สติสมฺปชญฺญกถาวณฺณนา

[214] สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺฐํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, ตถาปวตฺตญาณํ, ตสฺส วิภชนํ สมฺปชญฺญภาชนียํ, ตสฺมิํ สมฺปชญฺญภาชนียมฺหิฯ ‘‘คมน’’นฺติ อิมินา อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ ภาวสาธนมาหฯ ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิวตฺตน’’นฺติฯ คมนญฺเจตฺถ นิวตฺเตตฺวา, อนิวตฺเตตฺวา จ คมนํ, นิวตฺตนํ ปน นิวตฺติมตฺตเมว, อญฺญมญฺญมุปาทานกิริยามตฺตญฺเจตํ ทฺวยํฯ กถํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘คมเน’’ติอาทิฯ อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโตฯ ปฏินิวตฺเตนฺโตติ ตโต ปุน นิวตฺเตนฺโตฯ อปนาเมนฺโตติ อปกฺกมนวเสน ปริณาเมนฺโตฯ อาสนสฺสาติ ปีฐกาทิอาสนสฺสฯ ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโขฯ สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโตฯ ปจฺฉิมองฺคปเทสนฺติ อฏนิกาทิปจฺฉิมายวปฺปเทสํฯ ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโตฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขํ สํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ ทสฺเสติฯ ฐานนิสชฺชาสยเนสุ หิ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโมฯ ปจฺฉโต อปหาโร ปฏิกฺกโมติ ลกฺขณํฯ

สมฺปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี’’ติฯ ‘‘สมฺปชญฺญเมว วา การี’’ติ อิมินา สมฺปชานสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ ทสฺเสติฯ ‘‘โส หี’’ติอาทิ ทุติยวิกปฺปสฺส สมตฺถนํฯ ‘‘สมฺปชญฺญ’’นฺติ จ อิมินา สมฺปชาน-สทฺทสฺส สมฺปชญฺญปริยายตา วุตฺตาฯ ตถา หิ อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต, สมฺมา, สมํ วา ปชานนํ สมฺปชานํ, ตเทว สมฺปชญฺญ’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. 2.523) อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – ยถา อติกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ, ตถา สมฺปชานสฺส กาโร กรณํ สมฺปชานกาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีติฯ

ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิ, สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สปฺปายสฺส อตฺตโน ปติรูปสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อญฺญตฺถ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิตกมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชานนํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ สามญฺญนิทฺเทเสน, หิ เอกเสสนเยน วา โคจรสทฺโท ตทตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตติฯ อติกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนสงฺขาตํ อสมฺโมหเมว สมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตสฺส วเสเนว, จิตฺตวสมนุคเตเนวาติ อตฺโถฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา, ปฏิสงฺขายาติ อตฺโถฯ สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถาย คมนํ สงฺคหิตํฯ อาทิสทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโหฯ สงฺเขปโต วุตฺตํ ตทตฺถเมว วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เอสฯ สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยวฯ ตตฺถาติ อสุภารมฺมเณฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ