อินฺทฺริยสํวรกถาวณฺณนา

[213] สามญฺญสฺส วิเสสาเปกฺขตาย อิธาธิปฺเปโตปิ วิเสโส เตน อปริจฺจตฺโต เอว โหตีติ อาห ‘‘จกฺขุสทฺโท กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตตี’’ติอาทิฯ วิชฺชมานเมว หิ อภิเธยฺยภาเวน วิเสสตฺถํ วิเสสนฺตรนิวตฺตเนน วิเสสสทฺโท วิภาเวติ, น อวิชฺชมานํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อญฺเญหิ อสาธารณํ พุทฺธานเมว จกฺขุ ทสฺสนนฺติ พุทฺธจกฺขุ, อาสยานุสยญาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจฯ สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขูติ สมนฺตจกฺขุ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ ตถูปมนฺติ ปพฺพตมุทฺธูปมํ, ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ สมฺพนฺโธฯ สุเมธ สมนฺตจกฺขุ ตฺวํ ชนตมเวกฺขสฺสูติ อตฺโถฯ อริยมคฺคตฺตยปญฺญาติ เหฏฺฐิมาริยมคฺคตฺตยปญฺญาฯ ‘‘ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา, ตีณิ จ ผลานี’’ติ สฬายตนวคฺคฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.4.418) วุตฺตํ, อิธ ปน มคฺเคเหว ผลานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสติฯ จตุสจฺจสงฺขาเต ธมฺเม จกฺขูติ หิ ธมฺมจกฺขุฯ ปญฺญาเยว ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขูติ ปญฺญาจกฺขุ, ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยญาณํฯ ทิพฺพจกฺขุมฺหีติ ทุติยวิชฺชายฯ อิธาติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ อิมสฺมิํ ปาเฐฯ อยนฺติ จกฺขุสทฺโทฯ ‘‘ปสาทจกฺขุโวหาเรนา’’ติ อิมินา อิธ จกฺขุสทฺโท จกฺขุปสาเทเยว นิปฺปริยายโต วตฺตติ, ปริยายโต ปน นิสฺสยโวหาเรน นิสฺสิตสฺส วตฺตพฺพโต จกฺขุวิญฺญาเณปิ ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติ ทสฺเสติฯ อิธาปิ สสมฺภารกถา อวสิฏฺฐาติ กตฺวา เสสปเทสุปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํ, ‘‘น นิมิตฺตคฺคาหี’’ติอาทิปเทสุปีติ อตฺโถฯ วิวิธํ อสนํ เขทนํ พฺยาเสโก, กิเลโส เอว พฺยาเสโก, เตน วิรหิโต ตถา, วิรหิตตา จ อสมฺมิสฺสตา, อสมฺมิสฺสภาโว จ สมฺปโยคาภาวโต ปริสุทฺธตาติ อาห ‘‘อสมฺมิสฺสํ ปริสุทฺธ’’นฺติ, กิเลสทุกฺเขน อโวมิสฺสํ, ตโต จ สุวิสุทฺธนฺติ อตฺโถฯ สติ จ สุวิสุทฺเธ อินฺทฺริยสํวเร นีวรเณสุ ปธานภูตปาปธมฺมวิคเมน อธิจิตฺตานุโยโค หตฺถคโต เอว โหติ, ตสฺมา อธิจิตฺตสุขเมว ‘‘อพฺยาเสกสุข’’นฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ ‘‘อธิจิตฺตสุข’’นฺติ อิมินาฯ

สติสมฺปชญฺญกถาวณฺณนา

[214] สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺฐํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, ตถาปวตฺตญาณํ, ตสฺส วิภชนํ สมฺปชญฺญภาชนียํ, ตสฺมิํ สมฺปชญฺญภาชนียมฺหิฯ ‘‘คมน’’นฺติ อิมินา อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ ภาวสาธนมาหฯ ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘นิวตฺตน’’นฺติฯ คมนญฺเจตฺถ นิวตฺเตตฺวา, อนิวตฺเตตฺวา จ คมนํ, นิวตฺตนํ ปน นิวตฺติมตฺตเมว, อญฺญมญฺญมุปาทานกิริยามตฺตญฺเจตํ ทฺวยํฯ กถํ ลพฺภตีติ อาห ‘‘คมเน’’ติอาทิฯ อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโตฯ ปฏินิวตฺเตนฺโตติ ตโต ปุน นิวตฺเตนฺโตฯ อปนาเมนฺโตติ อปกฺกมนวเสน ปริณาเมนฺโตฯ อาสนสฺสาติ ปีฐกาทิอาสนสฺสฯ ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโขฯ สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโตฯ ปจฺฉิมองฺคปเทสนฺติ อฏนิกาทิปจฺฉิมายวปฺปเทสํฯ ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโตฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขํ สํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ ทสฺเสติฯ ฐานนิสชฺชาสยเนสุ หิ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโมฯ ปจฺฉโต อปหาโร ปฏิกฺกโมติ ลกฺขณํฯ

สมฺปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี’’ติฯ ‘‘สมฺปชญฺญเมว วา การี’’ติ อิมินา สมฺปชานสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ ทสฺเสติฯ ‘‘โส หี’’ติอาทิ ทุติยวิกปฺปสฺส สมตฺถนํฯ ‘‘สมฺปชญฺญ’’นฺติ จ อิมินา สมฺปชาน-สทฺทสฺส สมฺปชญฺญปริยายตา วุตฺตาฯ ตถา หิ อาจริยานนฺทตฺเถเรน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต, สมฺมา, สมํ วา ปชานนํ สมฺปชานํ, ตเทว สมฺปชญฺญ’’นฺติ (วิภ. มูลฏี. 2.523) อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – ยถา อติกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ, ตถา สมฺปชานสฺส กาโร กรณํ สมฺปชานกาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีติฯ

ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน อตฺเถน สห วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิ, สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สปฺปายสฺส อตฺตโน ปติรูปสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อญฺญตฺถ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิตกมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชานนํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ สามญฺญนิทฺเทเสน, หิ เอกเสสนเยน วา โคจรสทฺโท ตทตฺถทฺวเยปิ ปวตฺตติฯ อติกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนสงฺขาตํ อสมฺโมหเมว สมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ จิตฺตวเสเนวาติ จิตฺตสฺส วเสเนว, จิตฺตวสมนุคเตเนวาติ อตฺโถฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ตุลยิตฺวา ตีเรตฺวา, ปฏิสงฺขายาติ อตฺโถฯ สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถาย คมนํ สงฺคหิตํฯ อาทิสทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโหฯ สงฺเขปโต วุตฺตํ ตทตฺถเมว วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เอสฯ สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยวฯ ตตฺถาติ อสุภารมฺมเณฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ