมสุ วิย วิคตสมฺโมโหว โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ (ที. นิ. 1.299, 356; มหาว. 27, 57)ฯ ยโต จสฺส ธมฺมตาสญฺโจทิตา ยถาธิคตสจฺจธมฺมาวลมฺพินิโย มคฺควีถิโต ปรโต มคฺคผลปหีนาวสิฏฺฐกิเลสนิพฺพานานํ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตนฺติฯ ทุกฺขสจฺจธมฺมา หิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโยฯ อยญฺจ อตฺถวณฺณนา ‘‘ปริญฺญาภิสมเยนา’’ติอาทีสุปิ วิภาเวตพฺพาฯ เอกาภิสมเยน อภิสเมตีติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภูตตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โน จ โข อญฺญมญฺเญน ญาเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

วิตณฺฑวาที ปนาห ‘‘อริยมคฺคญาณํ จตูสุ สจฺเจสุ นานาภิสมยวเสน กิจฺจกรณํ, น เอกาภิสมยวเสนฯ ตญฺหิ กาเลน ทุกฺขํ ปชานาติ, กาเลน สมุทยํ ปชหติ, กาเลน นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, กาเลน มคฺคํ ภาเวติ, อญฺญถา เอกสฺส ญาณสฺส เอกสฺมิํ ขเณ จตุกิจฺจกรณํ น ยุชฺชติฯ น หิทํ กตฺถจิ ทิฏฺฐมฺปิ สุตฺตํ อตฺถี’’ติฯ โส วตฺตพฺโพ – ยทิ อริยมคฺคญาณํ นานาภิสมยวเสน สจฺจานิ อภิสเมติ, น เอกาภิสมยวเสน, เอวํ สนฺเต ปจฺเจกมฺปิ สจฺเจสุ นานกฺขเณเนว ปวตฺเตยฺย, น เอกกฺขเณน, ตถา สติ ทุกฺขาทีนํ เอกเทเสกเทสเมว ปริชานาติ ปชหตีติ อาปชฺชตีติ นานาภิสมเย ปฐมมคฺคาทีหิ ปหาตพฺพานํ สญฺโญชนตฺตยาทีนํ เอกเทเสกเทสปฺปหานํ สิยาติ เอกเทสโสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาทิตา, ตโต เอว เอกเทสโสตาปนฺนาทิตา จ อาปชฺชติ อนนฺตรผลตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํ, น จ ตํ ยุตฺตํฯ น หิ กาลเภเทน วินา โส เอว โสตาปนฺโน จ อโสตาปนฺโน จาติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ

อปิจายํ นานาภิสมยวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘มคฺคญาณํ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตํ กิํ อารมฺมณโต ปฏิวิชฺฌติ, อุทาหุ กิจฺจโต’’ติ? ชานมาโน ‘‘กิจฺจโต’’ติ วเทยฺย, ‘‘กิจฺจโต ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส กิํ นานาภิสมเยนา’’ติ วตฺวา ปฏิปาฏิยานิทสฺสเนน สญฺญาเปตพฺโพฯ อถ ‘‘อารมฺมณโต’’ติ วเทยฺย, เอวํ สนฺเต ตสฺส ญาณสฺส วิปสฺสนาญาณสฺส วิย ทุกฺขสมุทยานํ อจฺจนฺตปริญฺญาสมุจฺเฉทา น ยุตฺตา อนิสฺสฏตฺตาฯ ตถา มคฺคทสฺสนํฯ น หิ มคฺโค สยเมว อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ ยุตฺตํ, มคฺคนฺตรปริกปฺปนาย ปน อนวฏฺฐานํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตีณิ สจฺจานิ กิจฺจโต, นิโรธํ กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส มคฺคญาณสฺส นตฺเถว นานาภิสมโยฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘โย ภิกฺขเว ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทิฯ น เจตํ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ …เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1100) เอกจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อญฺญสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณายํ ตทตฺถสาธนตฺถํ อายสฺมตา ควมฺปติตฺเถเรน อาภตตฺตา, ปจฺเจกญฺจ สจฺจตฺตยทสฺสนสฺส โยชิตตฺตา, อญฺญถา ปุริมทิฏฺฐสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทิทสฺสนมโยชนิยํ สิยาฯ น หิ โลกุตฺตรมคฺโค โลกิยมคฺโค วิย กตการีภาเวน ปวตฺตติ สมุจฺเฉทกตฺตา, ตถา โยชเนน จ สพฺพทสฺสนํ ทสฺสนนฺตรปรมนฺติ ทสฺสนานุปรโม สิยาติ เอวํ อาคมโต ยุตฺติโต จ นานาภิสมโย น ยุชฺชตีติ สญฺญาเปตพฺโพฯ เอวํ เจ สญฺญตฺติํ คจฺฉติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ คจฺฉติ, อภิธมฺเม (กถา. 274) โอธิโสกถาย สญฺญาเปตพฺโพติฯ

นิโรธํ อารมฺมณโตติ นิโรธเมว อารมฺมณโตติ นิยโม คเหตพฺโพ, น อารมฺมณโตวาติฯ เตน นิโรเธ กิจฺจโตปิ ปฏิเวโธ สิทฺโธ โหติฯ ตสฺมิํ สมเยติ สจฺจานํ อภิสมเยฯ วีสติวตฺถุกาติอาทิ ‘‘ตีณิ สญฺโญชนานี’’ติ วุตฺตานํ สรูปทสฺสนํฯ จตูสุ อาสเวสูติ อิทํ อภิธมฺมนเยน วุตฺตํ, น สุตฺตนฺตนเยนฯ น หิ สุตฺเต กตฺถจิ จตฺตาโร อาสวา อาคตา อตฺถิฯ ยทิ วิจิกิจฺฉา น อาสโว, อถ กสฺมา ‘‘สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส, อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทสฺสนา ปหาตพฺพา’’ติอาทิฯ เอตฺถ ปริยาปนฺนตฺตาติ เอเตน สมฺมาสงฺกปฺปสฺส วิย ปญฺญากฺขนฺเธ กิจฺจสภาคตาย อิธ วิจิกิจฺฉาย อาสวสงฺคโห กโตติ ทสฺเสติฯ

สพฺโพ อตฺตคฺคาโห สกฺกายทิฏฺฐิวินิมุตฺโต นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ…เป.… วิภตฺตา’’ติฯ สา หิ ทิฏฺฐิ เอกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท สนฺตาเน จ ฐิตํ เอกฏฺฐํ, ตตฺถ ปฐมํ สหชาเตกฏฺฐํ, อิตรํ ปหาเนกฏฺฐํ, ตทุภยมฺปิ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐาสเวหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพถาปีติ สพฺพปฺปกาเรน, สหชาเตกฏฺฐปหาเนกฏฺฐปฺปกาเรหีติ อตฺโถฯ อวเสสาติ ทิฏฺฐาสวโต อวสิฏฺฐาฯ ตโยปิ อาสวาติ กามาสวภวาสวอวิชฺชาสวาฯ ตถา หิ ปุพฺเพ ‘‘จตูสุ อาสเวสู’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา พหู เอเวตฺถ อาสวา ปหาตพฺพา, ตสฺมา พหุวจนนิทฺเทโส กโต ‘‘อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, อาสวา ทสฺสนา ปหาตพฺพา’’ติฯ โปราณานนฺติ อฏฺฐกถาจริยานํ, ‘‘ปุราตนานํ มชฺฌิมภาณกาน’’นฺติ จ วทนฺติฯ

ทสฺสนา ปหาตพฺพาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

ทสฺสนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สํวราปหาตพฺพอาสววณฺณนา

[22] สํวราทีหีติ สํวรปฏิเสวนอธิวาสนปริวชฺชนวิโนทเนหิฯ สพฺเพสมฺปีติ จตุนฺนมฺปิ อริยมคฺคานํฯ อยนฺติ สํวราปหาตพฺพาทิกถา ปุพฺพภาคปฏิปทาติ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ เหฏฺฐา ‘‘อุปกฺกิเลสวิโสธนํ อาทิํ กตฺวา อาสวกฺขยปฏิปตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ สุตฺตนฺตเทสนาย ปโยชนํ วุตฺตํฯ น หิ สกฺกา อาทิโต เอว อริยมคฺคํ ภาเวตุํ, อถ โข สมาทินฺนสีโล อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ อธิวาเสติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติ, สงฺขาเยกํ วิโนเทตี’’ติ (ที. นิ. 3.348; ม. นิ. 2.168) เอวํ วุตฺตํ จตุราปสฺเสนปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชมาโน สมฺมสนวิธิํ โอตริตฺวา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อาสเว เขเปติฯ เตนาห ภควา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺโท อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร, น อายตเกเนว ปปาโต, เอวํ โข, ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อนุปุพฺพสิกฺขา อนุปุพฺพกิริยา อนุปุพฺพปฏิปทา, น อายตเกเนว อญฺญาปฏิเวโธ’’ติ (อ. นิ. 8.20; อุทา. 45; จูฬว. 385)ฯ