12. โอตรณหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ สพฺพธมฺมา นาม โลกิยา ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย ทฺเว สจฺจานิ เอกูนวิสติ อินฺทฺริยานิ ทฺวาทสปทิโก ปจฺจยากาโรติ, อยํ สพฺพธมฺมคฺคหเณน ขนฺธาทิมุเขน เทสนาย โอตรณํฯ ‘‘มูล’’นฺติ วา ‘‘มูลปริยาย’’นฺติ วา มญฺญนา วุตฺตา, ตา อตฺถโต ตณฺหา มาโน ทิฏฺฐิ จาติ เตสํ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคโหติ อยํ ขนฺธมุเขน โอตรณํฯ ตถา ‘‘ธมฺมายตนธมฺมธาตูหิ สงฺคโห’’ติ อยํ อายตนมุเขน ธาตุมุเขน จ โอตรณํฯ ‘‘อสฺสุตวา’’ติ อิมินา สุตสฺส วิพนฺธภูตา อวิชฺชาทโย คหิตา, ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ อิมินา เยสํ กิเลสาภิสงฺขารานํ ชนนาทินา ปุถุชฺชโนติ วุจฺจติ, เต กิเลสาภิสงฺขาราทโย คหิตา, ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติอาทินา เยสํ กิเลสธมฺมานํ วเสน อริยานํ อทสฺสาวิอาทิภาโว โหติ, เต ทิฏฺฐิมานาวิชฺชาทโย คหิตาติ สพฺเพหิ เตหิ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคโหติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว โอตรณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘สญฺชานาติ มญฺญติ อภิชานาติ น มญฺญตี’’ติ เอตฺถาปิ สญฺชานนมญฺญนาอภิชานนานุปสฺสนานํ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตนเยเนว โอตรณํ เวทิตพฺพํฯ ตถา เสกฺขคฺคหเณน เสกฺขา, ‘‘อรห’’นฺติอาทินา อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย คหิตาติ เอวมฺปิ ขนฺธมุเขน โอตรณํ, อายตนธาตาทิมุเขน จ โอตรณํ เวทิตพฺพํฯ ตถา ‘‘น มญฺญตี’’ติ ตณฺหาคาหาทิปฏิกฺเขเปน ทุกฺขานุปสฺสนาทโย คหิตา, เตสํ วเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขาทีหิ โอตรณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปริญฺญาต’’นฺติ อิมินา ปริชานนกิจฺเจน ปวตฺตมานา โพธิปกฺขิยธมฺมา คยฺหนฺตีติ สติปฏฺฐานาทิมุเขน โอตรณํ เวทิตพฺพํฯ นนฺทิคฺคหเณน ภวคฺคหเณน ตณฺหาคหเณน จ สมุทยสจฺจํ, ทุกฺขคฺคหเณน ชาติชรามรณคฺคหเณน จ ทุกฺขสจฺจํ, ‘‘ตณฺหานํ ขยา’’ติอาทินา นิโรธสจฺจํ, อภิสมฺโพธิยา คหเณน มคฺคสจฺจํ คหิตนฺติ อริยสจฺเจหิ โอตรณนฺติฯ อยํ โอตรโณ หาโรฯ

13. โสธนหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว, ภิกฺขเว…เป.… อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา…เป.… ปถวิํ ปถวิโต สญฺชานาตี’’ติ อารมฺโภฯ ‘‘ปถวิํ ปถวิยา สญฺญตฺวา ปถวิํ มญฺญตี’’ติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ ตถา ‘‘ปถวิยา มญฺญติ ปถวิโต มญฺญติ ปถวิํ เมติ มญฺญติ ปถวิํ อภินนฺทตี’’ติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ อปริญฺญาตํ ตสฺสาติ วทามี’’ติ ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยติฯ อยํ โสธโน หาโรฯ

14. อธิฏฺฐานหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ สพฺพธมฺมคฺคหณํ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํฯ ‘‘ปถวิํ อาป’’นฺติอาทิ ปน ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํฯ ตถา ‘‘มูลปริยาย’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘ปถวิํ มญฺญติ…เป.… อภินนฺทตี’’ติฯ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติ จ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ ตณฺหาทิคฺคาหานํ สาธารณตฺตา มญฺญนาย, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ, เอวํ สุตฺตนฺตรปทานิปิ อาเนตฺวา วิเสสวจนํ นิทฺธาเรตพฺพํฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘เสกฺโข’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘กายสกฺขี ทิฏฺฐิปฺปตฺโต สทฺธาวิมุตฺโต สทฺธานุสารี ธมฺมานุสารี’’ติฯ ตถา ‘‘เสกฺโข’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสกฺขาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต โหติ…เป.… เสกฺเขน สมฺมาสมาธินา สมนฺนาคโต โหตี’’ติ (สํ. นิ. 5.13)ฯ ‘‘อรห’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘อุภโตภาควิมุตฺโต ปญฺญาวิมุตฺโต (ปุ. ป. 13.2; 15.1 มาติกา), เตวิชฺโช ฉฬภิญฺโญ’’ติ (ปุ. ป. 7.26, 27 มาติกา) จฯ ‘‘ขีณาสโว’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถา’’ติอาทิ (ปารา. 14)ฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘อภิชานาตี’’ติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘มญฺญตี’’ติฯ มญฺญนาภาโว หิสฺส ปหานปฏิเวธสิทฺโธ, ปหานปฏิเวโธ จ ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาปฏิเวเธหิ น วินาติ สพฺเพปิ อภิญฺญาวิเสสา มญฺญนาปฏิกฺเขเปน อตฺถโต คหิตาว โหนฺตีติฯ ตถา ‘‘อรห’’นฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ, ตํ อวิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํ ‘‘วีตราคตฺตา วีตโทสตฺตา วีตโมหตฺตา’’ติฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ สามญฺญวิเสสนิทฺธารณา เวทิตพฺพาฯ อยํ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ