7. อาวตฺตหารวณฺณนา

‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ อิมินา โยนิโสมนสิการปฏิกฺเขปมุเขน อโยนิโสมนสิการปริคฺคโห ทีปิโตฯ ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติอาทินา สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปฏิกฺเขปมุเขน อสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปริคฺคโห ทีปิโตฯ เตสุ ปุริมนเยน อาสยวิปตฺติ กิตฺติตา, ทุติเยน ปโยควิปตฺติฯ ปุริเมน จสฺส กิเลสวฏฺฏํ, ตญฺจ ยโต วิปากวฏฺฏนฺติ สกลํ สํสารจกฺกมาวตฺตติฯ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติอาทินา ตตฺถ ติสฺโส มญฺญนา วุตฺตาฯ ตาสุ ตณฺหามญฺญนา ‘‘เอตํ มมา’’ติ ตณฺหาคฺคาโห, มานมญฺญนา ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานคฺคาโห, ทิฏฺฐิมญฺญนา ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ ทิฏฺฐิคฺคาโหฯ ตตฺถ ตณฺหาคฺคาเหน ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจปริเยสนา’’ติอาทิกา (ที. นิ. 2.103; ที. นิ. 3.359; อ. นิ. 3.23; วิภ. 963) นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ มานคฺคาเหน ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทิกา นว มานวิธา อาวตฺตนฺติฯ ทิฏฺฐิคฺคาเหน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิกา (สํ. นิ. 4.345) วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ อาวตฺตติฯ ตีสุ จ คาเหสุ ยาย สญฺญาย ตณฺหาคฺคาหสฺส วิกฺขมฺภนา, สา ทุกฺขสญฺญา ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ยาย สญฺญาย มานคฺคาหสฺส วิกฺขมฺภนา, สา อนิจฺจสญฺญา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ยาย ปน สญฺญาย ทิฏฺฐิคฺคาหสฺส วิกฺขมฺภนา, สา อนตฺตสญฺญา อนตฺตานุปสฺสนาฯ ตตฺถ ปฐมคฺคาหวิสภาคโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ อาวตฺตติ, ทุติยคฺคาหวิสภาคโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ อาวตฺตติ, ตติยคฺคาหวิสภาคโต สุญฺญตวิโมกฺขมุขํ อาวตฺตติฯ

เสกฺขคฺคหเณน อริยาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สงฺคโห, ตโต จ ปรโตโฆสโยนิโสมนสิการา ทีปิตา โหนฺติฯ ปรโตโฆเสน จ สุตวา อริยสาวโกติ อาวตฺตติ, โยนิโสมนสิกาเรน นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติ, จตุพฺพิธญฺจ สมฺปตฺติจกฺกํฯ ‘‘มา มญฺญี’’ติ มญฺญนานํ วิปฺปกตปฺปหานตาคหเณน เอกจฺจาสวปริกฺขโย ทีปิโต โหติ, เตน จ สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตกายสกฺขิภาวา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อรหํ ขีณาสโว’’ติอาทินา อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย ทสฺสิตา โหนฺติ, สีลกฺขนฺธาทิปาริปูริยา จ ทส นาถกรณา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ

‘‘น มญฺญตี’’ติ มญฺญนาปฏิกฺเขเปน ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ สมฺมาปฏิปตฺติ ทสฺสิตา, ตาย จ สาติสยา นิกนฺติปริยาทานมานสมุคฺฆาฏนทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนานิ ปกาสิตานีติ อปฺปณิหิตานิมิตฺต-สุญฺญตวิโมกฺขา อาวตฺตนฺติฯ

‘‘ตถาคโต’’ติอาทินา สพฺพญฺญุคุณา วิภาวิตาติ ตทวินาภาวโต ทสพล-จตุเวสารชฺชอสาธารณญาณอาเวณิกพุทฺธธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติอาทินา สทฺธิํ เหตุนา วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตนฺติ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุวิภาวเนน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อาวตฺตนฺติฯ ‘‘ตณฺหานํ ขยา’’ติอาทินา ตณฺหปฺปหานาปเทเสน ตเทกฏฺฐภาวโต ทิยฑฺฒสฺส กิเลสสหสฺสสฺส ปหานํ อาวตฺตติฯ ‘‘สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ จ วุตฺตตฺตา ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติ, ‘‘อิติ วิทิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส มญฺญนาภาวเหตุภูตสฺส ปจฺจยาการเวทนสฺส สาวเกหิ อสาธารณญาณจารภาโว ทสฺสิโต, เตน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสญฺจาริ ภควโต มหาวชิรญาณํ อาวตฺตตีติฯ อยํ อาวตฺโต หาโรฯ

8. วิภตฺติหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ สพฺพธมฺมา นาม เตภูมกา ธมฺมา สกฺกายสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตสํ มญฺญนา ปทฏฺฐานํ ปปญฺจสงฺขานิมิตฺตตฺตา โลกวิจิตฺตสฺสฯ ตยิเม กุสลา อกุสลา อพฺยากตาติ ติวิธาฯ เตสุ กุสลานํ โยนิโสมนสิการาทิ ปทฏฺฐานํ, อกุสลานํ อโยนิโสมนสิการาทิ, อพฺยากตานํ กมฺมภวอาวชฺชนภูตรูปาทิ ปทฏฺฐานํฯ ตตฺถ กุสลา กามาวจราทิวเสน ภูมิโต ติวิธา, ตถา อพฺยากตา จิตฺตุปฺปาทสภาวา, อจิตฺตุปฺปาทสภาวา ปน กามาวจราว ตถา อกุสลาฯ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสุตกิจฺจาภาเวน ติวิโธ อสฺสุตวาฯ อนฺธกลฺยาณวิภาเคน ทุวิโธ ปุถุชฺชโนฯ สมฺมาสมฺพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกเภเทน ติวิธา อริยาฯ มํสจกฺขุทิพฺพจกฺขุปญฺญาจกฺขูหิ ทสฺสนาภาเวน ติวิโธ อทสฺสาวีฯ มคฺคผลนิพฺพานเภเทน ติวิโธ, นววิโธ วา อริยธมฺโมฯ สวนธารณปริจยมนสิการปฏิเวธวเสน ปญฺจวิธา อริยธมฺมสฺส โกวิทตาฯ ตทภาวโต อโกวิโทฯ สํวรปหานเภเทน ทุวิโธ, ทสวิโธ วา อริยธมฺมวินโย, ตทภาวโต อริยธมฺเม อวินีโตฯ เอตฺถ ปทฏฺฐานวิภาโค เหฏฺฐา ทสฺสิโตเยวฯ ‘‘สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติอาทีสุ มญฺญนาวตฺถุวิภาโค ปาฬิยํ อาคโตว, ตถา อชฺฌตฺติกพาหิราทิโก จ อนฺตรวิภาโคฯ