9. ปริวตฺตหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สพฺพธมฺมา’’ติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา คหิตา, เตสํ มูลการณนฺติ จ ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ ตถา อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติฯ ยาวกีวญฺจ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สุภโต สุขโต นิจฺจโต อตฺตโต สมนุปสฺสนวเสน ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาหา น สมุจฺฉิชฺชนฺติ, ตาว เนสํ ปพนฺธูปรโม สุปินนฺเตปิ น เกนจิ ลทฺธปุพฺโพฯ ยทา ปน เนสํ อสุภโต ทุกฺขโต อนิจฺจโต อนตฺตโต สมนุปสฺสนวเสน ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ ปวตฺตมานา อปฺปณิหิตานิมิตฺตสุญฺญตานุปสฺสนา อุสฺสกฺกิตฺวา อริยมคฺคาธิคมาย สํวตฺตนฺติ, อถ เนสํ ปพนฺธูปรโม โหติ อจฺจนฺตอปฺปญฺญตฺติกภาวูปคมนโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพธมฺมาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา คหิตา, เตสํ มูลการณนฺติ จ ตณฺหามานทิฏฺฐิโย’’ติฯ ตถา อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต ตีหิปิ มญฺญนาหิ ปถวิํ มญฺญติ ยาว นิพฺพานํ อภินนฺทติ, ตีหิปิ ปริญฺญาหิ ตสฺส ตํ วตฺถุ อปริญฺญาตนฺติ กตฺวาฯ ยสฺส ปน ตํ วตฺถุ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริญฺญาตํ, น โส อิตโร วิย ตํ มญฺญติฯ เตนาห ภควา ‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก…เป.… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, เวทนํ…เป.… อสติ น ปริตสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.241)ฯ เสกฺโข ปถวิํ มา มญฺญิ, ยาว นิพฺพานํ มาภินนฺทิ, อรหา สมฺมาสมฺพุทฺโธ จ ปถวิํ น มญฺญติ, ยาว นิพฺพานํ นาภินนฺทติ, มญฺญนามญฺญิเตสุ วตฺถูสุ มตฺตโส สพฺพโส จ ปริญฺญาภิสมยสํสิทฺธิยา ปหานาภิสมยนิพฺพตฺติโตฯ ยสฺส ปน เตสุ วตฺถูสุ สพฺพโส มตฺตโส วา ปริญฺญา เอว นตฺถิ, กุโต ปหานํ, โส ยถาปริกปฺปํ นิรงฺกุสาหิ มญฺญนาหิ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา มญฺญเตวฯ เตนาห ภควา ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, เวทนํ…เป.…, สญฺญ…เป.…’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 1.241)ฯ อยํ ปริวตฺโต หาโรฯ

10. เววจนหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมา สกลธมฺมา อนวเสสธมฺมา’’ติ ปริยายวจนํ, ‘‘มูลปริยายํ มูลการณํ อสาธารณเหตุ’’นฺติ ปริยายวจนํ, ‘‘มูลปริยายนฺติ วา มูลเทสนํ การณตถน’’นฺติ ปริยายวจนํ, ‘‘โว ตุมฺหากํ ตุมฺห’’นฺติ ปริยายวจนํ, ‘‘ภิกฺขเว, สมณา ตปสฺสิโน’’ติ ปริยายวจนํ, ‘‘เทเสสฺสามี กเถสฺสามี ปญฺญเปสฺสามี’’ติ ปริยายวจนํ, ‘‘สุณาถ โสตํ โอทหถ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาเรถา’’ติ ปริยายวจนํ, ‘‘สาธุกํ สมฺมา สกฺกจฺจ’’นฺติ ปริยายวจนํ, ‘‘มนสิ กโรถ จิตฺเต ฐเปถ สมนฺนาหรถา’’ติ ปริยายวจนํ, ‘‘ภาสิสฺสามิ พฺยตฺตํ กเถสฺสามิ วิภชิสฺสามี’’ติ ปริยายวจนํ, ‘‘เอวํ, ภนฺเต, สาธุ สุฏฺฐุ ภนฺเต’’ติ ปริยายวจนํ, ‘‘ปจฺจสฺโสสุํ สมฺปฏิจฺฉิํสุ สมฺปฏิคฺคเหสุ’’นฺติ ปริยายวจนํฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติฯ อยํ เววจโน หาโรฯ

11. ปญฺญตฺติหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ สพฺพธมฺมา นาม สกฺกายธมฺมา, เต ขนฺธวเสน ปญฺจธา ปญฺญตฺตา, อายตนวเสน ทฺวาทสธา, ธาตุวเสน อฏฺฐารสธา ปญฺญตฺตาฯ ‘‘มูล’’นฺติ วา ‘‘มูลปริยาย’’นฺติ วา มญฺญนา วุตฺตา, ตา ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ติธา อนฺตรเภเทน อเนกธา จ ปญฺญตฺตาฯ อถ วา ‘‘สพฺพธมฺมา’’ติ เตภูมกธมฺมานํ สงฺคหปญฺญตฺติ, ‘‘มูลปริยาย’’นฺติ เตสํ ปภวปญฺญตฺติ, ‘‘โว’’ติ สมฺปทานปญฺญติ, ‘‘เทเสสฺสามิ ภาสิสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาปญฺญตฺติ, ‘‘สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถา’’ติ จ อาณาปนปญฺญตฺติ, ‘‘อสฺสุตวา’’ติ ปฏิเวธวิมุขตาปญฺญตฺติ เจว ปริยตฺติวิมุขตาปญฺญตฺติ จ, ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ อนริยปญฺญตฺติ, สา อริยธมฺมปฏิกฺเขปปญฺญตฺติ เจว อริยธมฺมวิรหปญฺญตฺติ จ, ‘‘อริยาน’’นฺติ อสมปญฺญตฺติ เจว สมปญฺญตฺติ จฯ ตตฺถ อสมปญฺญตฺติ ตถาคตปญฺญตฺติ, สมปญฺญตฺติ ปจฺเจกพุทฺธานญฺเจว อุภโตภาควิมุตฺตาทีนญฺจ วเสน อฏฺฐวิธา เวทิตพฺพาฯ ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติอาทิ ทสฺสนภาวนาปฏิกฺเขปปญฺญตฺติ, ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติอาทิ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ สมฺมสนุปคานํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติ เจว ปภวปญฺญตฺติ จ, ตถา วิปลฺลาสานํ กิจฺจปญฺญตฺติ ปริยุฏฺฐานํ ทสฺสนปญฺญตฺติ กิเลสานํ ผลปญฺญตฺติ อภิสงฺขารานํ วิรูหนปญฺญตฺติ ตณฺหาย อสฺสาทนปญฺญตฺติ ทิฏฺฐิยา วิปฺผนฺทนปญฺญตฺติ, ‘‘เสกฺขา’’ติ สทฺธานุสารีสทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตกายสกฺขีนํ ทสฺสนปญฺญตฺติ เจว ภาวนาปญฺญตฺติ จ ‘‘อปฺปตฺตมานโส’’ติ เสกฺขธมฺมานํ ฐิติปญฺญตฺติ, ‘‘อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ ปตฺถยมาโน’’ติ ปญฺญาย อภินิพฺพิทาปญฺญตฺติ, ‘‘อภิชานาตี’’ติ อภิญฺเญยฺยธมฺมานํ อภิญฺญาปญฺญตฺติ, ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปญฺญตฺติ, สมุทยสฺส ปหานปญฺญตฺติ, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ, มคฺคสฺส ภาวนาปญฺญตฺติ, ‘‘มา มญฺญี’’ติ มญฺญนานํ ปฏิกฺเขปปญฺญตฺติ, สมุทยสฺส ปหานปญฺญตฺติฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ วิตฺถาเรตพฺพํฯ อยํ ปญฺญตฺติ หาโรฯ