ตถาคตวารอฏฺฐมนยวณฺณนา

[13] ปุริมตณฺหาติ ปุริมตเรสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนตฺตภาวเหตุภูตา ตณฺหาฯ ตคฺคหเณเนว จ อตีตทฺธสงฺคหา อวิชฺชาสงฺขารา สทฺธิํ อุปาทาเนน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอตฺถาติ ‘‘ภวา ชาตี’’ติ เอตสฺมิํ ปเทฯ เตน อุปปตฺติภเวนาติ ‘‘ภวา ชาตี’’ติ ชาติสีเสน วุตฺตอุปปตฺติภเวนฯ ภูตสฺสาติ นิพฺพตฺตสฺสฯ โส ปน ยสฺมา สตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สตฺตสฺสา’’ติฯ เอวญฺจ ชานิตฺวาติ อิมินา ‘‘ภูตสฺส ชรามรณ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อิติ วิทิตฺวา’’ติ อิทํ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

ยทิปิ เตภูมกา อุปาทานกฺขนฺธา ‘‘ยํ กิญฺจิ รูป’’นฺติอาทินา (วิภ. 2; ม. นิ. 1.244) เอกาทสสุ โอกาเสสุ ปกฺขิปิตพฺพา สมฺมสิตพฺพา จ, เต ปน ยสฺมา ภควตา ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กิํปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 2.57; สํ. นิ. 2.4, 10) ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน สมฺมสิตา, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท จ ปวตฺติปวตฺติเหตุภาวโต ปุริมสจฺจทฺวยเมว โหติ, ตสฺมา ตทภิสมยํ ‘‘มญฺญนาภาวเหตุ ปจฺจยาการปฏิเวโธ’’ติ วิภาเวนฺโต ‘‘ยํ โพธิรุกฺขมูเล…เป.… ทสฺเสนฺโต’’ติ อาหฯ สํขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขปา, อตีเต เหตุอาทโย ‘‘เหตุ, ผล’’นฺติ เอวํ สํขิปฺปนฺตีติ วา สงฺเขปา, อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จฯ สงฺเขป-สทฺโท ภาคาธิวจนนฺติ ทฏฺฐพฺโพฯ เตนาห ‘‘โกฏฺฐาสาติ อตฺโถ’’ติฯ เต ปน อตีเต เหตุสงฺเขโป, เอตรหิ ผลสงฺเขโป, เอตรหิ เหตุสงฺเขโป, อายติํ ผลสงฺเขโปติ จตฺตาโร สงฺเขปา เอตสฺสาติ จตุสงฺเขโป, ตํ จตุสงฺเขปํฯ เหตุผลสนฺธิ, ผลเหตุสนฺธิ, ปุน เหตุผลสนฺธีติ เอวํ ตโย สนฺธี เอตสฺสาติ ติสนฺธิ, ตํ ติสนฺธิํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตเภทา ตโย อทฺธา เอตสฺสาติ ติยทฺโธ, ตํ ติยทฺธํฯ สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺเขเป อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีตเหตุอาทีนํ วา ปการา อาการา, เต เอเกกสงฺเขเป ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา วีสติ อาการา เอตสฺสาติ วีสตากาโร, ตํ วีสตาการํฯ

เอส สพฺโพติ เอส จตุสงฺเขปาทิปเภโท อนวเสโส ปจฺจโยฯ ปจฺจยลกฺขเณนาติ ปจฺจยภาเวน อตฺตโน ผลสฺส ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาเวน, อวินาภาวลกฺขเณนาติ อตฺโถฯ ยถา หิ ตณฺหํ วินา อวิชฺชาทโย วิญฺญาณสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ, เอวํ ตณฺหาปิ อวิชฺชาทิเก วินาติฯ เอตฺถ ทุกฺขคฺคหเณน วิญฺญาณนามรูปสฬายตนผสฺสเวทนานํ, ภวคฺคหเณน จ ตณฺหาสงฺขารุปาทานานํ คหิตตา วุตฺตนยา เอวาติ น อุทฺธฏาฯ

อิทานิ เต วีสติ อากาเร ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา วิภาเวตุํ ‘‘เอวเมเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.47) ปุริมกมฺมภวสฺมินฺติ ปุริเม กมฺมภเว, อตีตชาติยํ กมฺมภเว กยิรมาเนติ อตฺโถฯ โมโห อวิชฺชาติ โย ตทา ทุกฺขาทีสุ โมโห, เยน มูฬฺโห กมฺมํ กโรติ, สา อวิชฺชาฯ อายูหนา สงฺขาราติ ตํ ตํ กมฺมํ กโรนฺโต ทานุปกรณาทิ สชฺชนาทิวเสน ยา ปุริมเจตนาโย, เต สงฺขาราฯ ปฏิคฺคาหกานํ ปน หตฺเถ เทยฺยธมฺมํ ปติฏฺฐาปยโต เจตนา ภโวฯ เอกาวชฺชนชวเนสุ วา ปุริมา เจตนา อายูหนา สงฺขารา, สตฺตมา ภโวฯ ยา กาจิ วา ปน เจตนา ภโว, สมฺปยุตฺตา อายูหนา สงฺขาราฯ นิกนฺติ ตณฺหาติ ยํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส อุปปตฺติภเว ตสฺส ผลสฺส นิกามนา ปตฺถนา, สา ตณฺหา นามฯ อุปคมนํ อุปาทานนฺติ ยํ กมฺมภวสฺส ปจฺจยภูตํ ‘‘อิทํ กมฺมํ กตฺวา อสุกสฺมิํ นาม ฐาเน กาเม เสวิสฺสามิ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตํ อุปคมนํ คหณํ ปรามสนํ, อิทํ อุปาทานํ นามฯ เจตนา ภโวติ ทฺวีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ วุตฺตสฺส อายูหนสฺส อวสาเน วุตฺตเจตนา, ตติเย ปน อายูหนสมฺปยุตฺตเจตนา ภโวฯ อิติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมิํ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยาติ อิเม ยถาวุตฺตา โมหาทโย ปญฺจ ธมฺมา อตีตกมฺมภวสิทฺธา เอตรหิ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภูตาติ อตฺโถฯ

อิธ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณนฺติ ยํ ภวนฺตรปฏิสนฺธานวเสน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ, ตํ วิญฺญาณํฯ โอกฺกนฺติ นามรูปนฺติ ยา คพฺเภ รูปารูปธมฺมานํ โอกฺกนฺติ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตี วิย, อิทํ นามรูปํฯ ปสาโท อายตนนฺติ อิทํ จกฺขาทิปญฺจายตนวเสน วุตฺตํฯ ผุฏฺโฐ ผสฺโสติ โย อารมฺมณํ ผุฏฺโฐ ผุสนฺโต อุปฺปนฺโน, อยํ ผสฺโสฯ

เวทยิตํ เวทนาติ ยํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน วา สฬายตนปจฺจเยน วา ผสฺเสน สหุปฺปนฺนํ วิปากเวทยิตํ, สา เวทนาฯ อิติ อิเม…เป.… ปจฺจยาติ อิเม วิญฺญาณาทโย ปญฺจ โกฏฺฐาสิกา ธมฺมา ปุริมภเว กตสฺส กมฺมสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส ปจฺจยา, ปจฺจยภาวโต ตํ ปฏิจฺจ อิธ เอตรหิ อุปปตฺติภวสฺมิํ อุปปตฺติภวภาเวน วา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโหติ ปริปกฺกายตนสฺส กมฺมกรณกาเล อสมฺโมหํ ทสฺเสติฯ ทหรสฺส หิ จิตฺตปฺปวตฺติ ภวงฺคพหุลา เยภุยฺเยน ภวนฺตรชนกกมฺมายูหนสมตฺถา น โหตีติฯ กมฺมกรณกาเลติ จ อิมินา สพฺโพ กมฺมสฺส ปจฺจยภูโต สมฺโมโห คหิโต, น สมฺปยุตฺโตวฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ปทโยชนายาติ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทีนํ ปทานํ สมฺพนฺเธน สหฯ อตฺถนิคมนนฺติ อิมสฺมิํ อฏฺฐมวาเร เทสนตฺถนิคมนํฯ นนฺทีติ เอวํ วุตฺตานํ สพฺพตณฺหานนฺติ ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติ เอวํ นนฺทนตฺถสามญฺญโต เอกวจเนน วุตฺตานํ สพฺพตณฺหานํ สนฺตานารมฺมณสมฺปยุตฺตธมฺมปฺปวตฺติอาการาทิเภเทน อเนกเภทานํ สพฺพาสํ ตณฺหานํฯ ขยเววจนาเนวาติ สมุจฺเฉทปหานเววจนาเนวฯ ‘‘อจฺจนฺตกฺขยา’’ติ หิ วุตฺตํฯ จตุมคฺคกิจฺจสาธารณเมตนฺติ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปหานกิจฺจสฺส สาธารณํ สามญฺญโต คหณํ เอตํ ขยาทิวจนนฺติ อตฺโถฯ เตสํ ปน มคฺคานํ กเมน ปวตฺตนํ กิจฺจกเมเนว ทสฺเสตุํ ‘‘วิราคา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตถา สติปิ ขยาทิสทฺทานํ ปหานปริยายภาเว ปหาตพฺพาย ปน วิสยเภทภินฺนาย ตณฺหาย อนวเสสโต ปหีนภาวทีปนตฺถํ ขยาทิปริยายนฺตรคฺคหณํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยาหี’’ติอาทิมาหฯ ยถาวุตฺตสญฺชนนาทิเหตุภูตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา ตปฺปหานทีปนํ กตฺวา วุจฺจมานํ ขยาทิวจนํ น กถญฺจิ ธมฺมตํ วิโลเมตีติ วุตฺตํ ‘‘น กิญฺจิ วิรุชฺฌตี’’ติฯ

อุตฺตรวิรหิตนฺติ อตฺตานํ อุตฺตริตุํ สมตฺถตฺตา อุตฺตเรน อธิเกน วิรหิตํฯ อยญฺจสฺส อุตฺตรวิรหตา อตฺตโน เสฏฺฐภาเวนาติ อาห ‘‘สพฺพเสฏฺฐ’’นฺติฯ ยถา สมฺมา-สํ-สทฺทา ‘‘อวิปรีตํ, สาม’’นฺติ อิเมสํ ปทานํ อตฺถํ วทนฺติ, เอวํ ปาสํสโสภนตฺเถปีติ อาห ‘‘สมฺมา สามญฺจ โพธิํ ปสตฺถํ สุนฺทรญฺจ โพธิ’’นฺติฯ

พุชฺฌิ เอตฺถ ปฏิวิชฺฌิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, สพฺพมฺปิ วา เนยฺยนฺติ รุกฺโข โพธิ, พุชฺฌติ เอเตนาติ ปน มคฺโค โพธิ, ตถา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, นิพฺพานํ ปน พุชฺฌิตพฺพโต โพธีติ อยเมตฺถ สาธนวิภาโค ทฏฺฐพฺโพฯ ปณฺณตฺติยมฺปิ อตฺเถว โพธิ-สทฺโท ‘‘โพธิราชกุมาโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.324; จูฬว. 268)ฯ อปเรติ สารสมาสาจริยาฯ เอตฺถ จ สอุปสคฺคสฺส โพธิ-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อนุปสคฺคานํ อุทาหรเณ การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

โลกุตฺตรภาวโต วา ตตฺถาปิ เหฏฺฐิมมคฺคานํ วิย ตตุตฺตริมคฺคาภาวโต จ ‘‘สิยา นุ โข อนุตฺตรา โพธี’’ติ อาสงฺกํ สนฺธาย ตํ วิธมิตุํ ‘‘สาวกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อภินีหารสมฺปตฺติยา ผลวิเสสภูเตหิ ญาณวิเสเสหิ เอกจฺเจหิ สกเลหิ สทฺธิํ สมิชฺฌมาโน มคฺโค อริยานํ ตํ ตํ ญาณวิเสสาทิํ เทนฺโต วิย โหตีติ ตสฺส อสพฺพคุณทายกตฺตํ วุตฺตํฯ เตน อนญฺญสาธารณาภินีหารสมฺปทาสิทฺธสฺส นิรติสย-คุณานุพนฺธสฺส วเสน อรหตฺตมคฺโค อนุตฺตรา โพธิ นาม โหตีติ ทสฺเสติฯ สาวกปารมิญาณํ อญฺเญหิ สาวเกหิ อสาธารณํ มหาสาวกานํเยว อาเวณิกํ ญาณํฯ ปจฺเจกํ สจฺจานิ พุทฺธวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธาฯ นนุ จ สพฺเพปิ อริยา ปจฺเจกเมว สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ ธมฺมสฺส ปจฺจตฺตํ เวทนียภาวโตติ? สจฺจํ, นยิทมีทิสํ ปฏิเวธํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยถา ปน สาวกา อญฺญสนฺนิสฺสเยน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ ปรโตโฆเสน วินา เตสํ ทสฺสนมคฺคสฺส อนุปฺปชฺชนโต, ยถา จ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อญฺเญสํ นิสฺสยภาเวน สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, น เอวเมเต, เอเต ปน อปรเนยฺยา หุตฺวา อปริณายกภาเวน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺเจกํ สจฺจานิ พุทฺธวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา’’ติฯ

อิตีติ กรียติ อุจฺจารียตีติ อิติกาโร, อิติ-สทฺโทฯ การณตฺโถ อนิยมรูเปนาติ อธิปฺปาโย, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ยสฺมา จา’’ติฯ ปุพฺเพ ปน อิติ-สทฺทํ ปการตฺถํ กตฺวา ‘‘เอวํ ชานิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, อิธาปิ ตํ ปการตฺถเมว กตฺวา อโถ ยุชฺชติฯ กถํ? วิทิตฺวาติ หิ ปทํ เหตุอตฺเถ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา’’ติ (ม. นิ. 1.271), ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหตี’’ติ จ เอวมาทีสุ วิย, ตสฺมา ปการตฺเถปิ อิติ-สทฺเท ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วิทิตตฺตาติ อยํ อตฺโถ ลพฺภเตวฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ วิทิตฺวาติ เอตฺถาปิ เหตุอตฺเถ วิทิตฺวา-สทฺเท ยถาวุตฺตา อตฺถโยชนา ยุชฺชเตวฯ

เอตฺถ จ ปฐมวิกปฺเป ปฏิจฺจสมุปาทสฺส วิทิตตฺถํ มญฺญนาภาวสฺส การณํ วตฺวา ตณฺหามูลกสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺสิตตฺตา เอตฺถ ตณฺหาปฺปหานํ สมฺมาสมฺโพธิยา อธิคมนการณํ อุทฺธตนฺติ ทสฺสิตํ, ตสฺมา ‘‘ปถวิํ น มญฺญตี’’ติอาทิ นิคมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุติยวิกปฺเป ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาทเวทนํ ตณฺหาปฺปหานสฺส การณํ วุตฺตํ, ตํ อภิสมฺโพธิยา อภิสมฺโพธิมญฺญนาภาวสฺสาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ อยเมเตสํ ทฺวินฺนํ อตฺถวิกปฺปานํ วิเสโส, ตสฺมา ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตํ กุโต ลพฺภตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ยตฺถ ยตฺถ หี’’ติอาทิฯ สาสนยุตฺติ อยํ สาสเนปิ เอวํ สมฺพนฺโธ ทิสฺสตีติ กตฺวาฯ โลเกปิ หิ ยํ-ตํ-สทฺทานํ อพฺยภิจาริสมฺพนฺธตา สิทฺธาฯ

เอวํ อภิสมฺพุทฺโธติ วทามีติ อภิสมฺพุทฺธภาวสฺส คหิตตฺตา, อสพฺพญฺญุนา เอวํ เทเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา จ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ทสฺเสนฺโต’’ติอาทิมาหฯ

วิจิตฺรนยเทสนาวิลาสยุตฺตนฺติ ปุถุชฺชนวาราทิวิภาคภินฺเนหิ วิจิตฺเตหิ ตนฺติ นเยหิ, ลกฺขณกมฺมตณฺหามญฺญนาทิวิภาคภินฺเนหิ วิจิตฺเตหิ อตฺถนเยหิ, อภินนฺทนปจฺจยาการาทิวิเสสาปเทสสิทฺเธน เทสนาวิลาเสน จ ยุตฺตํฯ ยถา เต น ชานนฺติ, ตถา เทเสสีติ อิมินาปิ ภควโต เทสนาวิลาสํเยว วิภาเวติฯ ตํเยว กิร ปถวินฺติ เอตฺถ ปถวีคหณํ อุปลกฺขณมตฺตํ อาปาทิวเสนปิ, ตถา ‘‘กีทิสา นุ โข อิธ ปถวี อธิปฺเปตา, กสฺมา จ ภูตรูปานิเยว คหิตานิ, น เสสรูปานี’’ติอาทินาปิ เตสํ สํสยุปฺปตฺติ นิทฺธาเรตพฺพาฯ อถ วา กถํ นามิทนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถฯ เตน อิมสฺมิํ สุตฺเต สพฺพายปิ เตสํ สํสยุปฺปตฺติยา ปริคฺคหิตตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ อนฺตนฺติ มริยาทํ, เทสนาย อนฺตํ ปริจฺเฉทนฺติ อตฺโถ, โย อนุสนฺธีติ วุจฺจติฯ โกฏินฺติ ปริยนฺตํ, เทสนาย ปริโยสานนฺติ อตฺโถฯ อุภเยน สุตฺเต อชฺฌาสยานุสนฺธิ ยถานุสนฺธีติ วทติฯ

อนฺตรากถาติ กมฺมฏฺฐานมนสิการอุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนํ อนฺตรา อญฺญา เอกา ตถาฯ วิปฺปกถาติ อนิฏฺฐิตา สิขํ อปฺปตฺตาฯ กงฺขณานุรูเปนาติ ตสฺมิํ ขเณ ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ อชฺฌาสยานุรูเปนฯ อิทนฺติ อิทานิ วุจฺจมานํ มูลปริยายชาตกํฯ

ทิสาปาโมกฺโขติ ปณฺฑิตภาเวน สพฺพทิสาสุ ปมุขภูโตฯ พฺราหฺมโณติ พฺรหฺมํ อณตีติ พฺราหฺมโณ, มนฺเต สชฺฌายตีติ อตฺโถฯ ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวท-ยชุเวท-สามเวทานํฯ ปารคูติ อตฺถโส พฺยญฺชนโส จ ปารํ ปริยนฺตํ คโตฯ สห นิฆณฺฑุนา จ เกฏุเภน จาติ สนิฆณฺฑุเกฏุภา, เตสํฯ นิฆณฺฑูติ รุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ สตฺถํฯ เกฏุภนฺติ กิริยากปฺปวิกปฺโป, กวีนํ อุปการาวหํ สตฺถํฯ สห อกฺขรปฺปเภเทนาติ สากฺขรปฺปเภทา, เตสํ, สิกฺขานิรุตฺติสหิตานนฺติ อตฺโถฯ อิติหาสปญฺจมานนฺติ อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อส, อิติห อสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต ปุราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปญฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปญฺจมา, เตสํฯ ปทํ ตทวเสสญฺจ พฺยากรณํ กายติ อชฺเฌติ เวเทติ จาติ ปทโก, เวยฺยากรโณฯ โลกายตํ วุจฺจติ วิตณฺฑสตฺถํฯ มหาปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ลกฺขณทีปนคนฺโถ มหาปุริสลกฺขณํฯ เตสุ อนูโน ปริปูรการีติ อนวโยฯ

มนฺเตติ เวเทฯ ยทิปิ เวโท ‘‘มนฺโต, พฺรหฺมํ, กปฺโป’’ติ ติวิโธ, มนฺโต เอว ปน มูลเวโท, ตทตฺถวิวรณํ พฺรหฺมํ, ตตฺถ วุตฺตนเยน ยญฺญกิริยาวิธานํ กปฺโปฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มนฺเตติ เวเท’’ติฯ ปณฺฑิตาติ ปญฺญาวนฺโตฯ ตถา หิ เต ปุถุปญฺญาตาย พหุํ สหสฺสทฺวิสหสฺสาทิปริมาณํ คนฺถํ ปากฏํ กตฺวา คณฺหนฺติ อุคฺคณฺหนฺติ, ชวนปญฺญตาย ลหุํ สีฆํ คณฺหนฺติ, ติกฺขปญฺญตาย สุฏฺฐุ อวิรชฺฌนฺตา อุปธาเรนฺติ, สติเนปกฺกสมฺปตฺติยา คหิตญฺจ เนสํ น วินสฺสติ น สมฺมุสฺสตีติฯ สพฺพมฺปิ สิปฺปนฺติ อฏฺฐารสวิชฺชาฏฺฐานาทิเภทํ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน สิปฺปนฺติ สงฺขฺยํ คตํ สพฺพํ พาหิรกสตฺถํ โมกฺขาวหสมฺมตมฺปิ น โมกฺขํ อาวหตีติ อาห ‘‘ทิฏฺฐธมฺมสมฺปรายหิต’’นฺติฯ สมฺปิณฺฑิตา หุตฺวาติ ยถา มิตฺตา, ตถา ปิณฺฑิตวเสน สนฺนิปติตา หุตฺวาฯ ‘‘เอวํ คยฺหมาเน อาทินา วิรุชฺเฌยฺย, เอวํ อนฺเตนา’’ติ จินฺเตนฺตา ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ปุพฺเพนาปรํ อวิรุทฺธํ นิจฺฉยํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตา น อาทิํ, น อนฺตํ อทฺทสํสุฯ

โลมสานีติ โลมวนฺตานิ, ฆนเกสมสฺสุวานีติ อตฺโถฯ เกสาปิ หิ โลมคฺคหเณน คยฺหนฺติ ยถา ‘‘โลมนขํ ผุสิตฺวา สุทฺธิ กาตพฺพา’’ติฯ กณฺณํ วิยาติ กณฺณํ, ปญฺญา, ตาย สุตฺวา กาตพฺพกิจฺจสาธนโต วุตฺตํ ‘‘กณฺณวาติ ปญฺญวา’’ติฯ

ยสฺมา สตฺตานํ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อายุวณฺณาทิปริกฺขโย โหติ, ตสฺมา ตํ กาเลน กตํ วิย กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เนสํ อายุ…เป.… ขาทตีติ วุจฺจตี’’ติฯ

อภิญฺญายาติ กุสลาทิเภทํ ขนฺธาทิเภทญฺจ เทเสตพฺพํ ธมฺมํ, เวเนยฺยานญฺจ อาสยานุสยจริยาวิมุตฺติอาทิเภทํ, ตสฺส จ เนสํ เทเสตพฺพปฺปการํ ยาถาวโต อภิชานิตฺวาฯ ธมฺมํ เทเสมีติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกนิพฺพานหิตาวหํ สทฺธมฺมํ กถยามิฯ โน อนภิญฺญายาติ ยถา พาหิรกา อสมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา วุตฺตวิธิํ อชานนฺตายํ กิญฺจิ ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ กเถนฺติ, เอวํ น เทเสมีติ อตฺโถฯ สนิทานนฺติ สการณํ, เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยวเสน วา ปุจฺฉาย วา อฏฺฐุปฺปตฺติยา วา สนิมิตฺตํ เหตุอุทาหรณสหิตญฺจาติ อตฺโถฯ สปฺปาฏิหาริยนฺติ สนิสฺสรณํ สปฺปฏิหรณํ, ปจฺจนีกปฏิหรเณน สปฺปาฏิหาริยเมว กตฺวา เทเสมีติ อตฺโถฯ อปเร ปน ‘‘ยถารหํ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิปาฏิหาริยสหิต’’นฺติ วทนฺติ, อนุสาสนิปาฏิหาริยหิตา ปน เทสนา นตฺถีติฯ หิตูปเทสนา โอวาโท, สา เอว อนุสาสนีฯ อโนติณฺณวตฺถุวิสโย วา โอวาโท, โอติณฺณวตฺถุวิสยา อนุสาสนีฯ ปฐมูปเทโส วา โอวาโท, อิตรา อนุสาสนีฯ อลญฺจ ปนาติ ยุตฺตเมวฯ นิฏฺฐมคมาสีติ อตฺถสิทฺธิํ คตาฯ

ตถาคตวารอฏฺฐมนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อยํ ตาเวตฺถ อฏฺฐกถาย ลีนตฺถวณฺณนาฯ

เนตฺตินยวณฺณนา

อิทานิ (ที. นิ. ฏี. 1.149; สํ. นิ. ฏี. 1.1.เนตฺตินยวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. เนตฺตินยวณฺณนา) ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา เทสนาย สมุฏฺฐานปโยชนภาชเนสุ ปิณฺฑตฺเถสุ จ นิทฺธาริเตสุ สุตรา โหติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา สุตฺตเทสนาย สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมํ นิทฺธารยิสฺสามฯ ตตฺถ สมุฏฺฐานํ ตาว ปริยตฺติํ นิสฺสาย มานุปฺปาโท, ปโยชนํมานมทฺทนํฯ วุตฺตญฺหิ อฏฺฐกถายํ ‘‘สุตปริยตฺติํ…เป.… อารภี’’ติฯ อปิจ เวเนยฺยานํ ปถวีอาทิภูตาทิเภทภินฺเน สกฺกาเย ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขาทิอริยสฺส จ สทฺธิํ เหตุนา มญฺญนามญฺญนวเสน ปวตฺติวิภาคานวโพโธ สมุฏฺฐานํ, ยถาวุตฺตวิภาคาวโพโธ ปโยชนํ, เวเนยฺยานญฺหิ วุตฺตปฺปกาเร วิสเย ยถาวุตฺตานํ ปุคฺคลานํ สทฺธิํ เหตุนา มญฺญนามญฺญนวเสน ปวตฺติวิภาคาวโพโธ ปโยชนํฯ

อปิจ สมุฏฺฐานํ นาม เทสนานิทานํฯ ตํ สาธารณํ อสาธารณนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณมฺปิ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อชฺฌตฺติกสมุฏฺฐานํ นาม โลกนาถสฺส มหากรุณาฯ ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สตฺเตสุ จ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.283; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9)ฯ เอตฺถ จ เหตาวตฺถายปิ มหากรุณาย สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ยาวเทว สํสารมโหฆโต สทฺธมฺมเทสนาหตฺถทาเนหิ สตฺตสนฺตารณตฺถํ ตทุปฺปตฺติโตฯ ยถา จ มหากรุณา, เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ทสพลญาณาทีนิ จ เทสนาย อพฺภนฺตรสมุฏฺฐานภาเว วตฺตพฺพานิฯ สพฺพมฺปิ หิ เญยฺยธมฺมํ, เตสํ เทเสตพฺพปฺปการํ, สตฺตานญฺจ อาสยานุสยาทิํ ยาถาวโต ชานนฺโต ภควา ฐานาฏฺฐานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺตนยเทสนํ ปวตฺเตสีติฯ พาหิรํ ปน สาธารณํ สมุฏฺฐานํ ทสสหสฺสพฺรหฺมปริวาริตสฺส สหมฺปติมหาพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํฯ ตทชฺเฌสนุตฺตรกาลญฺหิ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธมฺมสฺสามี ธมฺมเทสนาย อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ อสาธารณมฺปิ อมฺภนฺตรพาหิรเภทโต ทุวิธเมวฯ ตตฺถ อพฺภนฺตรํ ยาย มหากรุณาย เยน จ เทสนาญาเณน อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยํ เวทิตพฺพํฯ พาหิรํ ปน ปญฺจสตานํ พฺราหฺมณชาติกานํ ภิกฺขูนํ ปริยตฺติํ นิสฺสาย มานุปฺปาทนํ, วุตฺตเมว ตํ อฏฺฐกถายํฯ

ปโยชนมฺปิ สาธารณํ อสาธารณนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อนุกฺกเมน ยาว อนุปาทาปรินิพฺพานํ วิมุตฺติรสตฺตา ภควโต เทสนายฯ เตเนวาห ‘‘เอตทตฺถา ตถา, เอตทตฺถา มนฺตนา’’ติอาทิ (ปริ. 366)ฯ