เมนู

สติสมฺปชญฺญกถาวณฺณนา

[214] สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺฐํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, ตถาปวตฺตญาณํ, ตสฺส วิภชนํ สมฺปชญฺญภาชนียํ, ตสฺมิํ สมฺปชญฺญภาชนียมฺหิฯ ‘‘คมน’’นฺติ อิมินา อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ ภาวสาธนมาหฯ ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิวตฺตน’’นฺติฯ คมนญฺเจตฺถ นิวตฺเตตฺวา, อนิวตฺเตตฺวา จ คมนํ, นิวตฺตนํ ปน นิวตฺติมตฺตเมว, อญฺญมญฺญมุปาทานกิริยามตฺตญฺเจตํ ทฺวยํฯ กถํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘คมเน’’ติอาทิฯ อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโตฯ ปฏินิวตฺเตนฺโตติ ตโต ปุน นิวตฺเตนฺโตฯ อปนาเมนฺโตติ อปกฺกมนวเสน ปริณาเมนฺโตฯ อาสนสฺสาติ ปีฐกาทิอาสนสฺสฯ ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโขฯ สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโตฯ ปจฺฉิมองฺคปเทสนฺติ อฏนิกาทิปจฺฉิมายวปฺปเทสํฯ ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโตฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขํ สํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ ทสฺเสติฯ ฐานนิสชฺชาสยเนสุ หิ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโมฯ ปจฺฉโต อปหาโร ปฏิกฺกโมติ ลกฺขณํฯ

สมฺปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี’’ติฯ ‘‘สมฺปชญฺญเมว วา การี’’ติ อิมินา สมฺปชานสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ ทสฺเสติฯ ‘‘โส หี’’ติอาทิ ทุติยวิกปฺปสฺส สมตฺถนํฯ ‘‘สมฺปชญฺญ’’นฺติ จ อิมินา สมฺปชาน-สทฺทสฺส สมฺปชญฺญปริยายตา วุตฺตาฯ ตถา หิ อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต, สมฺมา, สมํ วา ปชานนํ สมฺปชานํ, ตเทว สมฺปชญฺญ’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. 2.523) อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – ยถา อติกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ, ตถา สมฺปชานสฺส กาโร กรณํ สมฺปชานกาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีติฯ

ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิ, สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สปฺปายสฺส อตฺตโน ปติรูปสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อญฺญตฺถ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิตกมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชานนํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ สามญฺญนิทฺเทเสน, หิ เอกเสสนเยน วา โคจรสทฺโท ตทตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตติฯ อติกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนสงฺขาตํ อสมฺโมหเมว สมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตสฺส วเสเนว, จิตฺตวสมนุคเตเนวาติ อตฺโถฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา, ปฏิสงฺขายาติ อตฺโถฯ สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถาย คมนํ สงฺคหิตํฯ อาทิสทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโหฯ สงฺเขปโต วุตฺตํ ตทตฺถเมว วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เอสฯ สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยวฯ ตตฺถาติ อสุภารมฺมเณฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ

อามิสโตติ จีวราทิอามิสปจฺจยโตฯ กสฺมาติ อาห ‘‘ตํ นิสฺสายา’’ติอาทิฯ

ตสฺมินฺติ สาตฺถกสมฺปชญฺญวเสน ปริคฺคหิตอตฺเถฯ ยสฺมา ปน ธมฺมโต วฑฺฒิเยว อตฺโถ นาม, ตสฺมา ยํ ‘‘สาตฺถก’’นฺติ อธิปฺเปตํ คมนํ, ตํ สพฺพมฺปิ สปฺปายเมวาติ สิยา อวิเสเสน กสฺสจิ อาสงฺกาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘เจติยทสฺสนํ ตาวา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ มหาปูชายาติ มหติยา ปูชาย, พหูนํ ปูชาทิวเสติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺตกมฺมรูปกานี วิยาติ จิตฺตกมฺมกตปฏิมาโย วิย, ยนฺตปโยเคน วา นานปฺปการวิจิตฺตกิริยา ปฏิมาโย วิยฯ ตตฺราติ ตาสุ ปริสาสุฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ อสมเปกฺขนํ นาม เคหสฺสิตอญฺญาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.308) มาตุคามสมฺผสฺสวเสน กายสํสคฺคาปตฺติฯ หตฺถิอาทิสมฺมทฺเทน ชีวิตนฺตราโยฯ วิสภาครูปทสฺสนาทินา พฺรหฺมจริยนฺตราโยฯ ‘‘ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรเนวฯ มหาปริสปริวารานนฺติ กทาจิ ธมฺมสฺสวนาทิอตฺถาย อิตฺถิปุริสสมฺมิสฺสปริวาเร สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตทตฺถทีปนตฺถนฺติ อสุภทสฺสนสฺส สาตฺถกภาวสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํฯ ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ปฏิวจนทานวเสน ภิกฺขูนํ อนุวตฺตนกถา อาจิณฺณา, ตสฺมา ปฏิวจนสฺส อทานวเสน อนนุวตฺตนกถา ตสฺส ทุติยา นาม โหตีติ อาห ‘‘ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา’’ติฯ ทฺเว กถาติ หิ วจนกรณากรณกถาฯ ตตฺถ วจนกรณกถาเยว กถิตปุพฺพา, ทุติยา น กถิตปุพฺพาฯ ตสฺมา สุพฺพจตฺตา ปฏิวจนมทาสีติ อตฺโถฯ

เอวนฺติ อิมินาฯ ‘‘สเจ ปน เจติยสฺส มหาปูชายา’’ติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วุตฺตปฺปการํ ปจฺจามสติ, น ‘‘ปุริสสฺส มาตุคามาสุภ’’นฺติอาทิกเมวฯ ปริคฺคหิตํ สาตฺถกํ, สปฺปายญฺจ เยน โส ปริคฺคหิตสาตฺถกสปฺปาโย, ตสฺส, เตน ยถานุปุพฺพิกํ สมฺปชญฺญปริคฺคหณํ ทสฺเสติฯ

วุจฺจมานโยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานตาย ภาวนาย อารมฺมณํ กมฺมฏฺฐานํ, ตเทว ภาวนาย วิสยภาวโต โคจรนฺติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจร’’นฺติฯ อุคฺคเหตฺวาติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทนวเสน อุคฺคหณํ กตฺวาฯ ภิกฺขาจารโคจเรติ ภิกฺขาจารสงฺขาเต โคจเร, อเนน กมฺมฏฺฐาเน, ภิกฺขาจาเร จ โคจรสทฺโทติ ทสฺเสติฯ

อิธาติ สาสเนฯ หรตีติ กมฺมฏฺฐานํ ปวตฺตนวเสน เนติ, ยาว ปิณฺฑปาตปฏิกฺกมา อนุยุญฺชตีติ อตฺโถฯ น ปจฺจาหรตีติ อาหารูปโยคโต ยาว ทิวาฐานุปสงฺกมนา กมฺมฏฺฐานํ น ปฏิเนติฯ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ ภิกฺขูสุฯ อาวรณีเยหีติ นีวรเณหิฯ ปเควาติ ปาโตเยว สรีรปริกมฺมนฺติ มุขโธวนาทิสรีรปฏิชคฺคนํฯ ทฺเว ตโย ปลฺลงฺเกติ ทฺเว ตโย นิสชฺชาวาเรฯ อูรุพทฺธาสนญฺเหตฺถ ปลฺลงฺโกฯ อุสุมนฺติ ทฺเว ตีณิ อุณฺหาปนานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตฺวาติ ตทเห มูลภูตํ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชิตฺวาฯ กมฺมฏฺฐานสีเสเนวาติ กมฺมฏฺฐานมุเขเนว, กมฺมฏฺฐานมวิชหนฺโต เอวาติ วุตฺตํ โหติ, เตน ‘‘ปโตปิ อเจตโน’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.214; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.209; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.5.168; วิภ. อฏฺฐ. 523) วกฺขมานํ กมฺมฏฺฐานํ, ยถาปริหริยมานํ วา อวิชหิตฺวาติ ทสฺเสติฯ

คนฺตฺวาติ ปาปุณิตฺวาฯ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ เจ, ตเทว นิปจฺจการสาธนํฯ อญฺญญฺเจ, อนิปจฺจการกรณมิว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตพฺพิสเยน ตํ ฐเปตฺวาฯ ‘‘มหนฺตํ เจติยํ เจ’’ติอาทินา กมฺมฏฺฐานิกสฺส มูลกมฺมฏฺฐานมนสิการสฺส ปปญฺจาภาวทสฺสนํฯ อญฺเญน ปน ตถาปิ อญฺญถาปิ วนฺทิตพฺพเมวฯ ตเถวาติ ติกฺขตฺตุเมวฯ ปริโภคเจติยโต สารีริกเจติยํ ครุตรนฺติ กตฺวา ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺตํฯ ยถาห อฏฺฐกถายํ ‘‘เจติยํ พาธยมานา โพธิสาขา หริตพฺพา’’ติ, (ม. นิ. อฏฺฐ. 4.128; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.275; วิภ. อฏฺฐ. 809) อยํ อาจริยสฺส มติ, ‘‘โพธิยงฺคณํ ปตฺเตนาปี’’ติ ปน วจนโต ยทิ เจติยงฺคณโต คเต ภิกฺขาจารมคฺเค โพธิยงฺคณํ ภเวยฺย, สาปิ วนฺทิตพฺพาติ มคฺคานุกฺกเมเนว ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํ, น ตุ ครุกาตพฺพตานุกฺกเมนฯ

เอวญฺหิ สติ โพธิยงฺคณํ ปฐมํ ปตฺเตนาปิ โพธิํ วนฺทิตฺวา เจติยํ วนฺทิตพฺพํ, เอกเมว ปตฺเตนาปิ ตเทว วนฺทิตพฺพํ, ตทุภยมฺปิ อปฺปตฺเตน น วนฺทิตพฺพนฺติ อยมตฺโถ สุวิญฺญาโต โหติฯ ภิกฺขาจารคตมคฺเคน หิ ปตฺตฏฺฐาเน กตฺตพฺพอนฺตราวตฺตทสฺสนเมตํ, น ปน ธุววตฺตทสฺสนํฯ ปุพฺเพ เหส กตวตฺโตเยวฯ เตนาห ‘‘ปเคว เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา’’ติอาทิฯ พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสเนว โพธิอาทิปริโภคเจติเยปิ นิปจฺจกรณํ อุปปนฺนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา’’ติ อิมินาฯ ปฏิสามิตฏฺฐานนฺติ โสปานมูลภาวสามญฺเญน วุตฺตํ, พุทฺธารมฺมณปีติวิสยภูตเจติยงฺคณโพธิยงฺคณโต พาหิรฏฺฐานํ ปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

คามสมีเปติ คามูปจาเรฯ ตาว ปญฺหํ วา ปุจฺฉนฺติ, ธมฺมํ วา โสตุกามา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ชนสงฺคหตฺถนฺติ ‘‘มยิ อกเถนฺเต เอเตสํ โก กเถสฺสตี’’ติ ธมฺมานุคฺคเหน มหาชนสฺส สงฺคหณตฺถํฯ อฏฺฐกถาจริยานํ วจนํ สมตฺเถตุํ ‘‘ธมฺมกถา หิ กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺตา นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ธมฺมกถา นาม กาตพฺพาเยวา’’ติ อฏฺฐกถาจริยา วทนฺติ, ยสฺมา วา ธมฺมกถา กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ธมฺมกถํ กเถตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อาจริยานนฺทตฺเถเรน (วิภ. มูลฏี. 523) ปน ‘‘ตสฺมา’’ติ เอตสฺส ‘‘กเถตพฺพาเยวาติ วทนฺตี’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ กมฺมฏฺฐานสีเสเนวาติ อตฺตนา ปริหริยมานํ กมฺมฏฺฐานํ อวิชหนวเสน, ตทนุคุณํเยว ธมฺมกถํ กเถตฺวาติ อตฺโถ, ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ อนุโมทนํ กตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสเนวา’’ติ อธิกาโรฯ ตตฺถาติ คามโต นิกฺขมนฏฺฐาเนเยวฯ

‘‘โปราณกภิกฺขู’’ติอาทินา โปราณกาจิณฺณทสฺสเนน ยถาวุตฺตมตฺถํ ทฬฺหํ กโรติฯ สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนวาติ ‘‘ปริจิโต อปริจิโต’’ติอาทิวิภาคํ อกตฺวา สมฺปตฺตโกฏิยา เอว, สมาคมมตฺเตเนวาติ อตฺโถฯ อานุภาเวนาติ อนุคฺคหพเลนฯ ภเยติ ปรจกฺกาทิภเยฯ ฉาตเกติ ทุพฺภิกฺเขฯ

‘‘ปจฺฉิมยาเมปิ นิสชฺชาจงฺกเมหิ วีตินาเมตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการํฯ กโรนฺตสฺสาติ กรมานสฺเสว, อนาทเร เจตํ สามิวจนํฯ กมฺมชเตโชติ คหณิํ สนฺธายาหฯ ปชฺชลตีติ อุณฺหภาวํ ชเนติฯ ตโตเยว อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, เสทา มุจฺจนฺติฯ

กมฺมฏฺฐานํ วีถิํ นาโรหติ ขุทาปริสฺสเมน กิลนฺตกายสฺส สมาธานาภาวโตฯ อนุปาทินฺนํ โอทนาทิวตฺถุฯ อุปาทินฺนํ อุทรปฏลํฯ อนฺโตกุจฺฉิยญฺหิ โอทนาทิวตฺถุสฺมิํ อสติ กมฺมชเตโช อุฏฺฐหิตฺวา อุทรปฏลํ คณฺหาติ, ‘‘ฉาโตสฺมิ, อาหารํ เม เทถา’’ติ วทาเปติ, ภุตฺตกาเล อุทรปฏลํ มุญฺจิตฺวา วตฺถุํ คณฺหาติ, อถ สตฺโต เอกคฺโค โหติ, ยโต ‘‘ฉายารกฺขโส วิย กมฺมชเตโช’’ติ อฏฺฐกถาสุ วุตฺโตฯ โส ปเควาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺมา’’ติ เสโสฯ โครูปานนฺติ คุนฺนํ, โคสมูหานํ วา, วชโต โคจรตฺถาย นิกฺขมนเวลายเมวาติ อตฺโถฯ วุตฺตวิปรีตนเยน อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ คณฺหาติฯ อนฺตราภตฺเตติ ภตฺตสฺส อนฺตเร, ยาว ภตฺตํ น ภุญฺชติ, ตาวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสน อาหารญฺจ ปริภุญฺชิตฺวา’’ติฯ อวเสสฏฺฐาเนติ ยาคุยา อคฺคหิตฏฺฐาเนฯ ตโตติ ภุญฺชนโตฯ โปงฺขานุโปงฺขนฺติ กมฺมฏฺฐานานุปฏฺฐานสฺส อนวจฺเฉททสฺสนเมตํ, อุตฺตรุตฺตรินฺติ อตฺโถ, ยถา โปงฺขานุโปงฺขํ ปวตฺตาย สรปฏิปาฏิยา อนวจฺเฉโท, เอวเมตสฺสาปิ กมฺมฏฺฐานุปฏฺฐานสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘เอทิสา จา’’ติอาทินา ตถา กมฺมฏฺฐานมนสิการสฺสาปิ สาตฺถกภาวํ ทสฺเสติฯ อาสนนฺติ นิสชฺชาสนํฯ

นิกฺขิตฺตธุโรติ ภาวนานุโยเค อนุกฺขิตฺตธุโร อนารทฺธวีริโยฯ วตฺตปฏิปตฺติยา อปริปูรเณน สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวาฯ ปญฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธจิตฺโตติ ปญฺจวิเธน เจโตขีเลน, วินิพนฺเธน จ สมฺปยุตฺตจิตฺโตฯ วุตฺตญฺหิ มชฺฌิมาคเม เจโตขีลสุตฺเต –

‘‘กตมสฺส ปญฺจ เจโตขีลา อปฺปหีนา โหนฺติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตฺถริ กงฺขติ, ธมฺเม กงฺขติ, สงฺเฆ กงฺขติ, สิกฺขาย กงฺขติ, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโต โหตี’’ติ, (ม. นิ. 1.185)

‘‘กตมสฺส ปญฺจ เจตโส วินิพนฺธา อสมุจฺฉินฺนา โหนฺติ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ กาเม อวีตราโค โหติ, กาเย อวีตราโค โหติ, รูเป อวีตราโค โหติ, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ (ม. นิ. 1.186)ฯ จ –

วิตฺถาโร ฯ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.215) ปน ปญฺจวิธเจโตวินิพนฺธจิตฺตภาโวเยว ปเทกเทสมุลฺลิงฺเคตฺวา ทสฺสิโตฯ จิตฺตสฺส กจวรขาณุกภาโว หิ เจโตขีโล, จิตฺตํ พนฺธิตฺวา มุฏฺฐิยํ วิย กตฺวา คณฺหนภาโว เจตโส วินิพนฺโธฯ ปฐโม เจตฺถ วิจิกิจฺฉาโทสวเสน, ทุติโย โลภวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ จริตฺวาติ วิจริตฺวาฯ กมฺมฏฺฐานวิรหวเสน ตุจฺโฉฯ

ภาวนาสหิตเมว ภิกฺขาย คตํ, ปจฺจาคตญฺจ ยสฺสาติ คตปจฺจาคติกํ, ตเทว วตฺตํ, ตสฺส วเสนฯ อตฺตกามาติ อตฺตโน หิตสุขมิจฺฉนฺตา, ธมฺมจฺฉนฺทวนฺโตติ อตฺโถฯ ธมฺโม หิ หิตํ, สุขญฺจ ตนฺนิมิตฺตกนฺติฯ อถ วา วิญฺญูนํ อตฺตโต นิพฺพิเสสตฺตา, อตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา จ ธมฺโม อตฺตา นาม, ตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตกามาฯ อธุนา ปน อตฺถกามาติ หิตวาจเกน อตฺถสทฺเทน ปาโฐ ทิสฺสติ, ธมฺมสญฺญุตฺตํ หิตมิจฺฉนฺตา, หิตภูตํ วา ธมฺมมิจฺฉนฺตาติ ตสฺสตฺโถฯ อิณฏฺฏาติ อิเณน ปีฬิตาฯ ตถา เสสปททฺวเยปิฯ เอตฺถาติ สาสเนฯ

อุสภํ นาม วีสติ ยฏฺฐิโย, คาวุตํ นาม อสีติ อุสภาฯ ตาย สญฺญายาติ ตาทิสาย ปาสาณสญฺญาย, กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน ‘‘เอตฺตกํ ฐานมาคตา’’ติ ชานนฺตา คจฺฉนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ นฺติ กิเลสํฯ กมฺมฏฺฐานวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน ปาทุทฺธารณมกตฺถุกามโต ติฏฺฐติ, ปจฺฉาคโต ปน ฐิติมนติกฺกมิตุกามโตฯ โสติ อุปฺปนฺนกิเลโส ภิกฺขุฯ อยนฺติ ปจฺฉาคโต เอตนฺติ ปรสฺส ชานนํฯ ตตฺเถวาติ ปติฏฺฐิตฏฺฐาเนเยวฯ โสเยว นโยติ ‘‘อยํ ภิกฺขู’’ติอาทิกา โย ปติฏฺฐาเน วุตฺโต, โส เอว นิสชฺชายปิ นโยฯ ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตานํ ฉินฺนภตฺตภาวภเยนาปิ โยนิโสมนสิการํ ปริพฺรูเหตีติ อิทมฺปิ ปรสฺส ชานเนเนว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมปาเทเยวาติ ปฐมํ กมฺมฏฺฐานวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน อุทฺธริตปาทวฬญฺเชเยวฯ เอตีติ คจฺฉติฯ ‘‘อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิยา’’ติอาทินา อฏฺฐาเนเยเวตํ กถิตํฯ ‘‘กฺวายํ เอวํ ปฏิปนฺนปุพฺโพ’’ติ อาสงฺกํ นิวตฺเตติฯ

มทฺทนฺตาติ ธญฺญกรณฏฺฐาเน สาลิสีสาทีนิ มทฺทนฺตาฯ อสฺสาติ เถรสฺส, อุภยาเปกฺขวจนเมตํฯ

อสฺส อรหตฺตปฺปตฺตทิวเส จงฺกมนโกฏิยนฺติ จ ฯ อธิคมปฺปิจฺฉตาย วิกฺเขปํ กตฺวา, นิพนฺธิตฺวา จ ปฏิชานิตฺวาเยว อาโรเจสิฯ

ปฐมํ ตาวาติ ปทโสภนตฺถํ ปริยายวจนํฯ มหาปธานนฺติ ภควโต ทุกฺกรจริยํ, อมฺหากํ อตฺถาย โลกนาเถน ฉพฺพสฺสานิ กตํ ทุกฺกรจริยํ ‘‘เอวาหํ ยถาพลํ ปูเชสฺสามี’’ติ อตฺโถฯ ปฏิปตฺติปูชาเยว หิ ปสตฺถตรา สตฺถุปูชา, น ตถา อามิสปูชาฯ ฐานจงฺกมเมวาติ อธิฏฺฐาตพฺพอิริยาปถวเสน วุตฺตํ, น โภชนกาลาทีสุ อวสฺสํ กตฺตพฺพนิสชฺชาย ปฏิกฺเขปวเสนฯ เอวสทฺเทน หิ อิตราย นิสชฺชาย, สยนสฺส จ นิวตฺตนํ กโรติฯ วิปฺปยุตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺเตนฺโตติ สมฺปยุตฺเตน อุทฺธริตปาเทเยว ปุน ฐปนํ สนฺธายาหฯ ‘‘คามสมีปํ คนฺตฺวา’’ติ วตฺวา ตทตฺถํ วิวรติ ‘‘คาวี นู’’ติอาทินาฯ กจฺฉกนฺตรโตติ อุปกจฺฉนฺตรโต, อุปกจฺเฉ ลคฺคิตกมณฺฑลุโตติ วุตฺตํ โหติฯ อุทกคณฺฑูสนฺติ อุทกาวคณฺฑการกํฯ กตินํ ติถีนํ ปูรณี กติมี, ‘‘ปญฺจมี นุ โข ปกฺขสฺส, อฏฺฐมี’’ติอาทินา ทิวสํ วา ปุจฺฉิโตติ อตฺโถฯ อนาโรจนสฺส อกตฺตพฺพตฺตา อาโรเจติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สพฺเพเหว ปกฺขคณนํ อุคฺคเหตุ’’นฺติอาทิ (มหาว. 156)ฯ

‘‘อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจตี’’ติ วุตฺตนเยนฯ ตตฺถาติ คามทฺวาเรฯ นิฏฺฐุภนนฺติ อุทกนิฏฺฐุภนฏฺฐานํฯ เตสูติ มนุสฺเสสุฯ ญาณจกฺขุสมฺปนฺนตฺตา จกฺขุมาฯ อีทิโสติ สุสมฺมฏฺฐเจติยงฺคณาทิโกฯ วิสุทฺธิปวารณนฺติ ขีณาสวภาเวน ปวารณํฯ

วีถิํ โอตริตฺวา อิโต จิโต จ อโนโลเกตฺวา ปฐมเมว วีถิโย สลฺลกฺเขตพฺพาติ อาห ‘‘วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา’’ติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตนา’’ติอาทิ (ปารา. 432)ฯ ตํ คมนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘น หิ ชเวน ปิณฺฑปาติยธุตงฺคํ นาม กิญฺจิ อตฺถี’’ติ อิมินา ชเวน คมเน โลลุปฺปจาริตา วิย อสารุปฺปตํ ทสฺเสติฯ อุทกสกฏนฺติ อุทกสารสกฏํฯ ตญฺหิ วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ นิจฺจลเมว กาตุํ วฏฺฏติฯ ตทนุรูปนฺติ ภิกฺขาทานานุรูปํฯ ‘‘อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ รถสฺส อกฺขานํ เตเลน อพฺภญฺชนํ, วณสฺส เลปนํ, ปุตฺตมํสสฺส ขาทนญฺจ ติธา อุปมา ยสฺส อาหรณสฺสาติ ตถาฯ

อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา, ยาปนายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; 2.24, 387; สํ. นิ. 4.120; อ. นิ. 6.58; 5.9; วิภ. 518; มหานิ. 206) วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กตฺวาฯ ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทิ ปน ปฏิกฺเขปมตฺตทสฺสนํฯ ภตฺตกิลมถนฺติ ภตฺตวเสน อุปฺปนฺนกิลมถํฯ ปุเรภตฺตาทิ ทิวาวเสน วุตฺตํฯ ปุริมยามาทิ รตฺติวเสนฯ

คตปจฺจาคเตสุ กมฺมฏฺฐานสฺส หรณํ วตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘หรณปจฺจาหรณสงฺขาต’’นฺติ อาหฯ ‘‘ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหตี’’ติ อิทํ ‘‘เทวปุตฺโต หุตฺวา’’ติอาทีสุปิ สพฺพตฺถ สมฺพชฺฌิตพฺพํฯ ตตฺถ ปจฺเจกโพธิยา อุปนิสฺสยสมฺปทา กปฺปานํ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ, สตสหสฺสญฺจ ตชฺชา ปุญฺญญาณสมฺภารสมฺภรณํ, สาวกโพธิยา อคฺคสาวกานํ เอกมสงฺเขฺยยฺยํ, กปฺปสตสหสฺสญฺจ, มหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.วงฺคีสตฺเถรคาถาวณฺณนา วิตฺถาโร) กปฺปสตสหสฺสเมว, อิตเรสํ ปน อตีตาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏุปนิสฺสยวเสน กาลนิยมมนฺตเรน นิพฺพตฺติตํ นิพฺเพธภาคิยกุสลํฯ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทินา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐานนฺตเร เอตทคฺคฏฺฐปิตานํ เถรานํ สกฺขิทสฺสนํฯ ตตฺถ เถโร พาหิโย ทารุจีริโยติ พาหิยวิสเย สญฺชาตสํวฑฺฒตาย พาหิโย, ทารุจีรปริหรณโต ทารุจีริโยติ จ สมญฺญิโต เถโรฯ โส หายสฺมา –

‘‘ตสฺมา ติห เต พาหิย เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ, เอวญฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพํฯ ยโต โข เต พาหิย ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ พาหิย น เตนฯ ยโต ตฺวํ พาหิย น เตน, ตโต พาหิย น ตตฺถฯ ยโต ตฺวํ พาหิย น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ พาหิย เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน, เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’ติ’’ (อุทา. 10)ฯ

เอตฺตกาย เทสนาย อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เอวํ สาริปุตฺตตฺเถราทีนมฺปิ มหาปญฺญตาทิทีปนานิ สุตฺตปทานิ วิตฺถารโต วตฺตพฺพานิฯ วิเสสโต ปน องฺคุตฺตราคเม เอตทคฺคสุตฺตปทานิ (อ. นิ. 1.188) สิขาปตฺตนฺติ โกฏิปฺปตฺตํ นิฏฺฐานปฺปตฺตํ สพฺพถา ปริปุณฺณโตฯ

นฺติ อสมฺมุยฺหนํฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน เวทิตพฺพํฯ ‘‘อตฺตา อภิกฺกมตี’’ติ อิมินา ทิฏฺฐิคาหวเสน, ‘‘อหํ อภิกฺกมามี’’ติ อิมินา มานคาหวเสน, ตทุภยสฺส ปน วินา ตณฺหาย อปฺปวตฺตนโต ตณฺหาคาหวเสนาติ ตีหิปิ มญฺญนาหิ อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺส อภิกฺกเม สมฺมุยฺหนํ ทสฺเสติฯ ‘‘ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต’’ติ วตฺวา ตเทว อสมฺมุยฺหนํ เยน ฆนวินิพฺโภเคน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิกฺกมามี’’ติอาทิมาหฯ จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตูติ เตเนว อภิกฺกมนจิตฺเตน สมุฏฺฐานา, ตํจิตฺตสมุฏฺฐานิกา วา วาโยธาตุฯ วิญฺญตฺตินฺติ กายวิญฺญตฺติํฯ ชนยมานา อุปฺปชฺชติ ตสฺสา วิการภาวโตฯ อิตีติ ตสฺมา อุปฺปชฺชนโตฯ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุยา วิจลนาการสงฺขาตกายวิญฺญตฺติวเสนฯ ตสฺสาติ อฏฺฐิสงฺฆาฏสฺสฯ อภิกฺกมโตติ อภิกฺกมนฺตสฺสฯ โอมตฺตาติ อวมตฺตา ลามกปฺปมาณาฯ วาโยธาตุเตโชธาตุวเสน อิตรา ทฺเว ธาตุโยฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา เจตฺถ วาโยธาตุยา อนุคตา เตโชธาตุ อุทฺธรณสฺส ปจฺจโยฯ อุทฺธรณคติกา หิ เตโชธาตุ, เตน ตสฺสา อุทฺธรเณ วาโยธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, ตถา อภาวโต ปน อิตราสํ โอมตฺตตาติฯ ยสฺมา ปน เตโชธาตุยา อนุคตา วาโยธาตุ อติหรณวีติหรณานํ ปจฺจโยฯ กิริยคติกาย หิ วาโยธาตุยา อติหรณวีติหรเณสุ สาติสโย พฺยาปาโร, เตน ตสฺสา ตตฺถ เตโชธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสญฺจ ตทภาวโต โอมตฺตตาติ ทสฺเสติ ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติ อิมินาฯ สติปิ เจตฺถ อนุคมกานุคนฺตพฺพตาวิเสเส เตโชธาตุวาโยธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถาสทฺทคฺคหณํ กตํฯ ปฐเม หิ นเย เตโชธาตุยา อนุคมกตา, วาโยธาตุยา อนุคนฺตพฺพตา, ทุติเย ปน วาโยธาตุยา อนุคมกตา, เตโชธาตุยา อนุคนฺตพฺพตาติฯ ตตฺถ อกฺกนฺตฏฺฐานโต ปาทสฺส อุกฺขิปนํ อุทฺธรณํ, ฐิตฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา ปุรโต หรณํ อติหรณํฯ

ขาณุอาทิปริหรณตฺถํ, ปติฏฺฐิตปาทฆฏฺฏนาปริหรณตฺถํ วา ปสฺเสน หรณํ วีติหรณํ, ยาว ปติฏฺฐิตปาโท, ตาว หรณํ อติหรณํ, ตโต ปรํ หรณํ วีติหรณนฺติ วา อยเมเตสํ วิเสโสฯ

ยสฺมา ปถวีธาตุยา อนุคตา อาโปธาตุ โวสฺสชฺชเน ปจฺจโยฯ ครุตรสภาวา หิ อาโปธาตุ, เตน ตสฺสา โวสฺสชฺชเน ปถวีธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา ตาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสญฺจ ตทภาวโต โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน…เป.… พลวติโย’’ติฯ ยสฺมา ปน อาโปธาตุยา อนุคตา ปถวีธาตุ สนฺนิกฺเขปนสฺส ปจฺจโยฯ ปติฏฺฐาภาเว วิย ปติฏฺฐาปเนปิ ตสฺสา สาติสยกิจฺจตฺตา อาโปธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว โหติ, ตถา ฆฏฺฏนกิริยาย ปถวีธาตุยา วเสน สนฺนิรุชฺฌนสฺส สิชฺฌนโต ตสฺสา สนฺนิรุชฺฌเนปิ อาโปธาตุยา อนุคตภาโว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสู’’ติฯ

อนุคมกานุคนฺตพฺพตาวิเสเสปิ สติ ปถวีธาตุอาโปธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถาสทฺทคฺคหณํ กตํฯ ปฐเม หิ นเย ปถวีธาตุยา อนุคมกตา, อาโปธาตุยา อนุคนฺตพฺพตา, ทุติเย ปน อาโปธาตุยา อนุคมกตา, ปถวีธาตุยา อนุคนฺตพฺพตาติฯ โวสฺสชฺชนญฺเจตฺถ ปาทสฺส โอนามนวเสน โวสฺสคฺโค, ตโต ปรํ ภูมิอาทีสุ ปติฏฺฐาปนํ สนฺนิกฺเขปนํ, ปติฏฺฐาเปตฺวา นิมฺมทฺทนวเสน คมนสฺส สนฺนิโรโธ สนฺนิรุชฺฌนํฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ อติกฺกมเน, เตสุ วา ยถาวุตฺเตสุ อุทฺธรณาติหรณวีติหรณโวสฺสชฺชนสนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌนสงฺขาเตสุ ฉสุ โกฏฺฐาเสสุฯ อุทฺธรเณติ อุทฺธรณกฺขเณฯ รูปารูปธมฺมาติ อุทฺธรณากาเรน ปวตฺตา รูปธมฺมา, ตํสมุฏฺฐาปกา จ อรูปธมฺมาฯ อติหรณํ น ปาปุณนฺติ ขณมตฺตาวฏฺฐานโตฯ สพฺพตฺถ เอส นโยฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ ยตฺถ ยตฺถ อุทฺธรณาทิเก อุปฺปนฺนา, ตตฺถ ตตฺเถวฯ น หิ ธมฺมานํ เทสนฺตรสงฺกมนํ อตฺถิ ลหุปริวตฺตนโตฯ ปพฺพํ ปพฺพนฺติ ปริจฺเฉทํ ปริจฺเฉทํฯ สนฺธิ สนฺธีติ คณฺฐิ คณฺฐิฯ โอธิ โอธีติ ภาคํ ภาคํฯ สพฺพญฺเจตํ อุทฺธรณาทิโกฏฺฐาเส สนฺธาย สภาคสนฺตติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิตโร เอว หิ รูปธมฺมานมฺปิ ปวตฺติกฺขโณ คมนโยคคมนสฺสาทานํ เทวปุตฺตานํ เหฏฺฐุปริเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ, ปาเท จ พนฺธขุรธาราสมาคมโตปิ สีฆตโร, ยถา ติลานํ ภิชฺชยมานานํ ปฏปฏายเนน เภโท ลกฺขียติ, เอวํ สงฺขตธมฺมานํ อุปฺปาเทนาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏปฏายนฺตา’’ติ วุตฺตํ, อุปฺปาทวเสน ปฏปฏ-สทฺทํ อกโรนฺตาปิ กโรนฺตา วิยาติ อตฺโถฯ ติลเภทลกฺขณํ ปฏปฏายนํ วิย หิ สงฺขตเภทลกฺขณํ อุปฺปาโท อุปฺปนฺนานเมกนฺตโต ภินฺนตฺตาฯ ตตฺถาติ อภิกฺกมเนฯ โก เอโก อภิกฺกมติ นาภิกฺกมติเยวฯ กสฺส วา เอกสฺส อภิกฺกมนํ สิยา, น สิยา เอวฯ กสฺมา? ปรมตฺถโต หิ…เป.… ธาตูนํ สยนํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อนฺธพาลปุถุชฺชนสมฺมูฬฺหสฺส อตฺตโน อภิกฺกมนนิวตฺตนญฺเหตํ วจนํฯ อถ วา ‘‘โก เอโก…เป.… อภิกฺกมน’’นฺติ โจทนาย ‘‘ปรมตฺถโต หี’’ติอาทินา โสธนา วุตฺตาฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ โกฏฺฐาเสติ ยถาวุตฺเต ฉพฺพิเธปิ โกฏฺฐาเส คมนาทิกสฺส อปจฺจามฏฺฐตฺตาฯ ‘‘สทฺธิํ รูเปน อุปฺปชฺชเต, นิรุชฺฌตี’’ติ จ สิโลกปเทน สห สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ปฐมปทสมฺพนฺเธ รูเปนาติ เยน เกนจิ สหุปฺปชฺชนเกน รูเปนฯ ทุติยปทสมฺพนฺเธ ปน ‘‘รูเปนา’’ติ อิทํ ยํ ตโต นิรุชฺฌมานจิตฺตโต อุปริ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํ, ตเทว ตสฺส นิรุชฺฌมานจิตฺตสฺส นิโรเธน สทฺธิํ นิรุชฺฌนกํ สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกํ รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ, อญฺญถา รูปารูปธมฺมา สมานายุกา สิยุํฯ ยทิ จ สิยุํ, อถ ‘‘รูปํ ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธ’’นฺติอาทิ (วิภ. อฏฺฐ. ปกิณฺณกกถา) อฏฺฐกถาวจเนหิ, ‘‘นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.38) เอวมาทิปาฬิวจเนหิ จ วิโรโธ สิยาฯ จิตฺตเจตสิกา หิ สารมฺมณสภาวา ยถาพลํ อตฺตโน อารมฺมณปจฺจยภูตมตฺถํ วิภาเวนฺโต เอว อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา เตสํ ตํสภาวนิปฺผตฺติอนนฺตรํ นิโรโธ, รูปธมฺมา ปน อนารมฺมณา ปกาเสตพฺพา, เอวํ เตสํ ปกาเสตพฺพภาวนิปฺผตฺติ โสฬสหิ จิตฺเตหิ โหติ, ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณาตีเตน สห สตฺตรสจิตฺตกฺขณายุกตา รูปธมฺมานมิจฺฉิตาติฯ ลหุปริวตฺตนวิญฺญาณวิเสสสฺส สงฺคติมตฺตปจฺจยตาย ติณฺณํ ขนฺธานํ, วิสยสงฺคติมตฺตตาย จ วิญฺญาณสฺส ลหุปริวตฺติตา, ทนฺธมหาภูตปจฺจยตาย รูปสฺส ครุปริวตฺติตาฯ

ยถาภูตํ นานาธาตุญาณํ โข ปน ตถาคตสฺเสว, เตน จ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตเถวาติ รูปารูปธมฺมานํ สมานกฺขณตา น ยุชฺชเตว, ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.214) วุตฺตํ , ตเทตํ จิตฺตานุปริวตฺติยา วิญฺญตฺติยา เอกนิโรธภาวสฺส สุวิญฺเญยฺยตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ ตโต สวิญฺญตฺติเกน ปุเรตรํ สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺเนน รูเปน สทฺธิํ อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ, อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตนฺติ โยเชตพฺพํฯ อญฺโญ หิ สทฺทกฺกโม, อญฺโญ อตฺถกฺกโมติฯ ยญฺหิ ปุริมุปฺปนฺนํ จิตฺตํ, ตํ นิรุชฺฌนฺตํ อญฺญสฺส ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานสฺส อนนฺตราทิปจฺจยภาเวเนว นิรุชฺฌติ, ตถา ลทฺธปจฺจยเมว อญฺญมฺปิ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อวตฺถาวิเสสโต เจตฺถ อญฺญถาฯ ยทิ เอวํ เตสมุภินฺนํ อนฺตโร ลพฺเภยฺยาติ โจทนํ ‘‘โน’’ติ อปเนตุมาห ‘‘อวีจิ มนุสมฺพนฺโธ’’ติ, ยถา วีจิ อนฺตโร น ลพฺภติ, ตเทเวทนฺติ อวิเสสํ วิทู มญฺญนฺติ, เอวํ อนุ อนุ สมฺพนฺโธ จิตฺตสนฺตาโน, รูปสนฺตาโน จ นทีโสโตว นทิยํ อุทกปฺปวาโห วิย วตฺตตีติ อตฺโถฯ อวีจีติ หิ นิรนฺตรตาวเสน ภาวนปุํสกวจนํฯ

อภิมุขํ โลกิตํ อาโลกิตนฺติ อาห ‘‘ปุรโตเปกฺขน’’นฺติฯ ยํทิสาภิมุโข คจฺฉติ, ติฏฺฐติ, นิสีทติ, สยติ วา, ตทภิมุขํ เปกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยสฺมา จ ตาทิสมาโลกิตํ นาม โหติ, ตสฺมา ตทนุคตทิสาโลกนํ วิโลกิตนฺติ อาห ‘‘อนุทิสาเปกฺขน’’นฺติ, อภิมุขทิสานุรูปคเตสุ วามทกฺขิณปสฺเสสุ วิวิธา เปกฺขนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เหฏฺฐาอุปริปจฺฉาเปกฺขนญฺหิ ‘‘โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานี’’ติ คหิตานิฯ สารุปฺปวเสนาติ สมณปติรูปวเสน, อิมินาว อสารุปฺปวเสน อิตเรสมคฺคหณนฺติ สิชฺฌติฯ สมฺมชฺชนปริภณฺฑาทิกรเณ โอโลกิตสฺส, อุลฺโลกหรณาทีสุ อุลฺโลกิตสฺส, ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตปริสฺสยปริวชฺชนาทีสุ อปโลกิตสฺส จ สิยา สมฺภโวติ อาห ‘‘อิมินา วา’’ติอาทิ, เอเตน อุปลกฺขณมตฺตญฺเจตนฺติ ทสฺเสติฯ

กายสกฺขินฺติ กาเยน สจฺฉิกตํ ปจฺจกฺขการินํ, สาธกนฺติ อตฺโถฯ โส หิ อายสฺมา วิปสฺสนากาเล ‘‘ยเมวาหํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตํ นิสฺสาย สาสเน อนภิรติอาทิวิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมว สุฏฺฐุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป, ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต, เตเนว นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.230) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ นนฺทสฺสาติ กตฺตุตฺเถ สามิวจนํฯ อิตีติ อิมินา อาโลกเนนฯ

สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา อาโลกิตวิโลกิตสฺสาติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ กมฺมฏฺฐานาวิชหนสฺเสว อาโลกิตวิโลกิเตฯ โคจรสมฺปชญฺญภาวโต เอตฺถาติ อาโลกิตวิโลกิเตฯ อตฺตโน กมฺมฏฺฐานวเสเนวาติ ขนฺธาทิกมฺมฏฺฐานวเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ, น อญฺโญ อุปาโย คเวสิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ กมฺมฏฺฐานสีเสเนวาติ วกฺขมานกมฺมฏฺฐานมุเขเนวฯ ยสฺมา ปน อาโลกิตาทิ นาม ธมฺมมตฺตสฺเสว ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ตสฺส ยาถาวโต ชานนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาโลเกตาติ อาโลเกนฺโตฯ ตถา วิโลเกตาฯ วิญฺญตฺตินฺติ กายวิญฺญตฺติํฯ อิตีติ ตสฺมา อุปฺปชฺชนโตฯ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺฐานาย วาโยธาตุยา วิจลนาการสงฺขาตกายวิญฺญตฺติวเสนฯ อกฺขิทลนฺติ อกฺขิปฏลํฯ อโธ สีทตีติ โอสีทนฺตํ วิย เหฏฺฐา คจฺฉติฯ อุทฺธํ ลงฺเฆตีติ ลงฺเฆนฺตํ วิย อุปริ คจฺฉติฯ ยนฺตเกนาติ อกฺขิทเลสุ โยชิตรชฺชุโย คเหตฺวา ปริพฺภมนกจกฺเกนฯ ตโตติ ตถา อกฺขิทลานโมสีทนุลฺลงฺฆนโตฯ มโนทฺวาริกชวนสฺส มูลการณปริชานนํ มูลปริญฺญาฯ อาคนฺตุกสฺส อพฺภาคตสฺส, ตาวกาลิกสฺส จ ตงฺขณมตฺตปวตฺตกสฺส ภาโว อาคนฺตุกตาวกาลิกภาโว, เตสํ วเสนฯ

ตตฺถาติ เตสุ คาถาย ทสฺสิเตสุ สตฺตสุ จิตฺเตสุฯ องฺคกิจฺจํ สาธยมานนฺติ ปธานภูตองฺคกิจฺจํ นิปฺผาเทนฺตํ, สรีรํ หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ภวงฺคญฺหิ ปฏิสนฺธิสทิสตฺตา ปธานมงฺคํ, ปธานญฺจ ‘‘สรีร’’นฺติ วุจฺจติ, อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภาเวน วา การณกิจฺจํ สาธยมานนฺติ อตฺโถฯ ตํ อาวฏฺเฏตฺวาติ ภวงฺคสามญฺญวเสน วุตฺตํ, ปวตฺตาการวิเสสวเสน ปน อตีตาทินา ติพฺพิธํ, ตตฺถ จ ภวงฺคุปจฺเฉทสฺเสว อาวฏฺฏนํฯ ตนฺนิโรธาติ ตสฺส นิรุชฺฌนโต, อนนฺตรปจฺจยวเสน เหตุวจนํฯ ‘‘ปฐมชวเนปิ…เป.… สตฺตมชวเนปี’’ติ อิทํ ปญฺจทฺวาริกวีถิยํ ‘‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนานมภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตตฺถ หิ อาวชฺชนโวฏฺฐพฺพนานํ ปุเรตรํ ปวตฺตาโยนิโสมนสิการวเสน อโยนิโส อาวชฺชนโวฏฺฐพฺพนากาเรน ปวตฺตนโต อิฏฺเฐ อิตฺถิรูปาทิมฺหิ โลภสหคตมตฺตํ ชวนํ อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺเฐ จ โทสสหคตมตฺตํ, น ปเนกนฺตรชฺชนทุสฺสนาทิ, มโนทฺวาเร เอว เอกนฺตรชฺชนทุสฺสนาทิ โหติ, ตสฺส ปน มโนทฺวาริกสฺส รชฺชนทุสฺสนาทิโน ปญฺจทฺวาริกชวนํ มูลํ, ยถาวุตฺตํ วา สพฺพมฺปิ ภวงฺคาทิ, เอวํ มโนทฺวาริกชวนสฺส มูลการณวเสน มูลปริญฺญา วุตฺตา, อาคนฺตุกตาวกาลิกตา ปน ปญฺจทฺวาริก ชวนสฺเสว อปุพฺพภาววเสน, อิตฺตรตาวเสน จฯ ยุทฺธมณฺฑเลติ สงฺคามปฺปเทเสฯ เหฏฺฐุปริยวเสนาติ เหฏฺฐา จ อุปริ จ ปริวตฺตมานวเสน, อปราปรํ ภวงฺคุปฺปตฺติวเสนาติ อตฺโถฯ ตถา ภวงฺคุปฺปาทวเสน หิ เตสํ ภิชฺชิตฺวา ปตนํ, อิมินา ปน เหฏฺฐิมสฺส, อุปริมสฺส จ ภวงฺคสฺส อปราปรุปฺปตฺติวเสน ปญฺจทฺวาริกชวนโต วิสทิสสฺส มโนทฺวาริกชวนสฺส อุปฺปาทํ ทสฺเสติ ตสฺส วเสเนว รชฺชนาทิปวตฺตนโตฯ เตเนวาห ‘‘รชฺชนาทิวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ โหตี’’ติฯ

อาปาถนฺติ โคจรภาวํฯ สกกิจฺจนิปฺผาทนวเสนาติ อาวชฺชนาทิกิจฺจนิปฺผาทนวเสนฯ นฺติ ชวนํฯ จกฺขุทฺวาเร รูปสฺส อาปาถคมเนน อาวชฺชนาทีนํ ปวตฺตนโต ปวตฺติการณวเสเนว ‘‘เคหภูเต’’ติ วุตฺตํ, น นิสฺสยวเสนฯ อาคนฺตุกปุริโส วิยาติ อพฺภาคตปุริโส วิยฯ ทุวิธา หิ อาคนฺตุกา อติถิอพฺภาคตวเสนฯ ตตฺถ กตปริจโย ‘‘อติถี’’ติ วุจฺจติ, อกตปริจโย ‘‘อพฺภาคโต’’ติ, อยเมวิธาธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘ยถา ปรเคเห’’ติอาทิ ตสฺสาติ ชวนสฺส รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาสิเนสูติ นิสินฺเนสุฯ อาณากรณนฺติ อตฺตโน วสกรณํฯ

สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ผสฺสาทีหิฯ ตตฺถ ตตฺเถว สกกิจฺจนิปฺผาทนฏฺฐาเน ภิชฺชนฺติฯ อิตีติ ตสฺมา อาวชฺชนาทิโวฏฺฐพฺพนปริโยสานานํ ภิชฺชนโตฯ อิตฺตรานีติ อจิรฏฺฐิติกานิฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วจเน อยํ อุปมาติ อตฺโถฯ อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน ตาว ตตฺตโก กาโล เอเตสนฺติ ตาวกาลิกานิ, ตสฺส ภาโว, ตํวเสนฯ

เอตนฺติ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ยถาวุตฺตธมฺมสมุทาเยฯ ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺญาณํ, ตสฺส วเสเนว อาโลกนวิโลกนปญฺญายนโต อาวชฺชนาทีนมคฺคหณํฯ

สมวาเยติ สามคฺคิยํฯ ตตฺถาติ ปญฺจกฺขนฺธวเสน อาโลกนวิโลกน ปญฺญายมาเนฯ

นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ตพฺพินิมุตฺตโก โก เอโก อาโลเกติ น ตฺเวว อาโลเกติฯ โก จ เอโก วิโลเกติ นตฺเวว วิโลเกตีติ อตฺโถฯ

‘‘ตถา’’ติอาทิ อายตนวเสน, ธาตุวเสน จ ทสฺสนํฯ จกฺขุรูปานิ ยถารหํ ทสฺสนสฺส นิสฺสยารมฺมณปจฺจโย, ตถา อาวชฺชนา อนนฺตราทิปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ทสฺสนสฺส สุตฺตนฺตนเยน ปริยายโต ปจฺจยตา วุตฺตาฯ สหชาตปจฺจโยปิ ทสฺสนสฺเสว, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อญฺญมญฺญสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยานมฺปิ ลพฺภนโต, ‘‘สหชาตาทิปจฺจยา’’ติปิ อธุนา ปาโฐ ทิสฺสติฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ นิคมนํฯ

อิทานิ ยถาปาฐํ สมิญฺชนปสารเณสุ สมฺปชานํ วิภาเวนฺโต ‘‘สมิญฺชิเต ปสาริเต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปพฺพานนฺติ ปพฺพภูตานํฯ ตํสมิญฺชนปสารเณเนว หิ สพฺเพสํ หตฺถปาทานํ สมิญฺชนปสารณํ โหติ, ปพฺพเมเตสนฺติ วา ปพฺพา ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติ, ปพฺพวนฺตานนฺติ อตฺโถฯ จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตรุจิยา เอว, จิตฺตสามตฺถิยา วาฯ ยํ ยํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ สาตฺเถปิ อนตฺเถปิ สมิญฺชิตุํ, ปสาริตุํ วา, ตํตํจิตฺตานุคเตเนว สมิญฺชนปสารณมกตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถาติ สมิญฺชนปสารเณสุ อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ขเณ ขเณติ ตถา ฐิตกฺขณสฺส พฺยาปนิจฺฉาวจนํฯ เวทนาติ สนฺถมฺภนาทีหิ รุชฺชนาฯ ‘‘เวทนา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา ปรมฺปรปโยชนํ ทสฺเสติฯ ตถา ‘‘ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทินาปิฯ ปุริมํ ปุริมญฺหิ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณวจนํฯ กาเลติ สมิญฺชิตุํ, ปสาริตุํ วา ยุตฺตกาเลฯ ผาตินฺติ วุทฺธิํฯ ฌานาทิ ปน วิเสโสฯ

ตตฺรายํ นโยติ สปฺปายาสปฺปายอปริคฺคณฺหเน วตฺถุสนฺทสฺสนสํงฺขาโต นโยฯ ตทปริคฺคหเณ อาทีนวทสฺสเนเนว ปริคฺคหเณปิ อานิสํโส วิภาวิโตติ เตสมิธ อุทาหรณํ เวทิตพฺพํฯ มหาเจติยงฺคเณติ ทุฏฺฐคามณิรญฺญา กตสฺส เหมมาลีนามกสฺส มหาเจติยสฺส องฺคเณฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘ทีปปฺปสาทโก เถโร, ราชิโน อยฺยกสฺส เม;

เอวํ กิราห นตฺตา เต, ทุฏฺฐคามณิ ภูปติฯ

มหาปุญฺโญ มหาถูปํ, โสณฺณมาลิํ มโนรมํ;

วีสํ หตฺถสตํ อุจฺจํ, กาเรสฺสติ อนาคเต’’ติฯ

ภูมิปฺปเทโส เจตฺถ องฺคณํ ‘‘อุทงฺคเณ ตตฺถ ปปํ อวินฺทุ’’นฺติอาทิสุ (ชา. 1.1.2) วิย, ตสฺมา อุปจารภูเต สุสงฺขเต ภูมิปฺปเทเสติ อตฺโถฯ เตเนว การเณน คิหี ชาโตติ กายสํสคฺคสมาปชฺชนเหตุนา อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา หีนายาวตฺโตฯ ฌายีติ ฌายนํ ฑยฺหนมาปชฺชิฯ มหาเจติยงฺคเณปิ จีวรกุฏิํ กตฺวา ตตฺถ สชฺฌายํ คณฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘จีวรกุฏิทณฺฑเก’’ติ, จีวรกุฏิยา จีวรฉทนตฺถาย กตทณฺฑเกติ อตฺโถฯ ‘‘มณิสปฺโป นาม สีหฬทีเป วิชฺชมานา เอกา สปฺปชาตีติ วทนฺตี’’ติ อาจริยานนฺทตฺเถเรน, (วิภ. มูลฏี. 242) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.214) จ วุตฺตํฯ ‘‘เกจิ, อปเร, อญฺเญ’’ติ วา อวตฺวา ‘‘วทนฺติ’’จฺเจว วจนญฺจ สารโต คเหตพฺพตาวิญฺญาปนตฺถํ อญฺญถา คเหตพฺพสฺส อวจนโต, ตสฺมา น นีลสปฺปาทิ อิธ ‘‘มณิสปฺโป’’ติ เวทิตพฺโพฯ

มหาเถรวตฺถุนาติ เอวํนามกสฺส เถรสฺส วตฺถุนาฯ อนฺเตวาสิเกหีติ ตตฺถ นิสินฺเนสุ พหูสุ อนฺเตวาสิเกสุ เอเกน อนฺเตวาสิเกนฯ เตนาห ‘‘ตํ อนฺเตวาสิกา ปุจฺฉิํสู’’ติฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ ‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นามา’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.214) วกฺขมานปฺปการํ ธาตุกมฺมฏฺฐานํฯ ปกรณโตปิ หิ อตฺโถ วิญฺญายตีติฯ ตตฺถ ฐิตานํ ปุจฺฉนฺตานํ สงฺคหณวเสน ‘‘ตุมฺเหหี’’ติ ปุน ปุถุวจนกรณํฯ เอวํ รูปํ สภาโว ยสฺสาติ เอวรูโป นิคฺคหิตโลปวเสน เตน , กมฺมฏฺฐานมนสิการสภาเวนาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถาปีติ อปิ-สทฺเทน เหฏฺฐา วุตฺตํ อาโลกิตวิโลกิตปกฺขมเปกฺขนํ กโรติฯ อยํ นโย อุปริปิฯ

สุตฺตากฑฺฒนวเสนาติ ยนฺเต โยชิตสุตฺตานํ อาวิญฺฉนวเสนฯ ทารุยนฺตสฺสาติ ทารุนา กตยนฺตรูปสฺสฯ ตํ ตํ กิริยํ ยาติ ปาปุณาติ, หตฺถปาทาทีหิ วา ตํ ตํ อาการํ กุรุมานํ ยาติ คจฺฉตีติ ยนฺตํ, นฏกาทิปญฺจาลิการูปํ, ทารุนา กตํ ยนฺตํ ตถา, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํฯ ตถา หิ นํ โปตฺเถน วตฺเถน อลงฺกริยตฺตา โปตฺถลิกา, ปญฺจ องฺคานิ ยสฺสา สชีวสฺเสวาติ ปญฺจาลิกาติ จ โวหรนฺติฯ หตฺถปาทลฬนนฺติ หตฺถปาทานํ กมฺปนํ, หตฺถปาเทหิ วา ลีฬากรณํฯ

สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ สมานธารณตาย เอกโตทสฺสนํ คนฺถครุตาปนยนตฺถํ, อนฺตรวาสกสฺส นิวาสนวเสน, เสสานํ ปารุปนวเสนาติ ยถารหมตฺโถฯ ตตฺถาติ สงฺฆาฏิจีวรธารณปตฺตธารเณสุฯ วุตฺตปฺปกาโรติ ปจฺจเวกฺขณวิธินา สุตฺเต วุตฺตปฺปเภโทฯ

อุณฺหปกติกสฺสาติ อุณฺหาลุกสฺส ปริฬาหพหุลกายสฺสฯ สีตาลุกสฺสาติ สีตพหุลกายสฺสฯ ฆนนฺติ อปฺปิตํฯ ทุปฏฺฏนฺติ นิทสฺสนมตฺตํฯ ‘‘อุตุทฺธฏานํ ทุสฺสานํ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ, ทิคุณํ อุตฺตราสงฺคํ, ทิคุณํ อนฺตรวาสกํ, ปํสุกูเล ยาวทตฺถ’’นฺติ (มหาว. 348) หิ วุตฺตํฯ วิปรีตนฺติ ตทุภยโต วิปรีตํ, เตสํ ติณฺณมฺปิ อสปฺปายํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘อคฺคฬาทิทาเนนา’’ติอาทิฯ อุทฺธริตฺวา อลฺลียาปนขณฺฑํ อคฺคฬํฯ อาทิสทฺเทน ตุนฺนกมฺมาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ ตถา-สทฺโท อนุกฑฺฒนตฺโถ, อสปฺปายเมวาติฯ ปฏฺฏุณฺณเทเส ปาณเกหิ สญฺชาตวตฺถํ ปฏฺฏุณฺณํฯ วากวิเสสมยํ เสตวณฺณํ ทุกูลํฯ อาทิสทฺเทน โกเสยฺยกมฺพลาทิกํ สานุโลมํ กปฺปิยจีวรํ สงฺคณฺหาติฯ กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘ตาทิสญฺหี’’ติอาทิฯ อรญฺเญ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกรนฺติ พฺรหฺมจริยนฺตราเยกเทสมาหฯ โจราทิสาธารณโต จ ตถา วุตฺตํฯ นิปฺปริยาเยน ตํ อสปฺปายนฺติ สมฺพนฺโธฯ อเนเนว ยถาวุตฺตมสปฺปายํ อเนกนฺตํ ตถารูปปจฺจเยน กสฺสจิ กทาจิ สปฺปายสมฺภวโตฯ อิทํ ปน ทฺวยํ เอกนฺตเมว อสปฺปายํ กสฺสจิ กทาจิปิ สปฺปายาภาวโตติ ทสฺเสติฯ มิจฺฉา อาชีวนฺติ เอเตนาติ มิจฺฉาชีโว, อเนสนวเสน ปจฺจยปริเยสนปโยโคฯ นิมิตฺตกมฺมาทีหิ ปวตฺโต มิจฺฉาชีโว ตถา, เอเตน เอกวีสติวิธํ อเนสนปโยคมาหฯ วุตฺตญฺหิ สุตฺตนิปาตฏฺฐกถายํ ขุทฺทกปาฐฏฺฐกถายญฺจ เมตฺตสุตฺตวณฺณนายํ

‘‘โย อิมสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิตฺวา อตฺตานํ น สมฺมา ปโยเชติ, ขณฺฑสีโล โหติ , เอกวีสติวิธํ อเนสนํ นิสฺสาย ชีวิกํ กปฺเปติฯ เสยฺยถิทํ? เวฬุทานํ, ปตฺตทานํ, ปุปฺผ, ผล, ทนฺตกฏฺฐ, มุโขทก, สินาน, จุณฺณ, มตฺติกาทานํ, จาฏุกมฺยตํ, มุคฺคสูปฺยตํ, ปาริภฏุตํ, ชงฺฆเปสนิกํ, เวชฺชกมฺมํ, ทูตกมฺมํ, ปหิณคมนํ, ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํ, ทานานุปฺปทานํ, วตฺถุวิชฺชํ, นกฺขตฺตวิชฺชํ, องฺควิชฺช’’นฺติฯ

อภิธมฺมฏีกากาเรน ปน อาจริยานนฺทตฺเถเรน เอวํ วุตฺตํ –

‘‘เอกวีสติ อเนสนา นาม เวชฺชกมฺมํ กโรติ, ทูตกมฺมํ กโรติ, ปหิณกมฺมํ กโรติ, คณฺฑํ ผาเลติ, อรุมกฺขนํ เทติ, อุทฺธํวิเรจนํ เทติ, อโธวิเรจนํ เทติ, นตฺถุเตลํ ปจติ, วณเตลํ ปจติ, เวฬุทานํ เทติ, ปตฺต, ปุปฺผ, ผล, สินาน, ทนฺตกฏฺฐ, มุโขทก, จุณฺณ, มตฺติกาทานํ เทติ, จาฏุกมฺมํ กโรติ, มุคฺคสูปิยํ, ปาริภฏุํ, ชงฺฆเปสนิกํ ทฺวาวีสติมํ ทูตกมฺเมน สทิสํ, ตสฺมา เอกวีสตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. 150-51)ฯ

อฏฺฐกถาวจนญฺเจตฺถ พฺรหฺมชาลาทิสุตฺตนฺตนเยน วุตฺตํ, ฏีกาวจนํ ปน ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺคาทิอภิธมฺมนเยน, อโต เจตฺถ เกสญฺจิ วิสมตาติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ อปิจ ‘‘นิมิตฺตกมฺมาที’’ติ อิมินา นิมิตฺโตภาสปริกถาโย วุตฺตาฯ ‘‘มิจฺฉาชีโว’’ติ ปน ยถาวุตฺตปโยโค, ตสฺมา นิมิตฺตกมฺมญฺจ มิจฺฉาชีโว จ, ตพฺพเสน อุปฺปนฺนํ อสปฺปายํ สีลวินาสเนน อนตฺถาวหตฺตาติ อตฺโถฯ สมาหารทฺวนฺเทปิ หิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคปโยโค ทิสฺสติ ยถา ‘‘จิตฺตุปฺปาโท’’ติฯ อติรุจิเย ราคาทโย, อติอรุจิเย จ โทสาทโยติ อาห ‘‘อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺตี’’ติฯ ตนฺติ ตทุภยํฯ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสนาติ วกฺขมานกมฺมฏฺฐานสฺส อวิชหนวเสนฯ

‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นามา’’ติอาทินา สงฺเขปโต อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตน’’นฺติอาทินา จีวรสฺส วิย ‘‘กาโยปิ อเจตโน’’ติ กายสฺส อตฺตสุญฺญตาวิภาวเนน ตมตฺถํ ปริทีเปนฺโต ‘‘ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อิตรีตรสนฺโตสสฺส การณํ วิภาเวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ สมฺพนฺโธ วตฺตพฺโพ – อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิมาหฯ อตฺตสุญฺญตาวิภาวเนน ปน ตทตฺถํ ปริทีปิตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ จีวร’’นฺติอาทิฯ อิทานิ อตฺตสุญฺญตาวิภาวนสฺส ปโยชนภูตํ อิตรีตรสนฺโตสสงฺขาตํ ลทฺธคุณํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา เนว สุนฺทร’’นฺติอาทีติฯ

ตตฺถ อพฺภนฺตเรติ อตฺตโน สนฺตาเนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ จีวรปารุปเนฯ เตสุ วา ปารุปกตฺตปารุปิตพฺพจีวเรสุฯ กาโยปีติ อตฺตปญฺญตฺติมตฺโต กาโยปิฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, อเจตนตฺตาติ อตฺโถฯ อหนฺติ กมฺมภูโต กาโยฯ ธาตุโยติ จีวรสงฺขาโต พาหิรา ธาตุโยฯ ธาตุสมูหนฺติ กายสงฺขาตํ อชฺฌตฺติกํ ธาตุสมูหํฯ โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน ธาตุโย ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ ปุสนํ สฺเนหเสจนํ, ปูรณํ วา โปตฺถํ, เลปนขนนกิริยา, เตน กตนฺติ โปตฺถกํ, ตเมว รูปํ ตถา, ขนนกมฺมนิพฺพตฺตํ ทารุมตฺติกาทิรูปมิธาธิปฺเปตํฯ ตสฺมาติ อเจตนตฺตา, อตฺตสุญฺญภาวโต วาฯ

นาคานํ นิวาโส วมฺมิโก นาควมฺมิโกฯ จิตฺตีกรณฏฺฐานภูโต รุกฺโข เจติยรุกฺโขฯ เกหิจิ สกฺกตสฺสาปิ เกหิจิ อสกฺกตสฺส กายสฺส อุปมานภาเวน โยคฺยตฺตา เตสมิธ กถนํฯ เตหีติ มาลาคนฺธคูถมุตฺตาทีหิฯ อตฺตสุญฺญตาย นาควมฺมิกเจติยรุกฺขาทีหิ วิย กายสงฺขาเตน อตฺตนา โสมนสฺสํ วา โทมนสฺสํ วา น กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘ลภิสฺสามิ วา, โน วา’’ติ ปจฺจเวกฺขณปุพฺพเกน ‘‘ลภิสฺสามี’’ติ อตฺถสมฺปสฺสเนเนว คเหตพฺพํฯ เอวญฺหิ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ ภวตีติ อาห ‘‘สหสาว อคฺคเหตฺวา’’ติอาทิฯ

ครุปตฺโตติ อติภารภูโต ปตฺโตฯ จตฺตาโร วา ปญฺจ วา คณฺฐิกา จตุปญฺจคณฺฐิกา ยถา ‘‘ทฺวตฺติปตฺตา (ปาจิ. 232), ฉปฺปญฺจวาจา’’ติ (ปาจิ. 61) อญฺญปทภูตสฺส หิ วา-สทฺทสฺเสว อตฺโถ อิธ ปธาโน จตุคณฺฐิกาหโต วา ปญฺจคณฺฐิกาหโต วา ปตฺโต ทุพฺพิโสธนีโยติ วิกปฺปนวเสน อตฺถสฺส คยฺหมานตฺตาฯ อาหตา จตุปญฺจคณฺฐิกา ยสฺสาติ จตุปญฺจคณฺฐิกาหโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ, จตุปญฺจคณฺฐิกาหิ วา อาหโต ตถา, ทุพฺพิโสธนียภาวสฺส เหตุคพฺภวจนญฺเจตํฯ กามญฺจอูนปญฺจพนฺธนสิกฺขาปเท (ปารา. 612) ปญฺจคณฺฐิกาหโตปิ ปตฺโต ปริภุญฺชิตพฺพภาเวน วุตฺโต, ทุพฺพิโสธนียตามตฺเตน ปน ปลิโพธกรณโต อิธ อสปฺปาโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุทฺโธตปตฺโตติ อคณฺฐิกาหตมฺปิ ปกติยาว ทุพฺพิโสธนียปตฺตํ สนฺธายาหฯ

‘‘ตํ โธวนฺตสฺเสวา’’ติอาทิ ตทุภยสฺสาปิ อสปฺปายภาเว การณํฯ ‘‘มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโย’’ติ อิมินา กิญฺจาปิ โส วินยปริยาเยน กปฺปิโย, สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน อนฺตรายกรณโต อสปฺปาโยติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปตฺตํ ภมํ อาโรเปตฺวา มชฺชิตฺวา ปจนฺติ ‘มณิวณฺณํ กริสฺสามา’ติ, น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย) หิ วินยฏฺฐกถาสุ ปจนกิริยามตฺตเมว ปฏิกฺขิตฺตํฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘‘มณิวณฺณํ ปน ปตฺตํ อญฺเญน กตํ ลภิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 2.85) ‘‘ตาทิสญฺหิ อรญฺเญ เอกกสฺส นิวาสนฺตรายกร’’นฺติอาทินา จีวเร วุตฺตนเยน ‘‘นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ลทฺโธ ปน เอกนฺตอกปฺปิโย สีลวินาสเนน อนตฺถาวหตฺตา’’ติอาทินา อมฺเหหิ วุตฺตนโยปิ ยถารหํ เนตพฺโพฯ เสวมานสฺสาติ เหตฺวนฺโต คธวจนํ อภิวฑฺฒนปริหายนสฺสฯ

‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ สงฺเขโปฯ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อตฺตสุญฺญตาวิภาวเนน วิตฺถาโรฯ สณฺฑาเสนาติ กมฺมารานํ อโยคหณวิเสเสนฯ อคฺคิวณฺณปตฺตคฺคหเณติ อคฺคินา ฌาปิตตฺตา อคฺคิวณฺณภูตปตฺตสฺส คหเณฯ ราคาทิปริฬาหชนกปตฺตสฺส อีทิสเมว อุปมานํ ยุตฺตนฺติ เอวํ วุตฺตํฯ

‘‘อปิจา’’ติอาทินา สงฺฆาฏิจีวรปตฺตธารเณสุ เอกโต อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ ทสฺเสติฯ ฉินฺนหตฺถปาเท อนาถมนุสฺเสติ สมฺพนฺโธฯ นีลมกฺขิกา นาม อาสาฏิกการิกาฯ ควาทีนญฺหิ วเณสุ นีลมกฺขิกาหิ กตา อนยพฺยสนเหตุภูตา อณฺฑกา อาสาฏิกา นาม วุจฺจติฯ อนาถสาลายนฺติ อนาถานํ นิวาสสาลายํฯ ทยาลุกาติ กรุณาพหุลาฯ วณมตฺตโจฬกานีติ วณปฺปมาเณน ปฏิจฺฉาทนตฺถาย ฉินฺนโจฬขณฺฑกานิฯ เกสญฺจีติ พหูสุ เกสญฺจิ อนาถมนุสฺสานํฯ ถูลานีติ ถทฺธานิฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปาปุณเน, ภาวลกฺขเณ, นิมิตฺเต วา เอตํ ภุมฺมํฯ กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนวา’’ติอาทิฯ โจฬเกน, กปาเลนาติ จ อตฺถโยเค กมฺมตฺเถ ตติยา, กรณตฺเถ วาฯ วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว เภสชฺชกรณมตฺเตเนวาติ ปน วิเสสนํ, น ปน มณฺฑนานุภวนาทิปฺปกาเรน อตฺโถติฯ สงฺขารทุกฺขตาทีหิ นิจฺจาตุรสฺส กายสฺส ปริโภคภูตานํ ปตฺตจีวรานํ เอทิสเมว อุปมานมุปปนฺนนฺติ ตถา วจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สุขุมตฺตสลฺลกฺขเณน อุตฺตมสฺส สมฺปชานสฺส กรณสีลตฺตา, ปุริเมหิ จ สมฺปชานการีหิ อุตฺตมตฺตา อุตฺตมสมฺปชานการีฯ

อสนาทิกิริยาย กมฺมวิเสสโยคโต อสิตาทิปเทเหว กมฺมวิเสสสหิโต กิริยาวิเสโส วิญฺญายตีติ วุตฺตํ ‘‘อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน’’ติอาทิฯ อฏฺฐวิโธปิ อตฺโถติ อฏฺฐปฺปกาโรปิ ปโยชนวิเสโสฯ

ตตฺถ ปิณฺฑปาตโภชนาทีสุ อตฺโถ นาม อิมินา มหาสิวตฺเถรวาทวเสน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 4.120; อ. นิ. 6.58; 8.9; ธ. ส. 1355; มหานิ. 206) สุตฺเต วุตฺตํ อฏฺฐวิธมฺปิ ปโยชนํ ทสฺเสติฯ มหาสิวตฺเถโร (ธ. ส. 1.1355) หิ ‘‘เหฏฺฐา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ ปน อฏฺฐงฺคานิ ปโยชนวเสน สโมธาเนตพฺพานี’’ติ วทติฯ ตตฺถ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา’’ติ เอกมงฺคํ, ‘‘ยาปนายา’’ติ เอกํ, ‘‘วิหิํสูปรติยา’’ติ เอกํ, ‘‘พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’’ติ เอกํ, ‘‘อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี’’ติ เอกํ, ‘‘นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ เอกํ, ‘‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’’ติ เอกํ, ‘‘อนวชฺชตา จา’’ติ เอกํ, ผาสุวิหาโร ปน โภชนานิสํสมตฺตนฺติ เอวํ อฏฺฐ องฺคานิ ปโยชนวเสน สโมธาเนตพฺพานิฯ อญฺญถา ปน ‘‘เนว ทวายา’’ติ เอกมงฺคํ, ‘‘น มทายา’’ติ เอกํ, ‘‘น มณฺฑนายา’’ติ เอกํ, ‘‘น วิภูสนายา’’ติ เอกํ, ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนายา’’ติ เอกํ, ‘‘วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา’’ติ เอกํ, ‘‘อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี’’ติ เอกํ, ‘‘ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี’’ติ เอกํ, ‘‘อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ ปน โภชนานิสํสมตฺตนฺติ วุตฺตานิ อฏฺฐงฺคานิ อิธานธิปฺเปตานิฯ กสฺมาติ เจ? ปโยชนานเมว อภาวโต, เตสเมว จ อิธ อตฺถสทฺเทน วุตฺตตฺตาฯ นนุ จ ‘‘เนวทวายาติอาทินา นเยน วุตฺโต’’ติ มริยาทวจเนน ทุติยนยสฺเสว อิธาธิปฺเปตภาโว วิญฺญายตีติ? น, ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทินา ปฏิกฺเขปงฺคทสฺสนมุเขน ปจฺจเวกฺขณปาฬิยา เทสิตตฺตา, ยถาเทสิตตนฺติกฺกมสฺเสว มริยาทภาเวน ทสฺสนโตฯ ปาฐกฺกเมเนว หิ ‘‘เนว ทวายาติอาทินา นเยนา’’ติ วุตฺตํ, น อตฺถกฺกเมน, เตน ปน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ฐิติยาติอาทินา นเยนา’’ติ วตฺตพฺพนฺติฯ

ติธา เทนฺเต ทฺวิธา คาหํ สนฺธาย ‘‘ปฏิคฺคหณํ นามา’’ติ วุตฺตํ, โภชนาทิคหณตฺถาย หตฺถโอตารณํ ภุญฺชนาทิอตฺถาย อาโลปกรณนฺติอาทินา อนุกฺกเมน ภุญฺชนาทิปโยโค วาโยธาตุวเสเนว วิภาวิโตฯ วาโยธาตุวิปฺผาเรเนวาติ เอตฺถ เอว-สทฺเทน นิวตฺเตตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘น โกจี’’ติอาทินาฯ กุญฺจิกา นาม อวาปุรณํ, ยํ ‘‘ตาโฬ’’ติปิ วทนฺติฯ ยนฺตเกนาติ จกฺกยนฺตเกนฯ ยตติ อุคฺฆาฏนนิคฺฆาฏนอุกฺขิปนนิกฺขิปนาทีสุ วายมติ เอเตนาติ หิ ยนฺตกํฯ สญฺจุณฺณกรณํ มุสลกิจฺจํฯ อนฺโตกตฺวา ปติฏฺฐาปนํ อุทุกฺขลกิจฺจํฯ อาโลฬิตวิโลฬิตวเสน ปริวตฺตนํ หตฺถกิจฺจํฯ อิตีติ เอวํฯ ตตฺถาติ หตฺถกิจฺจสาธเน, ภาวลกฺขเณ, นิมิตฺเต วา ภุมฺมํฯ ตนุกเขโฬติ ปสนฺนเขโฬฯ พหลเขโฬติ อาวิลเขโฬฯ ชิวฺหาสงฺขาเตน หตฺเถน อาโลฬิตวิโลฬิตวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตกํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺตกํฯ กฏจฺฉุ, ทพฺพีติ กตฺถจิ ปริยายวจนํฯ ‘‘ปุเม กฏจฺฉุ ทพฺพิตฺถี’’ติ หิ วุตฺตํฯ อิธ ปน เยน โภชนาทีนิ อนฺโตกตฺวา คณฺหาติ, โส กฏจฺฉุ, ยาย ปน เตสมุทฺธรณาทีนิ กโรติ, สา ทพฺพีติ เวทิตพฺพํฯ ปลาลสนฺถารนฺติ ปติฏฺฐานภูตํ ปลาลาทิสนฺถารํฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเหตํฯ ธาเรนฺโตติ ปติฏฺฐานภาเวน สมฺปฏิจฺฉนฺโตฯ ปถวีสนฺธารกชลสฺส ตํสนฺธารกวายุนา วิย ปริภุตฺตาหารสฺส วาโยธาตุนาว อามาสเย อวฏฺฐานนฺติ ทสฺเสติ ‘‘วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺฐตี’’ติ อิมินาฯ ตถา ปริภุตฺตญฺหิ อาหารํ วาโยธาตุ เหฏฺฐา จ ติริยญฺจ ฆนํ ปริวฏุมํ กตฺวา ยาว ปกฺกา สนฺนิรุชฺฌนวเสน อามาสเย ปติฏฺฐิตํ กโรตีติฯ อุทฺธนํ นาม ยตฺถ อุกฺขลิยาทีนิ ปติฏฺฐาเปตฺวา ปจนฺติ, ยา ‘‘จุลฺลี’’ติปิ วุจฺจติฯ รสฺสทณฺโฑ ทณฺฑโกฯ ปโตโท ยฏฺฐิฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการมติทิสติฯ วุตฺตปฺปการสฺเสว หิ ธาตุวเสน วิภาวนาฯ ตตฺถ อติหรตีติ ยาว มุขา อภิหรติฯ วีติหรตีติ ตโต กุจฺฉิยํ วิมิสฺสํ กโรนฺโต หรตี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.214) อาจริยธมฺมปาลตฺเถโร, อาจริยานนฺทตฺเถโร ปน ‘‘ตโต ยาว กุจฺฉิ, ตาว หรตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. 523) อาหฯ ตทุภยมฺปิ อตฺถโต เอกเมว อุภยตฺถาปิ กุจฺฉิสมฺพนฺธมตฺตํ หรณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ

อปิจ อติหรตีติ มุขทฺวารํ อติกฺกาเมนฺโต หรติฯ วีติหรตีติ กุจฺฉิคตํ ปสฺสโต หรติฯ

ธาเรตีติ อามาสเย ปติฏฺฐิตํ กโรติ ปริวตฺเตตีติ อปราปรํ ปริวตฺตนํ กโรติฯ สญฺจุณฺเณตีติ มุสเลน วิย สญฺจุณฺณนํ กโรติฯ วิโสเสตีติ วิโสสนํ นาติสุกฺขํ กโรติฯ นีหรตีติ กุจฺฉิโต พหิ นิทฺธาเรติฯ ปถวีธาตุกิจฺเจสุปิ ยถาวุตฺโตเยว อตฺโถฯ ตานิ ปน อาหารสฺส ธารณปริวตฺตนสญฺจุณฺณนวิโสสนานิ ปถวีสหิตา เอว วาโยธาตุ กาตุํ สกฺโกติ, น เกวลา, ตสฺมา ตานิ ปถวีธาตุยาปิ กิจฺจภาเวน วุตฺตานิฯ สิเนเหตีติ เตเมติฯ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลตีติ ยถา วาโยธาตุอาทีหิ อติวิย โสสนํ น โหติ, ตถา อลฺลภาวญฺจ นาติอลฺลตากรณวเสน อนุปาเลติฯ อญฺชโสติ อาหารสฺส ปวิสนปริวตฺตนนิกฺขมนาทีนํ มคฺโคฯ วิญฺญาณธาตูติ มโนวิญฺญาณธาตุ ปริเยสนชฺโฌหรณาทิวิชานนสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปริเยสนชฺโฌหรณาทิกิจฺเจฯ ตํตํวิชานนสฺส ปจฺจยภูโต ตํนิปฺผาทโกเยว ปโยโค สมฺมาปโยโค นามฯ เยน หิ ปโยเคน ปริเยสนาทิ นิปฺผชฺชติ,ฯ โส ตพฺพิสยวิชานนมฺปิ นิปฺผาเทติ นาม ตทวินาภาวโตฯ ตมนฺวาย อาคมฺมาติ อตฺโถฯ อาภุชตีติ ปริเยสนวเสน, อชฺฌาหรณชิณฺณาชิณฺณตาทิปฏิสํเวทนวเสน จ ตานิ ปริเยสนชฺโฌหรณชิณฺณาชิณฺณตาทีนิ อาวชฺเชติ วิชานาติฯ อาวชฺชนปุพฺพกตฺตา วิชานนสฺส วิชานนมฺเปตฺถ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา สมฺมาปโยโค นาม สมฺมาปฏิปตฺติฯ ตมนฺวาย อาคมฺมฯ ‘‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชนโก นตฺถี’’ติอาทินา อาภุชติ สมนฺนาหรติ, วิชานาตีติ อตฺโถฯ อาโภคปุพฺพโก หิ สพฺโพ วิญฺญาณพฺยาปาโรติ ‘‘อาภุชติ’’จฺเจว วุตฺตํฯ

คมนโตติ ภิกฺขาจารวเสน โคจรคามํ อุทฺทิสฺส คมนโตฯ ปจฺจาคมนมฺปิ คมนสภาวตฺตา อิมินาว สงฺคหิตํฯ ปริเยสนโตติ โคจรคาเม ภิกฺขาย อาหิณฺฑนโตฯ ปริเยสนสภาวตฺตา อิมินาว ปฏิกฺกมนสาลาทิอุปสงฺกมนมฺปิ สงฺคหิตํฯ ปริโภคโตติ ทนฺตมุสเลหิ สญฺจุณฺเณตฺวา ชิวฺหาย สมฺปริวตฺตนกฺขเณเยว อนฺตรหิตวณฺณคนฺธสงฺขารวิเสสํ สุวานโทณิยํ สุวานวมถุ วิย ปรมเชคุจฺฉํ อาหารํ ปริภุญฺชนโตฯ อาสยโตติ เอวํ ปริภุตฺตสฺส อาหารสฺส ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตาสยภาวูปคมเนน ปรมชิคุจฺฉนเหตุภูตโต อามาสยสฺส อุปริ ปติฏฺฐานกปิตฺตาทิจตุพฺพิธาสยโตฯ

อาสยติ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาโนปิ กมฺมพลววตฺถิโต หุตฺวา มริยาทวเสน อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต ติฏฺฐติ ปวตฺตติ เอตฺถาติ หิ อาสโย, อามาสยสฺส อุปริ ปติฏฺฐานโก ปิตฺตาทิ จตุพฺพิธาสโยฯ มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโรฯ นิธานโตติ อามาสยโตฯ นิเธติ ยถาภุตฺโต อาหาโร นิจิโต หุตฺวา ติฏฺฐติ เอตฺถาติ หิ อามาสโย ‘‘นิธาน’’นฺติ วุจฺจติฯ อปริปกฺกโตติ ภุตฺตาหารปริปาจเนน คหณีสงฺขาเตน กมฺมชเตชสา อปริปากโตฯ ปริปกฺกโตติ ยถาวุตฺตกมฺมชเตชสาว ปริปากโตฯ ผลโตติ นิปฺผตฺติโต, สมฺมาปริปจฺจมานสฺส, อสมฺมาปริปจฺจมานสฺส จ ภุตฺตาหารสฺส ยถากฺกมํ เกสาทิกุณปททฺทุอาทิโรคาภินิปฺผตฺติสงฺขาตปโยชนโตติ วา อตฺโถฯ ‘‘อิทมสฺส ผล’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ นิสฺสนฺทนโตติ อกฺขิกณฺณาทีสุ อเนกทฺวาเรสุ อิโต จิโต จ วิสฺสนฺทนโตฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘อนฺนํ ปานํ ขาทนียํ, โภชนญฺจ มหารหํ;

เอกทฺวาเรน ปวิสิตฺวา, นวทฺวาเรหิ สนฺทตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.303);

สมฺมกฺขนโตติ หตฺถโอฏฺฐาทิองฺเคสุ นวสุ ทฺวาเรสุ ปริโภคกาเล, ปริภุตฺตกาเล จ ยถารหํ สพฺพโส มกฺขนโตฯ สพฺพตฺถ อาหาเร ปฏิกฺกูลตา ปจฺจเวกฺขิตพฺพาติ สห ปาฐเสเสน โยชนาฯ ตํตํกิริยานิปฺผตฺติปฏิปาฏิวเสน จายํ ‘‘คมนโต’’ติอาทิกา อนุปุพฺพี ฐปิตาฯ สมฺมกฺขนํ ปน ปริโภคาทีสุ ลพฺภมานมฺปิ นิสฺสนฺทวเสน วิเสสโต ปฏิกฺกูลนฺติ สพฺพปจฺฉา ฐปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปตฺตกาเลติ ยุตฺตกาเล, ยถาวุตฺเตน วา เตเชน ปริปจฺจนโต อุจฺจารปสฺสาวภาวํ ปตฺตกาเลฯ เวคสนฺธารเณน อุปฺปนฺนปริฬาหตฺตา สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติฯ ตโตเยว อกฺขีนิ ปริพฺภมนฺติ, จิตฺตญฺจ เอกคฺคํ น โหติฯ อญฺเญ จ สูลภคนฺทราทโย โรคา อุปฺปชฺชนฺติฯ สพฺพํ ตนฺติ เสทมุจฺจนาทิกํฯ

อฏฺฐาเนติ มนุสฺสามนุสฺสปริคฺคหิเต เขตฺตเทวายตนาทิเก อยุตฺตฏฺฐาเนฯ ตาทิเส หิ กโรนฺตํ กุทฺธา มนุสฺสา, อมนุสฺสา วา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาเปนฺติฯ อาปตฺตีติ ปน ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ ยถารหํ ทุกฺกฏปาจิตฺติยาฯ ปติรูเป ฐาเนติ วุตฺตวิปรีเต ฐาเนฯ สพฺพํ ตนฺติ อาปตฺติอาทิกํฯ

นิกฺขมาเปตา อตฺตา นาม อตฺถิ, ตสฺส กามตาย นิกฺขมนนฺติ พาลมญฺญนํ นิวตฺเตตุํ ‘‘อกามตายา’’ติ วุตฺตํ, อตฺตโน อนิจฺฉาย อปโยเคน วาโยธาตุวิปฺผาเรเนว นิกฺขมตีติ วุตฺตํ โหติฯ สนฺนิจิตาติ สมุจฺจเยน ฐิตาฯ วายุเวคสมุปฺปีฬิตาติ วาโยธาตุยา เวเคน สมนฺตโต อวปีฬิตา, นิกฺขมนสฺส เจตํ เหตุวจนํฯ ‘‘สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปนายํ อุจฺจารปสฺสาโว’’ติ ปุน วจนํ สมาหารทฺวนฺเทปิ ปุลฺลิงฺคปโยคสฺส สมฺภวตาทสฺสนตฺถํฯ เอกตฺตเมว หิ ตสฺส นิยตลกฺขณนฺติฯ อตฺตนา นิรเปกฺขํ นิสฺสฏฺฐตฺตา เนว อตฺตโน อตฺถาย สนฺตกํ วา โหติ, กสฺสจิปิ ทียนวเสน อนิสฺสชฺชิตตฺตา, ชิคุจฺฉนียตฺตา จ น ปรสฺสปีติ อตฺโถฯ สรีรนิสฺสนฺโทวาติ สรีรโต วิสฺสนฺทนเมว นิกฺขมนมตฺตํฯ สรีเร สติ โส โหติ, นาสตีติ สรีรสฺส อานิสํสมตฺตนฺติปิ วทนฺติฯ ตทยุตฺตเมว นิทสฺสเนน วิสมภาวโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ปฏิชคฺคนมตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํ, ปฏิโสธนมตฺตํ เอวาติ จสฺส อตฺโถฯ เวฬุนาฬิอาทิอุทกภาชนํ อุทกตุมฺโพฯ ตนฺติ ฉฑฺฑิตอุทกํฯ

‘‘คเตติ คมเน’’ติ ปุพฺเพ อภิกฺกมปฏิกฺกมคหเณน คมเนปิ ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายสฺส อติหรณํ วุตฺตนฺติ อิธ คมนเมว คหิต’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. 525) อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ, ตํ เกจิวาโท นาม อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน กตํฯ กสฺมาติ เจ? คมเน ปวตฺตสฺส ปุรโต, ปจฺฉโต จ กายาติหรณสฺส ตทวินาภาวโต ปทวีติหารนิยมิตาย คมนกิริยาย เอว สงฺคหิตตฺตา, วิภงฺคฏฺฐกถาทีหิ (อภิ. อฏฺฐ. 2.523) จ วิโรธนโตฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ คมนสฺส อุภยตฺถ สมวโรธตฺตํ, เภทตฺตญฺจ –

‘‘เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาคโตฯ โส เหฏฺฐา ‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต’ติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต จ อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโตฯ ‘คเต ฐิเต นิสินฺเน’ติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ’’ติฯ

‘‘คเต’’ติอาทีสุ อวตฺถาเภเทน กิริยาเภโทเยว, น ปน อตฺถเภโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘คจฺฉนฺโต วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ สุตฺเตติ ทีฆนิกาเย, มชฺฌิมนิกาเย จ สงฺคีเต สติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.372; ม. นิ. 1.105) อทฺธานอิริยาปถาติ จิรปวตฺตกา ทีฆกาลิกา อิริยาปถา อทฺธานสทฺทสฺส จิรกาลวจนโต ‘‘อทฺธนิยํ อสฺส จิรฏฺฐิติก’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.184; 3.177; ปารา. 21) วิย, อทฺธานคมนปวตฺตกา วา ทีฆมคฺคิกา อิริยาปถาฯ อทฺธานสทฺโท หิ ทีฆมคฺคปริยาโย ‘‘อทฺธานคมนสมโย’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 213, 217) วิยฯ มชฺฌิมาติ ภิกฺขาจาราทิวเสน ปวตฺตา นาติจิรกาลิกา, นาติทีฆมคฺคิกา วา อิริยาปถาฯ จุณฺณิยอิริยาปถาติ วิหาเร, อญฺญตฺถ วา อิโต จิโต จ ปริวตฺตนาทิวเสน ปวตฺตา อปฺปมตฺตกภาเวน จุณฺณวิจุณฺณิยภูตา อิริยาปถาฯ อปฺปมตฺตกมฺปิ หิ ‘‘จุณฺณวิจุณฺณ’’นฺติ โลเก วทนฺติฯ ‘‘ขุทฺทกจุณฺณิกอิริยาปถา’’ติปิ ปาโฐ, ขุทฺทกา หุตฺวา วุตฺตนเยน จุณฺณิกา อิริยาปถาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ เอวํ อวตฺถาเภเทน อิริยาปถเภทมตฺตสฺส กถนโตฯ เตสุปีติ ‘‘คเต ฐิเต’’ติอาทีสุปิฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อภิกฺกนฺเต’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยนฯ

อปรภาเคติ คมนอิริยาปถโต อปรภาเคฯ ฐิโตติ ฐิตอิริยาปถสมฺปนฺโนฯ เอตฺเถวาติ จงฺกมเนเยวฯ เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํฯ

คมนฐานนิสชฺชานํ วิย นิสีทนสยนสฺส กมวจนมยุตฺตํ เยภุยฺเยน ตถา กมาภาวโตติ ‘‘อุฏฺฐาย’’ มิจฺเจว วุตฺตํฯ

ชาคริตสทฺทสนฺนิธานโต เจตฺถ ภวงฺโคตรณวเสน นิทฺโทกฺกมนเมว สยนํ, น ปน ปิฏฺฐิปสารณมตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘กิริยามยปวตฺตาน’’นฺติอาทินาฯ ทิวาเสยฺยสิกฺขาปเท (ปารา. 77) วิย ปิฏฺฐิปสารณสฺสาปิ สยนอิริยาปถภาเวน เอกลกฺขณตฺตา เอตฺถาวโรธนํ ทฏฺฐพฺพํฯ กรณํ กิริยา, กายาทิกิจฺจํ, ตํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ กิริยามยานิ ตทฺธิตสทฺทานมเนกตฺถวุตฺติโตฯ อถ วา อาวชฺชนทฺวยกิจฺจํ กิริยา, ตาย ปกตานิ, นิพฺพตฺตานิ วา กิริยามยานิฯ อาวชฺชนวเสน หิ ภวงฺคุปจฺเฉเท สติ วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อปราปรุปฺปตฺติยา นานปฺปการโต วตฺตนฺติ ปริวตฺตนฺตีติ ปวตฺตานิฯ กตฺถจิ ปน ‘‘จิตฺตาน’’นฺติ ปาโฐ, โส อภิธมฺมฏฺฐกถาทีหิ, (วิภ. อฏฺฐ. 523) ตฏฺฏีกาหิ จ วิรุทฺธตฺตา น โปราณปาโฐติ เวทิตพฺโพฯ กิริยามยานิ เอว ปวตฺตานิ ตถา, ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวาริกวีถิจิตฺตํฯ

เตนาห อภิธมฺมฏีกายํ (วิภ. มูลฏี. 525) ‘‘กายาทิกิริยามยตฺตา , อาวชฺชนกิริยาสมุฏฺฐิตตฺตา จ ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยามยปวตฺตํ นามา’’ติฯ อปฺปวตฺตนฺติ นิทฺโทกฺกมนกาเล อนุปฺปชฺชนํ สุตฺตํ นามาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ เนยฺยตฺถวจนญฺหิ อิทํ, อิตรถา ฉทฺวาริกจิตฺตานํ ปุเรจรานุจรวเสน อุปฺปชฺชนฺตานํ สพฺเพสมฺปิ ทฺวารวิมุตฺตจิตฺตานํ ปวตฺตํ สุตฺตํ นาม สิยา, เอวญฺจ กตฺวา นิทฺโทกฺกมนกาลโต อญฺญสฺมิํ กาเล อุปฺปชฺชนฺตานํ ทฺวารวิมุตฺตจิตฺตานมฺปิ ปวตฺตํ ชาคริเต สงฺคยฺหตีติ เวทิตพฺพํฯ

จิตฺตสฺส ปโยคการณภูเต โอฏฺฐาทิเก ปฏิจฺจ ยถาสกํ ฐาเน สทฺโท ชายตีติ อาห ‘‘โอฏฺเฐ จ ปฏิจฺจา’’ติอาทิฯ กิญฺจาปิ สทฺโท ยถาฐานํ ชายติ, โอฏฺฐาลนาทินา ปน ปโยเคเนว ชายติ, น วินา เตน ปโยเคนาติ อธิปฺปาโยฯ เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘โอฏฺเฐ จาติอาทิ สทฺทุปฺปตฺติฏฺฐานนิทสฺสน’’นฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา อวจนโตฯ น หิ ‘‘โอฏฺเฐ จ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา สสมุจฺจเยน กมฺมวจเนน ฐานวจนํ สมฺภวตีติฯ ตทนุรูปนฺติ ตสฺส สทฺทสฺส อนุรูปํฯ ภาสนสฺส ปฏิสญฺจิกฺขนวิโรธโต ตุณฺหีภาวปกฺเข ‘‘อปรภาเค ภาสิโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขตี’’ติ น วุตฺตํ, เตน จ วิญฺญายติ ‘‘ตุณฺหีภูโตว ปฏิสญฺจิกฺขตีติ อตฺโถ’’ติฯ

ภาสนตุณฺหีภาวานํ สภาวโต เภเท สติ อยํ วิภาโค ยุตฺโต สิยา, นาสตีติ อนุโยเคนาห ‘‘อุปาทารูปปวตฺติยญฺหี’’ติอาทิฯ อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติ ตถา, สทฺทายตนสฺส ปวตฺตนํ ภาสนํ, อปฺปวตฺตนํ ตุณฺหีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยสฺมา ปน มหาสิวตฺเถรวาเท อนนฺตเร อนนฺตเร อิริยาปเถ ปวตฺตรูปารูปธมฺมานํ ตตฺถ ตตฺเถว นิโรธทสฺสนวเสน สมฺปชานการิตา คหิตา, ตสฺมา ตํ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. 2.376; ม. นิ. 1.109) อาคตอสมฺโมหสมฺปชญฺญวิปสฺสนาวารวเสน เวทิตพฺพํ, น จตุพฺพิธสมฺปชญฺญวิภาควเสน, อโต ตตฺเถว ตมธิปฺเปตํ, น อิธาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตยิท’’นฺติอาทิมาหฯ อสมฺโมหสงฺขาตํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ยสฺส วจนสฺสาติ อสมฺโมหธุรํ, มหาสติปฏฺฐานสุตฺเตเยว ตสฺส วจนสฺส อธิปฺเปตภาวสฺส เหตุคพฺภมิทํ วจนํฯ

ยสฺมา ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ ลพฺภติ ยาวเทว สามญฺญผลวิเสสทสฺสนปธานตฺตา อิมิสฺสา เทสนาย, ตสฺมา ตํ อิธ อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมิํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนวาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนวฯ นนุ ‘‘สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต’’ติ เอตสฺส อุทฺเทสสฺสายํ นิทฺเทโส, อถ กสฺมา สมฺปชญฺญวเสเนว วิตฺถาโร กโตติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘สมฺปชานการีติ จา’’ติอาทิมาห, สติสมฺปยุตฺตสฺเสว สมฺปชานสฺส วเสน อตฺถสฺส วิทิตพฺพตฺตา เอวํ วิตฺถาโร กโตติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สติสมฺปยุตฺตสฺเสวา’’ติ จ อิมินา ยถา สมฺปชญฺญสฺส กิจฺจโต ปธานตา คหิตา, เอวํ สติยาปีติ อตฺถํ ทสฺเสติ, น ปเนตํ สติยา สมฺปชญฺเญน สห ภาวมตฺตทสฺสนํฯ น หิ กทาจิ สติรหิตา ญาณปฺปวตฺติ อตฺถีติฯ

นนุ จ สมฺปชญฺญวเสเนวายํ วิตฺถาโร, อถ กสฺมา สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชญฺญสฺส วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ โจทนมฺปิ โสเธติ ‘‘สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตติ เอตสฺส หิ ปทสฺส อยํ วิตฺถาโร’’ติ อิมินาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต’’ติ เอวํ เอกโต อุทฺทิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารตฺตา อุทฺเทเส วิย นิทฺเทเสปิ ตทุภยํ สมธุรภาเวเนว คหิตนฺติฯ อิมินาปิ หิ สติยา สมฺปชญฺเญน สมธุรตํเยว วิภาเวติ เอกโต อุทฺทิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารภาวทสฺสเนน ตทตฺถสฺส สิทฺธตฺตาฯ อิทานิ วิภงฺคนเยนาปิ ตทตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘วิภงฺคปฺปกรเณ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิมินาปิ หิ สมฺปชญฺญสฺส วิย สติยาเปตฺถ ปธานตํเยว วิภาเวติฯ ตตฺถ เอตานิ ปทานีติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทีนิ อุทฺเทสปทานิฯ วิภตฺตาเนวาติ สติยา สมฺปชญฺเญน สมฺปโยคมกตฺวา สพฺพฏฺฐาเนสุ วิสุํ วิสุํ วิภตฺตานิเยวฯ

มชฺฌิมภาณกา, ปน อาภิธมฺมิกา (วิภ. อฏฺฐ. 523) จ เอวํ วทนฺติ – เอโก ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว คจฺฉติฯ ตถา เอโก ติฏฺฐนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต ติฏฺฐติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว ติฏฺฐติฯ เอโก นิสีทนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต นิสีทติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว นิสีทติฯ เอโก สยนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต สยติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติฯ เอตฺตเกน ปน โคจรสมฺปชญฺญํ น ปากฏํ โหตีติ จงฺกมเนน ทีเปนฺติฯ

โย หิ ภิกฺขุ จงฺกมํ โอตริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ฐิโต ปริคฺคณฺหาติ ‘‘ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนเวมชฺเฌ ปวตฺตา อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ฐานํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ฐาเน ปวตฺตา นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว ภวงฺคํ โอตาเรติ, อุฏฺฐหนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติฯ อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ สมฺปชานการี นาม โหติฯ

เอวํ ปน สุตฺเต กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ น กาตพฺพํ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ, ตาว จงฺกมิตฺวา ฐตฺวา นิสีทิตฺวา สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ ‘‘กาโย อเจตโน, มญฺโจ อเจตโน, กาโย น ชานาติ ‘อหํ มญฺเจ สยิโต’ติ, มญฺโจปิ น ชานาติ ‘มยิ กาโย สยิโต’ติฯ อเจตโน กาโย อเจตเน มญฺเจ สยิโต’’ติฯ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตาเรติ, ปพุชฺฌนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติ, อยํ สุตฺเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ

‘‘กายาทิกิริยานิปฺผตฺตเนน ตมฺมยตฺตา, อาวชฺชนกิริยาสมุฏฺฐิตตฺตา จ ชวนํ, สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยามยปวตฺตํ นาม, ตสฺมิํ สติ ชาคริตํ นาม โหตี’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขุ ชาคริเต สมฺปชานการี นามฯ อปิจ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา ปญฺจ โกฏฺฐาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ

วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ, พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สปฺปายกถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นามฯ

อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ มนสิการํ ปวตฺเตนฺโตปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นามฯ ทุติยญฺหิ ฌานํ วจีสงฺขารวิรหโต วิเสสโต ตุณฺหีภาโว นามาติฯ อยมฺปิ นโย ปุริมนยโต วิเสสนยตฺตา อิธาปิ อาหริตฺวา วตฺตพฺโพฯ

ตถา เหส อภิธมฺมฏฺฐกถาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 523) ‘‘อยํ ปเนตฺถ อปโรปิ นโย’’ติ อารภิตฺวา ยถาวุตฺตนโย วิภาวิโตติฯ ‘‘เอวํ โข มหาราชา’’ติอาทิ ยถานิทฺทิฏฺฐสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ, ตสฺมา ตตฺถ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ สติสมฺปยุตฺตสฺส สมฺปชญฺญสฺสาติ หิ นิทฺเทสานุรูปํ อตฺถวจนํฯ ตตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺโตเยวฯ เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน อภิกฺกนฺตปฏิกฺกนฺตาทีสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ ปจฺเจกํ จตุพฺพิเธน ปกาเรนาติ อตฺโถฯ

สนฺโตสกถาวณฺณนา

[215] อตฺถทสฺสเนน ปทสฺสปิ วิญฺญายมานตฺตา ปทมนเปกฺขิตฺวา สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิตาย ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐติ ปวุจฺจตีติ อตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ สนฺตุสฺสติ น ลุทฺโธ ภวตีติ หิ ปทนิพฺพจนํฯ อปิจ ปทนิพฺพจนวเสน อตฺเถ วุตฺเต ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวโต สนฺตุฏฺโฐ นาม, โส อปากโฏติ ตํ ปากฏกรณตฺถํ ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ อตฺถมตฺตมาห, จีวราทิเก ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถฯ อิตร-สทฺโท หิ อนิยมวจโน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโน ยํ กิญฺจิ-สทฺเทน สมานตฺโถ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยปจฺจเย’’ติฯ อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อญฺญตฺตา, ตถา ปณีตมฺปิ หีนโต อญฺญตฺตาฯ อญฺญมญฺญาเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตา, ตสฺมา หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิกปฺปิยปจฺจเยน สนฺโตเสน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สนฺตุสฺสติ เตน, สนฺตุสฺสนมตฺตนฺติ วา สนฺโตโส, ตถา ปวตฺโต อโลโภ, อโลภปธานา วา จตฺตาโร ขนฺธาฯ ลภนํ ลาโภ, อตฺตโน ลาภสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ พลนฺติ กายพลํ, อตฺตโน พลสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโสฯ สารุปฺปนฺติ สปฺปายํ ปติรูปํ ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกตา, อตฺตโน สารุปฺปสฺส อนุรูปํ สนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ

อปโร นโย – ลพฺภเตติ ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาภํ, อิตรีตรปจฺจโย, ยถาลาเภน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ