4. ปทฏฺฐานหารวณฺณนา

กิสฺโสปิ มญฺญนา สกฺกายสฺส ปทฏฺฐานํ, มญฺญนานํ อโยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺฐานํ, สุตทฺวยวิรโห อนฺธปุถุชฺชนภาวสฺส ปทฏฺฐานํ, โส อริยานํ อทสฺสาวิตาย ปทฏฺฐานํ, สา อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย ปทฏฺฐานํ, สา อริยธมฺเม อวินีตตาย ปทฏฺฐานํฯ ‘‘สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สญฺญาวิปลฺลาโส มญฺญนานํ ปทฏฺฐานํฯ สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติฯ มญฺญนาสุ จ ตณฺหามญฺญนา อิตรมญฺญนานํ ปทฏฺฐานํ ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ, (ที. นิ. 1.105-109) ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; มหาว. 1) จ วจนโต, ตณฺหาคตสฺเสว จ ‘‘เสยฺโยหมสฺมิ’’นฺติอาทินา มานชปฺปนาสพฺภาวตาฯ สพฺพาปิ วา มญฺญนา สพฺพาสํ มญฺญนานํ ปทฏฺฐานํ ฯ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ตณฺหา’’ติ หิ วจนโต ทิฏฺฐิปิ ตณฺหาย ปทฏฺฐานํฯ ‘‘อหมสฺมิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา’’ติ (ที. นิ. 1.42; 3.39) อาทิวจนโต มาโนปิ ทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ ตถา ‘‘อสฺมีติ สติ อิตฺถํสฺมีติ โหติ, เอวํสฺมีติ โหติ, อญฺญถาสฺมีติ โหตี’’ติอาทิวจนโต มานสฺสปิ ตณฺหาย ปทฏฺฐานตา ลพฺภเตวฯ เสกฺขา ธมฺมา สปฺปเทสโต มญฺญนาปหานสฺส ปทฏฺฐานํฯ อเสกฺขา นิปฺปเทสโต มญฺญนาปหานสฺส ปทฏฺฐานํฯ กมฺมภโว จ ชาติยา ปทฏฺฐานํฯ ชาติ ชรามรณสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปจฺจยาการสฺส ยถาภูตาวโพโธ สมฺมาสมฺโพธิยา ปทฏฺฐานนฺติฯ อยํ ปทฏฺฐาโน หาโรฯ

5. ลกฺขณหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ มูลคฺคหเณน มูลปริยายคฺคหเณน วา ยถา ตณฺหามานทิฏฺฐิโย คยฺหนฺติ, เอวํ โทสโมหาทีนมฺปิ สกฺกายมูลธมฺมานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ สกฺกายสฺส มูลภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘อสฺสุตวา’’ติ อิมินา ยถา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปริยตฺติปฏิเวธสทฺธมฺมานํ อภาโว คยฺหติ, เอวํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺมสฺสปิ อภาโว คยฺหติ สทฺธมฺมภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ อริยานํ อทสฺสนกามตาทิลกฺขณาฯ ‘‘อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติ อิมินา อริยธมฺมาธิคมสฺส วิพนฺธภูตํ อญฺญาณํฯ ‘‘อริยธมฺเม อวินีโต’’ติ อิมินา อริยวินยาภาโวฯ โส ปนตฺถโต อริยวินเย อปฺปฏิปตฺติ เอว วาติ ตีหิปิ ปเทหิ ยถาวุตฺตวิสยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา จ คหิตาว โหนฺติฯ ตคฺคหเณน จ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา สงฺคหิตาว โหนฺติ สํกิเลสลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

‘‘ปถวิํ ปถวิโต สญฺชานาตี’’ติ อิทํ ทิฏฺฐิมญฺญนาทีนํ สญฺญาย การณภาวทสฺสนํฯ ตตฺถ ยถา สญฺญา, เอวํ วิตกฺกผสฺสาวิชฺชาอโยนิโสมนสิการาทโยปิ ตาสํ การณนฺติ อตฺถโต เตสมฺเปตฺถ สงฺคโห วุตฺโต โหติ มญฺญนานํ การณภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ

‘‘มญฺญตี’’ติ อิมินา มญฺญนากิจฺเจน ตณฺหามานทิฏฺฐิโย คหิตา ตาสํ กิเลสสภาวตฺตาฯ ตคฺคหเณเนว วิจิกิจฺฉาทินมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ กิเลสลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา ตณฺหาย เหตุสภาวตฺตา ตคฺคหเณเนว อวสิฏฺฐากุสลเหตูนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ เหตุลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา ตณฺหาทิฏฺฐีนํ อาสวาทิสภาวตฺตา ตคฺคหเณเนว อวสิฏฺฐาสโวฆโยคคนฺถนีวรณาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ อาสวาทิสภาวตฺตา เอกลกฺขณตฺตาฯ ตถา ‘‘ปถวิํ มญฺญตี’’ติอาทินา ปถวีอาทีนํ รูปสภาวตฺตา ตพฺพิสยานญฺจ มญฺญนานํ รูปวิสยตฺตา ตคฺคหเณเนว สกลรูปกฺขนฺธวิสยาปิ มญฺญนา ทสฺสิตา โหนฺติ รูปวิสยลกฺขเณน อาสํ เอกลกฺขณตฺตาฯ เอวํ จกฺขายตนาทิวิสยาปิ มญฺญนา นิทฺธาเรตพฺพาฯ ‘‘อปริญฺญาต’’นฺติ ปริญฺญาปฏิกฺเขเปน ตปฺปฏิพทฺธกิเลสานํ ปหานปฏิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺโพ มคฺคกิจฺจภาเวน ปริญฺญาปหานานํ เอกลกฺขณตฺตาฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ ยถารหํ เอกลกฺขณา นิทฺธาเรตพฺพาติฯ อยํ ลกฺขโณ หาโรฯ

6. จตุพฺยูหหารวณฺณนา

ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ พฺยญฺชนจฺฉายาย อตฺถํ คเหตฺวา ธมฺมคมฺภีรตํ อสลฺลกฺเขตฺวา อสทฺธมฺมสฺสวนาทินา วญฺจิตา หุตฺวา สทฺธมฺมสฺสวนธารณปริจยมนสิการวิมุขา ปถวีอาทีสุ วตฺถูสุ ปุถุชฺชนเสกฺขาเสกฺขตถาคตานํ ปฏิปตฺติวิเสสํ อชานนฺตา จ เวเนยฺยา อิมิสฺสา เทสนาย นิทานํฯ เต ‘‘กถํ นุ โข ยถาวุตฺตโทสวินิมุตฺตา ยถาวุตฺตญฺจ วิเสสํ ชานนฺตา สมฺมาปฏิปตฺติยา อุภยหิตปรายณา สเวยฺยุ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ ปทนิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, ตํ ‘‘เอว’’นฺติอาทินิทานปทานํ, ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติอาทิปาฬิปทานญฺจ อฏฺฐกถายํ, ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนายญฺเจว วุตฺตนเยน สุวิญฺเญยฺยตฺตา อติวิตฺถารภเยน น วิตฺถารยิมฺหฯ

ปทปทตฺถเทสนานิกฺเขปสุตฺตสนฺธิวเสน ปญฺจวิธา สนฺธิฯ ตตฺถ ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทสนฺธิ, ตถา ปทตฺถสฺส ปทตฺถนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทตฺถสนฺธิ, โย ‘‘กิริยาการกสมฺพนฺโธ’’ติ วุจฺจติฯ นานานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ตํตํอนุสนฺธีหิ สมฺพนฺโธ, เอกานุสนฺธิกสฺส ปน ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ เทสนาสนฺธิฯ