1. นนฺทิยาวฏฺฏนยวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติอาทีสุ สพฺพธมฺมมูลคฺคหเณน มญฺญนาคหเณน จ ตณฺหามานทิฏฺฐิโย คหิตาฯ มญฺญนานมฺปิ หิ มญฺญนา การณนฺติ ทสฺสิโตยมตฺโถฯ ‘‘อสฺสุตวา’’ติอาทินา อวิชฺชามานทิฏฺฐิโย คหิตา, สพฺเพปิ วา สํกิเลสธมฺมา, ตถา สญฺญาอปริญฺญาตคฺคหเณนฯ ‘‘ขีณาสโว ปริกฺขีณภวสญฺโญชโน’’ติ เอตฺถ ปน อาสวา สญฺโญชนานิ จ สรูปโต คหิตานิ, ตถา นนฺทิคฺคหเณน ตณฺหาคหเณน จ ตณฺหา, เอวมฺเปตฺถ สรูปโต ปริยายโต จ ตณฺหา อวิชฺชา ตปฺปกฺขิยธมฺมา จ คหิตาฯ ตตฺถ ตณฺหาย วิเสสโต รูปธมฺมา อธิฏฺฐานํ, อวิชฺชาย อรูปธมฺมา, เต ปน สพฺพธมฺมคฺคหเณน ปถวีอาทิคฺคหเณน จ ทสฺสิตา เอวฯ ตาสํ สมโถ วิปสฺสนา จ ปฏิปกฺโข, เตสเมตฺถ คเหตพฺพากาโร เหฏฺฐา ทสฺสิโต เอวฯ สมถสฺส เจโตวิมุตฺติ ผลํ , วิปสฺสนาย ปญฺญาวิมุตฺติฯ ตถา หิ ตา ‘‘ราควิราคา’’ติอาทินา วิเสเสตฺวา วุจฺจนฺติ, อิมาสเมตฺถ คหณํ สมฺมทญฺญาวิมุตฺตวีตราคาทิวจเนหิ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ตณฺหาวิชฺชา สมุทยสจฺจํ, ตปฺปกฺขิยธมฺมา ปน ตคฺคหเณเนว คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ เตสํ อธิฏฺฐานภูตา วุตฺตปฺปเภทา รูปารูปธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, เตสํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจํฯ ตณฺหาคหเณน เจตฺถ มายา-สาเฐยฺย-มานาติมาน-มทปฺปมาท-ปาปิจฺฉตา-ปาปมิตฺตตา-อหิริกาโนตฺตปฺปาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ, อวิชฺชาคหเณน วิปรีตมนสิการ-โกธูปนาห-มกฺข-ปฬาส-อิสฺสา-มจฺฉริย- สารมฺภโทวจสฺสตา-ภวทิฏฺฐิ-วิภวทิฏฺฐิอาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ, วุตฺตวิปริยาเยน อมายาอสาเฐยฺยาทิอวิปรีตมนสิการาทิวเสน, ตถา สมถปกฺขิยานํ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิปสฺสนาปกฺขิยานํ อนิจฺจสญฺญาทีนญฺจ วเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติฯ อยํ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส น ยสฺส ภูมิฯ

2. ติปุกฺขลนยวณฺณนา

ตถา วุตฺตนเยน สรูปโต ปริยายโต จ คหิเตสุ ตณฺหาวิชฺชาตปฺปกฺขิยธมฺเมสุ ตณฺหา โลโภ, อวิชฺชา โมโห, อวิชฺชาย สมฺปยุตฺโต โลหิเต สติ ปุพฺโพ วิย ตณฺหาย สติ สิชฺฌมาโน อาฆาโต โทโส, อิติ ตีหิ อกุสลมูเลหิ คหิเตหิ, ตปฺปฏิปกฺขโต มญฺญนาปฏิกฺเขปปริญฺญาคหณาทีหิ จ กุสลมูลานิ สิทฺธานิเยว โหนฺติฯ อิธาปิ ‘‘โลโภ สพฺพานิ วา สาสวกุสลากุสลมูลานิ สมุทยสจฺจํ, เตหิ นิพฺพตฺตา, เตสํ อธิฏฺฐานโคจรภูตา จ อุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทินา สจฺจโยชนา เวทิตพฺพาฯ ผลํ ปเนตฺถ ตโย วิโมกฺขา, ตีหิ ปน อกุสลมูเลหิ ติวิธทุจฺจริต-สํกิเลสมล-วิสมอกุสล-สญฺญา-วิตกฺกาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ ตถา ตีหิ กุสลมูเลหิ ติวิธสุจริต-สมกุสล-สญฺญา-วิตกฺก-สทฺธมฺม-สมาธิ-วิโมกฺขมุข-วิโมกฺขา-ทิวเสน กุสลปกฺโข เนตพฺโพติฯ อยํ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิฯ

3. สีหวิกฺกีฬิตนยวณฺณนา

ตถา วุตฺตนเยน สรูปโต ปริยายโต จ คหิเตสุ ตณฺหาวิชฺชาตปฺปกฺขิยธมฺเมสุ วิเสสโต ตณฺหาทิฏฺฐีนํ วเสน อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ , ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ จ วิปลฺลาสา, อวิชฺชาทิฏฺฐีนํ วเสน อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ จ วิปลฺลาสา เวทิตพฺพาฯ เตสํ ปฏิปกฺขโต มญฺญนาปฏิกฺเขปปริญฺญาคหณาทิสิทฺเธหิ สติวีริยสมาธิปญฺญินฺทฺริเยหิ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิ สิทฺธาเนว โหนฺติฯ ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพาฯ กถํ? ทุวิโธ หิ ตณฺหาจริโต มุทินฺทฺริโย ติกฺขินฺทฺริโยติ, ตถา ทิฏฺฐิจริโตฯ เตสํ ปฐโม อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปริยาสคฺคาหี สติพเลน ยถาภูตํ กายสภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ตํ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเฏตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ทุติโย อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปริยาสคฺคาหี ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.310; ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.14, 114; อ. นิ. 6.58) วุตฺเตน วีริยสํวรภูเตน วีริยพเลน ตํ วิปลฺลาสํ วิธเมนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ตติโย อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อยาถาวคฺคาหี สมาธิพเลน สมาหิตจิตฺโต สงฺขารานํ ขณิกภาวสลฺลกฺขเณน ตํ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเฏนฺโต อริยภูมิํ โอกฺกมติฯ จตุตฺโถ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวญฺจิตตาย ผสฺสาทิธมฺมปุญฺชมตฺเต อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ มิจฺฉาภินิเวสี จตุโกฏิกสุญฺญตามนสิกาเรน ตํ มิจฺฉาภินิเวสํ วิทฺธํเสนฺโต สามญฺญผลํ สจฺฉิกโรติฯ

อิธาปิ สุภสญฺญาสุขสญฺญาหิ จตูหิปิ วา วิปลฺลาเสหิ สมุทยสจฺจํ, เตสํ อธิฏฺฐานารมฺมณภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติอาทินา สจฺจโยชนา เวทิตพฺพาฯ ผลํ ปเนตฺถ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตูหิ จิตฺตวิปลฺลาเสหิ จตุราสโวฆ-โยค-กายคนฺถ-อคติ-ตณฺหุปฺปาท-สลฺลุปาทาน-วิญฺญาณฏฺฐิติ-อปริญฺญาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ ตถา จตูหิ สติปฏฺฐาเนหิ จตุพฺพิธฌาน-วิหาราธิฏฺฐาน-สุขภาคิยธมฺม-อปฺปมญฺญา-สมฺมปฺปธาน-อิทฺธิปาทา- ทิวเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติฯ อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิฯ

4-5. ทิสาโลจน-องฺกุสนยทฺวยวณฺณนา

อิเมสํ ปน ติณฺณํ อตฺถนยานํ สิทฺธิยา โวหาเรน นยทฺวยํ สิทฺธเมว โหติฯ ตถา หิ อตฺถนยานํ ทิสาภูตธมฺมานํ สมาโลจนํ ทิสาโลจนํ, เตสํ สมานยนํ องฺกุโสติ ปญฺจปิ นยา นิยุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

ปญฺจวิธนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ