4. ปทฏฺฐานหารวณฺณนา

กิสฺโสปิ มญฺญนา สกฺกายสฺส ปทฏฺฐานํ, มญฺญนานํ อโยนิโสมนสิกาโร ปทฏฺฐานํ, สุตทฺวยวิรโห อนฺธปุถุชฺชนภาวสฺส ปทฏฺฐานํ, โส อริยานํ อทสฺสาวิตาย ปทฏฺฐานํ, สา อริยธมฺมสฺส อโกวิทตาย ปทฏฺฐานํ, สา อริยธมฺเม อวินีตตาย ปทฏฺฐานํฯ ‘‘สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สญฺญาวิปลฺลาโส มญฺญนานํ ปทฏฺฐานํฯ สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติฯ มญฺญนาสุ จ ตณฺหามญฺญนา อิตรมญฺญนานํ ปทฏฺฐานํ ‘‘ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิต’’นฺติ, (ที. นิ. 1.105-109) ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ (ม. นิ. 3.126; มหาว. 1) จ วจนโต, ตณฺหาคตสฺเสว จ ‘‘เสยฺโยหมสฺมิ’’นฺติอาทินา มานชปฺปนาสพฺภาวตาฯ สพฺพาปิ วา มญฺญนา สพฺพาสํ มญฺญนานํ ปทฏฺฐานํ ฯ ‘‘อุปาทานปจฺจยา ตณฺหา’’ติ หิ วจนโต ทิฏฺฐิปิ ตณฺหาย ปทฏฺฐานํฯ ‘‘อหมสฺมิ พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา’’ติ (ที. นิ. 1.42; 3.39) อาทิวจนโต มาโนปิ ทิฏฺฐิยา ปทฏฺฐานํฯ ตถา ‘‘อสฺมีติ สติ อิตฺถํสฺมีติ โหติ, เอวํสฺมีติ โหติ, อญฺญถาสฺมีติ โหตี’’ติอาทิวจนโต มานสฺสปิ ตณฺหาย ปทฏฺฐานตา ลพฺภเตวฯ เสกฺขา ธมฺมา สปฺปเทสโต มญฺญนาปหานสฺส ปทฏฺฐานํฯ อเสกฺขา นิปฺปเทสโต มญฺญนาปหานสฺส ปทฏฺฐานํฯ กมฺมภโว จ ชาติยา ปทฏฺฐานํฯ ชาติ ชรามรณสฺส ปทฏฺฐานํฯ ปจฺจยาการสฺส ยถาภูตาวโพโธ สมฺมาสมฺโพธิยา ปทฏฺฐานนฺติฯ อยํ ปทฏฺฐาโน หาโรฯ

5. ลกฺขณหารวณฺณนา

‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติ เอตฺถ มูลคฺคหเณน มูลปริยายคฺคหเณน วา ยถา ตณฺหามานทิฏฺฐิโย คยฺหนฺติ, เอวํ โทสโมหาทีนมฺปิ สกฺกายมูลธมฺมานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ สกฺกายสฺส มูลภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘อสฺสุตวา’’ติ อิมินา ยถา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปริยตฺติปฏิเวธสทฺธมฺมานํ อภาโว คยฺหติ, เอวํ ปฏิปตฺติสทฺธมฺมสฺสปิ อภาโว คยฺหติ สทฺธมฺมภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ อริยานํ อทสฺสนกามตาทิลกฺขณาฯ ‘‘อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติ อิมินา อริยธมฺมาธิคมสฺส วิพนฺธภูตํ อญฺญาณํฯ ‘‘อริยธมฺเม อวินีโต’’ติ อิมินา อริยวินยาภาโวฯ โส ปนตฺถโต อริยวินเย อปฺปฏิปตฺติ เอว วาติ ตีหิปิ ปเทหิ ยถาวุตฺตวิสยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา จ คหิตาว โหนฺติฯ ตคฺคหเณน จ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา สงฺคหิตาว โหนฺติ สํกิเลสลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาฯ ‘‘สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

‘‘ปถวิํ ปถวิโต สญฺชานาตี’’ติ อิทํ ทิฏฺฐิมญฺญนาทีนํ สญฺญาย การณภาวทสฺสนํฯ ตตฺถ ยถา สญฺญา, เอวํ วิตกฺกผสฺสาวิชฺชาอโยนิโสมนสิการาทโยปิ ตาสํ การณนฺติ อตฺถโต เตสมฺเปตฺถ สงฺคโห วุตฺโต โหติ มญฺญนานํ การณภาเวน เอกลกฺขณตฺตาฯ