‘‘มญฺญตี’’ติ อิมินา มญฺญนากิจฺเจน ตณฺหามานทิฏฺฐิโย คหิตา ตาสํ กิเลสสภาวตฺตาฯ ตคฺคหเณเนว วิจิกิจฺฉาทินมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ กิเลสลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา ตณฺหาย เหตุสภาวตฺตา ตคฺคหเณเนว อวสิฏฺฐากุสลเหตูนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ เหตุลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา ตณฺหาทิฏฺฐีนํ อาสวาทิสภาวตฺตา ตคฺคหเณเนว อวสิฏฺฐาสโวฆโยคคนฺถนีวรณาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ อาสวาทิสภาวตฺตา เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติอาทินา ปถวีอาทีนํ รูปสภาวตฺตา ตพฺพิสยานญฺจ มญฺญนานํ รูปวิสยตฺตา ตคฺคหเณเนว สกลรูปกฺขนฺธวิสยาปิ มญฺญนา ทสฺสิตา โหนฺติ รูปวิสยลกฺขเณน อาสํ เอกลกฺขณตฺตาฯ เอวํ จกฺขายตนาทิวิสยาปิ มญฺญนา นิทฺธาเรตพฺพาฯ ‘‘อปริญฺญาต’’นฺติ ปริญฺญาปฏิกฺเขเปน ตปฺปฏิพทฺธกิเลสานํ ปหานปฏิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺโพ มคฺคกิจฺจภาเวน ปริญฺญาปหานานํ เอกลกฺขณตฺตาฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ เอกลกฺขณา นิทฺธาเรตพฺพาติฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

6. จตุพฺยูหหารวณฺณนา

ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ พฺยญฺชนจฺฉายาย อตฺถํ คเหตฺวา ธมฺมคมฺภีรตํ อสลฺลกฺเขตฺวา อสทฺธมฺมสฺสวนาทินา วญฺจิตา หุตฺวา สทฺธมฺมสฺสวนธารณปริจยมนสิการวิมุขา ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ ปุถุชฺชนเสกฺขาเสกฺขตถาคตานํ ปฏิปตฺติวิเสสํ อชานนฺตา จ เวเนยฺยา อิมิสฺสา เทสนาย นิทานํฯ เต ‘‘กถํ นุ โข ยถาวุตฺตโทสวินิมุตฺตา ยถาวุตฺตญฺจ วิเสสํ ชานนฺตา สมฺมาปฏิปตฺติยา อุภยหิตปรายณา สเวยฺยุ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ ปทนิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, ตํ ‘‘เอว’’นฺติอาทินิทานปทานํ, ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติอาทิปาฬิปทานญฺจ อฏฺฐกถายํ, ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนายญฺเจว วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยตฺตา อติวิตฺถารภเยน น วิตฺถารยิมฺหฯ

ปทปทตฺถเทสนานิกฺเขปสุตฺตสนฺธิวเสน ปญฺจวิธา สนฺธิฯ ตตฺถ ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทสนฺธิ, ตถา ปทตฺถสฺส ปทตฺถนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทตฺถสนฺธิ, โย ‘‘กิริยาการกสมฺพนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ นานานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ตํตํอนุสนฺธีหิ สมฺพนฺโธ, เอกานุสนฺธิกสฺส ปน ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ เทสนาสนฺธิฯ

ยา อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิ อชฺฌาสยานุสนฺธิ ยถานุสนฺธี’’ติ ติธา วิภตฺตาฯ อชฺฌาสโย เจตฺถ อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโยติ ทฺวิธา เวทิตพฺโพฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา นิทานวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ นิกฺเขปสนฺธิ จตุนฺนํ สุตฺตนิกฺเขปานํ วเสน เวทิตพฺโพฯ สุตฺตสนฺธิ อิธ ปฐมนิกฺเขปวเสเนว เวทิตพฺโพฯ กสฺมา ปเนตฺถ มูลปริยายสุตฺตเมว ปฐมํ นิกฺขิตฺตนฺติ? นายมนุโยโค กตฺถจิ นปฺปวตฺตติ, อปิจ ยสฺมา มญฺญนามูลกํ สกฺกายํ, สพฺพมญฺญนา จ ตตฺถ เอว อเนกเภทภินฺนา ปวตฺตติ, น ตสฺสา สวิสยาย เลสมตฺตมฺปิ สารํ อตฺถีติ ปถวีอาทิวิภาคภินฺเนสุ มญฺญนาสุ จ สาติสยํ นิพฺเพธวิราคสญฺชนนี อุปริ เสกฺขาเสกฺขตถาคตคุณวิภาวนี จ อยํ เทสนาฯ สุตฺตนฺตเทสนา จ วิเสสโต ทิฏฺฐิวินิเวฐนกถา, ตสฺมา สนิสฺสยสฺส ทิฏฺฐิคฺคาหสฺส อาทิโต อสารภาวทีปนํ อุปริ จ สพฺเพสํ อริยานํ คุณวิเสสวิภาวนมิทํ สุตฺตํ ปฐมํ นิกฺขิตฺตํฯ กิญฺจ สกฺกาเย มญฺญนามญฺญนามุเขน ปวตฺตินิวตฺตีสุ อาทีนวานิสํสวิภาวนโต สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ ปฏิปตฺติวิภาคโต จ อิทเมว สุตฺตํ ปฐมํ นิกฺขิตฺตํฯ

ยํ ปน เอกิสฺสา เทสนาย เทสนนฺตเรน สทฺธิํ สํสนฺทนํ, อยมฺปิ เทสนาสนฺธิ, สา เอวํ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… นิพฺพานํ อภินนฺทตี’’ติ อยํ เทสนาฯ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต มนสิกรณีเย ธมฺเม นปฺปชานาติ, อมนสิกรณีเย จ ธมฺเม นปฺปชานาติ, โส มนสิกรณีเย ธมฺเม อปฺปชานนฺโต อมนสิกรณีเย จ ธมฺเม อปฺปชานนฺโต เย ธมฺมา น มนสิกรณียา, เต ธมฺเม มนสิ กโรติ…เป.… อนุปฺปนฺโน วา กามาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา กามาสโว ปวฑฺฒติฯ อนุปฺปนฺโน วา ภวาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา ภวาสโว ปวฑฺฒติ, อนุปฺปนฺโน วา อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน วา อวิชฺชาสโว ปวฑฺฒตี’’ติ (ม. นิ. 1.17) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติฯ ตถา ‘‘ตสฺเสตํ ปาฏิกงฺขํ สุภนิมิตฺตํ มนสิ กริสฺสติ, ตสฺส สุภนิมิตฺตสฺส มนสิการา ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสสฺสติ, โส สราโค สโทโส สโมโห สางฺคโณ สํกิลิฏฺฐจิตฺโต กาลํ กริสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.59) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติฯ

ตถา ‘‘จกฺขุญฺจาวุโส ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนาฯ ยํ เวเทติ ตํ สญฺชานาติ, ยํ สญฺชานาติ ตํ วิตกฺเกติ, ยํ วิตกฺเกติ ตํ ปปญฺเจติ, ยํ ปปญฺเจติ ตโตนิทานํ ปุริสํ ปปญฺจสญฺญาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.204) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติฯ ตถา ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, อสุตวา ปุถุชฺชโน…เป.… สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ เวทนํ…เป.…, สญฺญํ…เป.…, สงฺขาเร…เป.…, วิญฺญาณํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐํ…เป.… ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, โส โลโก โส อตฺตา โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสามีติ, ตมฺปิ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.241) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติฯ

‘‘โยปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ…เป.… นิพฺพานํ มาภินนฺที’’ติ อยํ เทสนาฯ ‘‘อิธ, เทวานมินฺท, ภิกฺขุโน สุตํ โหติ ‘สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายา’ติ, เอวญฺเจตํ, เทวานมินฺท, ภิกฺขุโน สุตํ โหติ ‘สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายา’ติ, โส สพฺพํ ธมฺมํ อภิชานาติ, สพฺพํ ธมฺมํ อภิญฺญาย สพฺพํ ธมฺมํ ปริชานาติ, สพฺพํ ธมฺมํ ปริญฺญาย ยํ กิญฺจิ เวทนํ เวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, โส ตาสุ เวทนาสุ อนิจฺจานุปสฺสี วิหรติ, วิราคานุปสฺสี วิหรติ, นิโรธานุปสฺสี วิหรติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี วิหรตี’’ติ (ม. นิ. 1.390) อิมาย เทสนาย สํสนฺทติฯ ‘‘โยปิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรหํ…เป.… อภิสมฺพุทฺโธติ วทามี’’ติ อยํ เทสนา ‘‘สุตวา จ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก…เป.… สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ, เวทนํ…เป.…, สญฺญํ…เป.…, สงฺขาเร…เป.…, วิญฺญาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐํ สุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมฺปิ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ ยมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, โส โลโก โส อตฺตา โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ ‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อปิ ปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสามี’ติ, ตมฺปิ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติฯ โส เอวํ สมนุปสฺสนฺโต น ปริตสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.241) เอวมาทิเทสนาหิ สํสนฺทตีติ, อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ

7. อาวตฺตหารวณฺณนา

‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ อิมินา โยนิโสมนสิการปฏิกฺเขปมุเขน อโยนิโสมนสิการปริคฺคโห ทีปิโตฯ ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติอาทินา สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปฏิกฺเขปมุเขน อสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปริคฺคโห ทีปิโตฯ เตสุ ปุริมนเยน อาสยวิปตฺติ กิตฺติตา, ทุติเยน ปโยควิปตฺติฯ ปุริเมน จสฺส กิเลสวฏฺฏํ, ตญฺจ ยโต วิปากวฏฺฏนฺติ สกลํ สํสารจกฺกมาวตฺตติฯ ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติอาทินา ตตฺถ ติสฺโส มญฺญนา วุตฺตาฯ ตาสุ ตณฺหามญฺญนา ‘‘เอตํ มมา’’ติ ตณฺหาคฺคาโห, มานมญฺญนา ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานคฺคาโห, ทิฏฺฐิมญฺญนา ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ ทิฏฺฐิคฺคาโหฯ ตตฺถ ตณฺหาคฺคาเหน ‘‘ตณฺหํ ปฏิจฺจปริเยสนา’’ติอาทิกา (ที. นิ. 2.103; ที. นิ. 3.359; อ. นิ. 3.23; วิภ. 963) นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ มานคฺคาเหน ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทิกา นว มานวิธา อาวตฺตนฺติฯ ทิฏฺฐิคฺคาเหน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิกา (สํ. นิ. 4.345) วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ อาวตฺตติฯ ตีสุ จ คาเหสุ ยาย สญฺญาย ตณฺหาคฺคาหสฺส วิกฺขมฺภนา, สา ทุกฺขสญฺญา ทุกฺขานุปสฺสนาฯ ยาย สญฺญาย มานคฺคาหสฺส วิกฺขมฺภนา, สา อนิจฺจสญฺญา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ยาย ปน สญฺญาย ทิฏฺฐิคฺคาหสฺส วิกฺขมฺภนา, สา อนตฺตสญฺญา อนตฺตานุปสฺสนาฯ ตตฺถ ปฐมคฺคาหวิสภาคโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ อาวตฺตติ, ทุติยคฺคาหวิสภาคโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ อาวตฺตติ, ตติยคฺคาหวิสภาคโต สุญฺญตวิโมกฺขมุขํ อาวตฺตติฯ

เสกฺขคฺคหเณน อริยาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สงฺคโห, ตโต จ ปรโตโฆสโยนิโสมนสิการา ทีปิตา โหนฺติฯ ปรโตโฆเสน จ สุตวา อริยสาวโกติ อาวตฺตติ, โยนิโสมนสิกาเรน นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติ, จตุพฺพิธญฺจ สมฺปตฺติจกฺกํฯ ‘‘มา มญฺญี’’ติ มญฺญนานํ วิปฺปกตปฺปหานตาคหเณน เอกจฺจาสวปริกฺขโย ทีปิโต โหติ, เตน จ สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺฐิปฺปตฺตกายสกฺขิภาวา อาวตฺตนฺติฯ ‘‘อรหํ ขีณาสโว’’ติอาทินา อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย ทสฺสิตา โหนฺติ, สีลกฺขนฺธาทิปาริปูริยา จ ทส นาถกรณา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ