เอสา หิ กถิกานํ ปกติ, ยทิทํ เยน เกนจิ ปกาเรน อตฺถนฺตรวิญฺญาปนนฺติฯ อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรภาโว ปน มชฺฌิมนิกาเย มชฺฌิมปณฺณาสเก ลฏุกิโกปมสุตฺเตน (ม. นิ. 2.148 อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘‘เสยฺยถาปิ อุทายิ ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโย, ตสฺส’สฺส เอกํ อคารกํ โอลุคฺควิลุคฺคํ กากาติทายิํ นปรมรูปํ, เอกา ขโฏปิกา โอลุคฺควิลุคฺคา นปรมรูปา’’ติ วิตฺถาโรฯ ยทิ อปฺปมฺปิ โภคํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ, กสฺมา ทาสวาเรปิ โภคคฺคหณํ น กตนฺติ อาห ‘‘ทาสวาเร ปนา’’ติอาทิฯ อตฺตโนปิ อนิสฺสโรติ อตฺตานมฺปิ สยมนิสฺสโรฯ ยถา จ ทาสสฺส โภคาปิ อโภคาเยว ปรายตฺตภาวโต, เอวํ ญาตโยปีติ ทาสวาเร ญาติปริวฏฺฏคฺคหณมฺปิ น กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริวฏฺฏติ ปรมฺปรภาเวน สมนฺตโต อาวฏฺฏตีติ ปริวฏฺโฏ, ญาติเยวฯ เตนาห ‘‘ญาติเยว ญาติปริวฏฺโฏ’’ติฯ

ปณีตตรสามญฺญผลวณฺณนา

[189] ตนฺติ ยถา ทาสวาเร ‘‘เอวเมวา’’ติ วุตฺตํ, น ตถา อิธ กสฺสกวาเร, ตทวจนํ กสฺมาติ อนุยุญฺเชยฺย เจติ อตฺโถฯ เอวเมวาติ วุจฺจมาเนติ ยถา ปฐมทุติยานิ สามญฺญผลานิ ปญฺญตฺตานิ, ตถาเยว ปญฺญเปตุํ สกฺกา นุ โขติ วุตฺเตฯ เอวรูปาหีติ ยถาวุตฺตทาสกสฺสกูปมาสทิสาหิ อุปมาหิฯ สามญฺญผลํ ทีเปตุํ ปโหติ อนนฺตปฏิภานตาย วิจิตฺตนยเทสนภาวโตฯ ตตฺถาติ เอวํ ทีปเนฯ ปริยนฺตํ นาม นตฺถิ อนนฺตนยเทสนภาวโต, สวเน วา อสนฺโตสเนน ภิยฺโย ภิยฺโย โสตุกามตาชนนโต โสตุกามตาย ปริยนฺตํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ ตถาปีติ ‘‘เทสนาย อุตฺตรุตฺตราธิกนานานยวิจิตฺตภาเว สติปี’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.189) อาจริเยน วุตฺตํ, สติปิ เอวํ อปริยนฺตภาเวติปิ ยุชฺชติฯ อนุมานญาเณน จินฺเตตฺวาฯ อุปริ วิเสสนฺติ ตํ ฐเปตฺวา ตทุปริ วิเสสเมว สามญฺญผลํ ปุจฺฉนฺโตฯ กสฺมาติ อาห ‘‘สวเน’’ติอาทิฯ เอเตน อิมมตฺถํ ทีเปติ – อเนกตฺถา สมานาปิ สทฺทา วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกาเยว ตํตทตฺถทีปกาติฯ

สาธุกํ สาธูติ เอกตฺถเมตํ สาธุสทฺทสฺเสว ก-กาเรน วฑฺเฒตฺวา วุตฺตตฺตาฯ

เตเนว หิ สาธุกสทฺทสฺสตฺถํ วทนฺเตน สาธุสทฺโท อตฺถุทฺธารวเสน อุทาหโฏฯ เตน จ นนุ สาธุกสทฺทสฺเสว อตฺถุทฺธาโร วตฺตพฺโพ, น สาธุสทฺทสฺสาติ โจทนา นิเสธิตาฯ อายาจเนติ อภิมุขํ ยาจเน, อภิปตฺถนายนฺติ อตฺโถฯ สมฺปฏิจฺฉเนติ ปฏิคฺคหเณฯ สมฺปหํสเนติ สํวิชฺชมานคุณวเสน หํสเน โตสเน, อุทคฺคตากรเณติ อตฺโถฯ

สาธุ ธมฺมรุจีติ คาถา อุมฺมาทนฺตีชาตเก (ชา. 2.18.101)ฯ ตตฺถายมฏฺฐกถาวินิจฺฉยปเวณี – สุจริตธมฺเม โรเจตีติ ธมฺมรุจิ, ธมฺมรโตติ อตฺโถฯ ตาทิโส หิ ชีวิตํ ชหนฺโตปิ อกตฺตพฺพํ น กโรติฯ ปญฺญาณวาติ ปญฺญวา ญาณสมฺปนฺโนฯ มิตฺตานมทฺทุพฺโภติ มิตฺตานํ อทุสฺสนภาโวฯ ‘‘อทูสโก อนุปฆาตโก’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.189) อาจริเยน วุตฺตํฯ ‘‘อทฺรุพฺโภ’’ติปิ ปาโฐ ท-การสฺส ทฺร-การํ กตฺวาฯ

ทฬฺหีกมฺเมติ สาตจฺจกิริยายํฯ อาณตฺติยนฺติ อาณาปเนฯ อิธาปีติ สามญฺญผเลปิฯ อสฺสาติ สาธุกสทฺทสฺสฯ ‘‘สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ หิ สาธุกสทฺเทน สวนมนสิการานํ สาตจฺจกิริยาปิ ตทาณาปนมฺปิ โชติตํ โหติฯ อายาจเนเนว จ อุยฺโยชนสามญฺญโต อาณตฺติ สงฺคหิตาติ น สา วิสุํ อตฺถุทฺธาเร วุตฺตาฯ อาณารหสฺส หิ อาณตฺติ , ตทนรหสฺส อายาจนนฺติ วิเสโสฯ สุนฺทเรปีติ สุนฺทรตฺเถปิฯ อิทานิ ยถาวุตฺเตน สาธุกสทฺทสฺส อตฺถตฺตเยน ปกาสิตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ, ตสฺส วา อตฺถตฺตยสฺส อิธ โยคฺยตํ วิภาเวตุํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมตฺเถน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุคฺคหิตํ คณฺหนฺโตติ สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหนฺโตฯ สุนฺทรนฺติ ภาวนปุํสกํฯ ภทฺทกนฺติ ปสตฺถํ, ‘‘ธมฺม’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สุนฺทรํ ภทฺทกนฺติ วา สวนานุคฺคหเณ ปริยายวจนํฯ

มนสิ กโรหีติ เอตฺถ น อารมฺมณปฏิปาทนลกฺขโณ มนสิกาโร, อถ โข วีถิปฏิปาทนชวนปฏิปาทนมนสิการปุพฺพเก จิตฺเต ฐปนลกฺขโณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺช, สมนฺนาหรา’’ติ อาหฯ อวิกฺขิตฺตจิตฺโตติ ยถาวุตฺตมนสิการทฺวยปุพฺพกาย จิตฺตปฏิปาฏิยา เอการมฺมเณ ฐปนวเสน อนุทฺธตจิตฺโต หุตฺวาฯ

นิสาเมหีติ สุณาหิ, อนคฺฆรตนมิว วา สุวณฺณมญฺชุสาย ทุลฺลภธมฺมรตนํ จิตฺเต ปฏิสาเมหีติปิ อตฺโถ ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺเต กโรหี’’ติฯ เอวํ ปททฺวยสฺส ปจฺเจกํ โยชนาวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิโยคีวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ สวเน นิโยชนวเสน กิริยนฺตรปฏิเสธนโต, เตน โสตํ โอทหาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ มนสิกาเรน ทฬฺหีกมฺมนิโยชเนน อญฺญจินฺตาปฏิเสธนโตฯ พฺยญฺชนวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ ‘‘สาธุก’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหวารเณปิ เอส นโยฯ

ธารณูปปริกฺขาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตุลนตีรณาทิเก, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิเวเธ จ สงฺคณฺหาติฯ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺเชติ ปกาเสติ, สยเมเตนาติ วา พฺยญฺชนํ, สภาวนิรุตฺติ, สห พฺยญฺชเนนาติ สพฺยญฺชโน, พฺยญฺชนสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ สหปฺปวตฺติ หิ ‘‘สมฺปนฺนตา สมวายตา วิชฺชมานตา’’ติอาทินา อเนกวิธา, อิธ ปน สมฺปนฺนตาเยว ตทญฺญสฺส อสมฺภวโต, ตสฺมา ‘‘สห พฺยญฺชเนนา’’ติ นิพฺพจนํ กตฺวาปิ ‘‘พฺยญฺชนสมฺปนฺโน’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.189) อตฺโถ อาจริเยน วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ, ยถา ตํ ‘‘น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขา’’ติ (ธ. ส. 1) อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อนุธาตพฺพโต อตฺโถ, จตุปาริสุทฺธิสีลาทิ, สห อตฺเถนาติ สาตฺโถ, วุตฺตนเยน อตฺถสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ สาธุกปทํ เอกเมว สมานํ อาวุตฺตินยาทิวเสน อุภยตฺถ โยเชตพฺพํฯ กถนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิฯ ธมฺโม นาม ตนฺติฯ เทสนา นาม ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาฯ อตฺโถ นาม ตนฺติยา อตฺโถฯ ปฏิเวโธ นาม ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธฯ ยสฺมา เจเต ธมฺมเทสนาตฺถปฏิเวธา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา…เป.… มนสิ กโรหี’’ติฯ เอตฺถ จ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ ทุกฺโขคาหตา, เทสนาญาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย, อุปฺปาเทตุมสกฺกุเณยฺยตาย, ตพฺพิสยญาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ปฏิเวธสฺส ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทานวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ

‘‘สุณาหิ สาธุก’’นฺติ ‘‘สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ วทนฺโต น เกวลํ อตฺถกฺกมโต เอว อยํ โยชนา, อถ โข สทฺทกฺกมโตปิ อุภยตฺถ สมฺพนฺธตฺตาติ ทสฺเสติฯ

‘‘สกฺกา มหาราชา’’ติ อิธาปิ ‘‘อญฺญมฺปิ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ…เป.… ปณีตตรญฺจา’’ติ อิทมนุวตฺตตีติ อาห ‘‘เอวํ ปฏิญฺญาตํ สามญฺญผลเทสน’’นฺติฯ วิตฺถารโต ภาสนนฺติ อตฺถเมว ทฬฺหํ กโรติ ‘‘เทเสสฺสามีติ สํขิตฺตทีปน’’นฺติอาทินาฯ หิ-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เทสนํ นาม อุทฺทิสนํฯ ภาสนํ นาม นิทฺทิสนํ ปริพฺยตฺตกถนํฯ เตนายมตฺโถ สมฺภวตีติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สคาถาวคฺคสํยุตฺเต วงฺคีสสุตฺเต (สํ. นิ. 1.214) คาถาปเทน สาเธตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ สาฬิกาย นิคฺโฆโส วิย, ยถา สาฬิกาย อาลาโป มธุโร กณฺณสุโข เปมนีโย, เอวนฺติ อตฺโถฯ ปฏิภานนฺติ เจตสฺส วิเสสนํ ลิงฺคเภทสฺสปิ วิเสสนสฺส ทิสฺสนโต ยถา ‘‘คุโณ ปมาณ’’นฺติฯ ปฏิภานนฺติ จ สทฺโท วุจฺจติ ปฏิภาติ ตํตทากาเรน ทิสฺสตีติ กตฺวาฯ อุทีรยีติ อุจฺจารยิ, วุจฺจติ วา, กมฺมคพฺภญฺเจตํ กิริยาปทํฯ อิมินา เจตํ ทีเปติ – อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปติํ โถเมตุกาเมน เทสนาภาสนานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺเตน ปภินฺนปฏิสมฺภิเทน อายสฺมตา วงฺคีสตฺเถเรน ‘‘สงฺขิตฺเตน, วิตฺถาเรนา’’ติ จ วิเสสนํ กตํ, เตนายมตฺโถ วิญฺญายตีติฯ

เอวํ วุตฺเตติ ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเตฯ ‘‘น กิร ภควา สงฺเขเปเนว เทเสสฺสติ, อถ โข วิตฺถาเรนปิ ภาสิสฺสตี’’ติ หิ ตํ ปทํ สุตฺวาว อุสฺสาหชาโต สญฺชาตุสฺสาโห, หฏฺฐตุฏฺโฐติ อตฺโถฯ อยมาจริยสฺส อธิปฺปาโยฯ อปิจ ‘‘เตน หิ มหาราช สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ อุยฺโยชนปฏิญฺญากรณปฺปการํ อุสฺสาหชนนการณํ สพฺเพเนว อุสฺสาหสมฺภวโต, ตสฺมา เอวํ วุตฺเตติ ‘‘สุโณหิ, สาธุกํ มนสิ กโรหิ, ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต สพฺเพเหว ตีหิปิ ปเทหิ อุสฺสาหชาโตติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺจสฺโสสีติ ปติ อสฺโสสิ ภควโต วจนสมนนฺตรเมว ปจฺฉา อสฺโสสิ, ‘‘สกฺกา ปน ภนฺเต’’ติอาทินา วา ปุจฺฉิตฺวา ปุน ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ อสฺโสสีติ อตฺโถฯ ตํ ปน ปติสฺสวนํ อตฺถโต สมฺปฏิจฺฉนเมวาติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉิ, ปฏิคฺคเหสี’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘อิติ อตฺโถ’’ติ อวตฺวา ‘‘อิติ วุตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ

[190] ‘‘อถสฺส ภควา เอตทโวจา’’ติ วจนสมฺพนฺธมตฺตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตํ อโวจา’’ติ ปทํ วิภชิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อิธา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อธิกรณํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ โลกเมวาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘เทโสปเทเส นิปาโต’’ติ อิมินาฯ เทสสฺส อุปทิสนํ เทโสปเทโส, ตสฺมิํฯ ยทิ สพฺพตฺถ เทโสปเทเส, อถายมตฺโถ น วตฺตพฺโพ อวุตฺเตปิ ลพฺภมานตฺตาติ โจทนายาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิฯ สามญฺญภูตํ อิธสทฺทํ คณฺหิตฺวา ‘‘สฺวาย’’นฺติ วุตฺตํ, น ตุ ยถาวิเสสิตพฺพํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190)ฯ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ โลกสทฺเทน สมานาธิกรณภาวโตฯ อิธ โลเกติ จ ชาติกฺเขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ จกฺกวาโฬ อธิปฺเปโตฯ สาสนมุปาทาย วุจฺจติ ‘‘สมโณ’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโตฯ อยญฺหิ จตุกงฺคุตฺตรปาฬิฯ ตตฺถ ปฐโม สมโณติ โสตาปนฺโนฯ ทุติโย สมโณติ สกทาคามีฯ วุตฺตญฺเหตํ ตตฺเถว –

‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ปฐโม สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติ, (อ. นิ. 4.241) ‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ทุติโย สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.241) จ อาทิฯ

โอกาสนฺติ กญฺจิ ปเทสมุปาทาย วุจฺจติ ‘‘ติฏฺฐมานสฺสา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธานโตฯ

อิเธว ติฏฺฐมานสฺสาติ อิมิสฺสํเยว อินฺทสาลคุหายํ ปติฏฺฐมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโตติ เทวภาเวน, เทโว หุตฺวา วา ภูตสฺส สมานสฺสฯ เมติ อนาทรโยเค สามิวจนํฯ ปุน เมติ กตฺตุตฺเถฯ อิทญฺหิ สกฺกปญฺหโต อุทาหฏํฯ

ปทปูรณมตฺตเมว โอกาสาปทิสนสฺสาปิ อสมฺภเวน อตฺถนฺตรสฺส อโพธนโตฯ ปุพฺเพ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตเมว สนฺธาย ‘‘โลก’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปุริมํ อุยฺโยชนปฏิญฺญากรณวิสเย อาลปนนฺติ ปุน ‘‘มหาราชา’’ติ อาลปติฯ ‘‘อรห’’นฺติ อาทโย สทฺทา วิตฺถาริตาติ โยชนาฯ อตฺถโต หิ วิตฺถารณํ สทฺทมุเขเนว โหตีติ อุภยตฺถ สทฺทคฺคหณํ กตํฯ ยสฺมา ปน ‘‘อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทินา (อุทา. อฏฺฐ. 18; อิติวุ. อฏฺฐ. 38) ตถาคต-สทฺโท อุทานฏฺฐกถาทีสุ, ‘‘อรห’’นฺติ อาทโย จ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.130) อปเรหิปิ ปกาเรหิ วิตฺถาริตา อาจริเยน, ตสฺมา เตสุ วุตฺตนเยนปิ เตสมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถาคตสฺส สตฺตนิกายนฺโตคธตาย ‘‘อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต’’ติ วตฺวา ตตฺถายํ ยสฺมิํ สตฺตนิกาเย, ยสฺมิญฺจ โอกาเส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเกติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ

ตสฺสาปเรนาติ ตสฺส นิคมสฺส อปเรน, ตโต พหีติ วุตฺตํ โหติฯ ตโตติ มหาสาลโตฯ โอรโต มชฺเฌติ อพฺภนฺตรํ มชฺฌิมปเทโสฯ เอวํ ปริจฺฉินฺเนติ ปญฺจนิมิตฺตพทฺธา สีมา วิย ปญฺจหิ ยถาวุตฺตนิมิตฺเตหิ ปริจฺฉินฺเนฯ อฑฺฒเตยฺยโยชนสเตติ ปณฺณาสโยชเนหิ อูนติโยชนสเตฯ อยญฺหิ มชฺฌิมชนปโท มุทิงฺคสณฺฐาโน, น สมปริวฏฺโฏ, น จ สมจตุรสฺโส, อุชุเกน กตฺถจิ อสีติโยชโน โหติ, กตฺถจิ โยชนสติโก, ตถาปิ เจส กุฏิลปริจฺเฉเทน มินิยมาโน ปริยนฺต ปริกฺเขปโต นวโยชนสติโก โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นวโยชนสเต’’ติฯ อสีติมหาเถราติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ สุนาปรนฺตกสฺส ปุณฺณตฺเถรสฺสาปิ มหาสาวเกสุ ปริยาปนฺนตฺตาฯ สุนาปรนฺตชนปโท หิ ปจฺจนฺตวิสโยฯ ตถา หิ ‘‘จนฺทนมณฺฑลมาฬปฏิคฺคหเณ ภควา น ตตฺถ อรุณํ อุฏฺฐเปตี’’ติ มชฺฌิมาคม- (ม. นิ. อฏฺฐ. 4.397) สํยุตฺตาคมฏฺฐกถาสุ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.4.88-89) วุตฺตํฯ สารปฺปตฺตาติ กุลโภคิสฺสริยาทิวเสน, สีลสาราทิวเสน จ สารภูตาฯ พฺราหฺมณคหปติกาติพฺรหฺมายุโปกฺขรสาติอาทิพฺราหฺมณา เจว อนาถปิณฺฑิกาทิคหปติกา จฯ

ตตฺถาติ มชฺฌิมปเทเส, ตสฺมิํเยว ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจเน วาฯ สุชาตายาติ เอวํนามิกาย ปฐมํ สรณคมนิกาย ยสตฺเถรมาตุยาฯ

จตูสุ ปเนเตสุ วิกปฺเปสุ ปฐโม พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติทสฺสนวเสน วุตฺโตฯ อาสนฺนตราย หิ ปฏิปตฺติยา ฐิโตปิ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุจฺจติ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ปเคว ปฏิปตฺติยา มตฺถเก ฐิโตฯ ทุติโย พุทฺธภาวาวหปพฺพชฺชโต ปฏฺฐาย อาสนฺนมตฺตปฏิปตฺติทสฺสนวเสน, ตติโย พุทฺธกรธมฺมปาริปูริโต ปฏฺฐาย พุทฺธภาวาย ปฏิปตฺติทสฺสนวเสนฯ น หิ มหาสตฺตานํ อนฺติมภวูปปตฺติโต ปฏฺฐาย โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม อตฺถิ พุทฺธตฺถาย กาลมาคมยมาเนเนว ตตฺถ ปติฏฺฐนโตฯ จตุตฺโถ พุทฺธภาวกรธมฺมสมารมฺภโต ปฏฺฐาย โพธิยา นิยตภาวทสฺสเนนฯ โพธิยา หิ นิยตภาวปฺปตฺติโต ปภุติ ‘‘พุทฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ วิญฺญูหิ วตฺตุํ สกฺกา อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตาฯ ยถา ปน ‘‘สนฺทนฺติ นทิโย’’ติ สนฺทนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย วตฺตมานปฺปโยโค , เอวํ อุปฺปาทตฺถาย ปฏิปชฺชนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย จตูสุปิ วิกปฺเปสุ ‘‘อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ, ปวตฺตาปรตวตฺตมานวจนญฺเจตํฯ จตุพฺพิธญฺหิ วตฺตมานลกฺขณํ สทฺทสตฺเถ ปกาสิตํ –

‘‘นิจฺจปวตฺติ สมีโป, ปวตฺตุปรโต ตถา;

ปวตฺตาปรโต เจว, วตฺตมาโน จตุพฺพิโธ’’ติฯ

ยสฺมา ปน พุทฺธานํ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิคุณราสิ อาคโต นาม โหติ, ตสฺมา เตสํ นิปฺผตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามาติ เอกงฺคุตฺตรวณฺณนายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170) วุตฺตํฯ อสติ หิ นิปฺผตฺตสพฺพกิจฺจตฺเต น ตาวตา ‘‘อุปฺปนฺโน’’ติ วตฺตุมรหติฯ สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จตูสุ วิกปฺเปสุ สพฺพปฐมํ ‘‘ตถาคโต สุชาตาย…เป.… อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปนฺนตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํฯ ตเทว สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติยํ ฐิตสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาฯ อยเมว หิ อตฺโถ มุขฺยโต อุปฺปชฺชตีติ วตฺตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ตถาคโต…เป.… อตฺโถ’’ติฯ

เอตฺถ จ ‘‘อุปฺปนฺโน’’ติ วุตฺเต อตีตกาลวเสน โกจิ อตฺถํ คณฺเหยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 17) วิย หิ อิธ อุปฺปนฺนสทฺโท ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโกฯ

นนุ จ อรหตฺตผลสมงฺคีสงฺขาโต อุปฺปนฺโนเยว ตถาคโต ปเวทนเทสนาทีนิ สาเธติ, อถ กสฺมา ยถาวุตฺโต อรหตฺตมคฺคปริโยสาโน อุปฺปชฺชมาโนเยว ตถาคโต อธิปฺเปโตฯ น หิ โส ปเวทนเทสนาทีนิ สาเธติ มธุปายาสโภชนโต ยาว อรหตฺตมคฺโค, ตาว เตสํ กิจฺจานมสาธนโตติ? น เหวํ ทฏฺฐพฺพํ, พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติยํ ฐิตสฺส อุปฺปชฺชมานสฺส คหเณเนว อรหตฺตผลสมงฺคีสงฺขาตสฺส อุปฺปนฺนสฺสาปิ คหิตตฺตาฯ การณคฺคหเณเนว หิ ผลมฺปิ คหิตํ ตทวินาภาวิตฺตาฯ อิติ ปเวทนเทสนาทิสาธกสฺส อรหตฺตผลสมงฺคิโนปิ ตถาคตสฺส คเหตพฺพตฺตา เนยฺยตฺถมิทํ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วจนํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ตถา หิ องฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170) อุปฺปชฺชมาโน, อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโนติ ตีหิ กาเลหิ อตฺถวิภชเน ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล ลทฺธพฺยากรณโต ยาว อนาคามิผลา อุปฺปชฺชมาโน นาม, อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชติ นาม, อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามา’’ติ วุตฺตํฯ อยเมตฺถ อาจริยธมฺมปาลตฺเถรสฺส มติฯ ยสฺมา ปน เอกงฺคุตฺตรฏฺฐกถายํ ‘‘เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตี’’ติ (อ. นิ. 1.170) สุตฺตปทวณฺณนายํ ‘‘อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติ (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.170) อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ อรหตฺตผลกฺขณเมว สนฺธาย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวํ สนฺธายา’’ติ อิมินาฯ เตนาห ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติฯ สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จ สพฺพเวเนยฺยานํ ปฐมตรํ อรหตฺตผลวเสน อุปฺปนฺนภาวนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ จ อิมินา อรหตฺตผลกฺขณวเสน อตีตกาลํ ทสฺเสตีติฯ อยเมว จ นโย องฺคุตฺตรฏีกากาเรน อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน อธิปฺเปโตติฯ

โส ภควาติ โย โส ตถาคโต ‘‘อรห’’นฺติอาทินา ปกิตฺติตคุโณ, โส ภควาฯ อิทานิ วตฺตพฺพํ อิมสทฺเทน นิทสฺเสติ วุจฺจมานตฺถสฺส ปรามสนโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขมตฺตํ สนฺธาย ‘‘อิมํ โลก’’นฺติ วุตฺตํ, อถ โข ‘‘สเทวก’’นฺติอาทินา วกฺขมานํ อนวเสสปริยาทานํ สนฺธายาติฯ ‘‘สห เทเวหิ สเทวก’’นฺติอาทินา ยถาวากฺยํ ปทนิพฺพจนํ วุตฺตํ, ยถาปทํ ปน ‘‘สเทวโก’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ, อิเม จ ตคฺคุณสํวิญฺญาณพาหิรตฺถสมาสาฯ

เอตฺถ หิ อวยเวน วิคฺคโห, สมุทาโย สมาสตฺโถ โหติ โลกาวยเวน กตวิคฺคเหน โลกสมุทายสฺส ยถารหํ ลพฺภมานตฺตาฯ สมวายโชตกสหสทฺทโยเค หิ อยเมว สมาโส วิญฺญายติฯ เทเวหีติ จ ปญฺจกามาวจรเทเวหิ, อรูปาวจรเทเวหิ วาฯ พฺรหฺมุนาติ รูปาวจรารูปาวจรพฺรหฺมุนา, รูปาวจรพฺรหฺมุนา เอว วา, พหุกตฺตุกาทีนมิว เนสํ สิทฺธิฯ ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ ปกาเรน นิพฺพตฺตกตฺตาฯ

เอวํ วจนตฺถโต อตฺถํ ทสฺเสตฺวา วจนียตฺถโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสญาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ วิสุํ คหิตตฺตาฯ ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยนฯ ตตฺถ หิ มาโร ชาโต, ตนฺนิวาสี จฯ ยสฺมา เจส ทามริกราชปุตฺโต วิย ตตฺถ วสิตตฺตา ปากโฏ, ตสฺมา สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ วสวตฺติมหาราชาทีสุ ปากฏตเรน เตเนว วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ, อยญฺจ นโย มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.290) ปกาสิโตวฯ มารคฺคหเณน เจตฺถ ตํสมฺพนฺธิโน เทวาปิ คหิตา โอกาสโลเกน สทฺธิํ สตฺตโลกสฺส คหณโตฯ เอวญฺหิ วสวตฺติสตฺตโลกสฺส อนวเสสปริยาทานํ โหติฯ พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณมฺปิ ปจฺจาสตฺติญาเยนฯ ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ ปจฺจตฺถิกา เอว ปจฺจามิตฺตา, เตเยว สมณพฺราหฺมณา, เตสํ คหณํ ตถา, เตน พาหิรกสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตานมฺปิ เตสํ อิมินา คหณโตฯ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ ปน สาสนิกสมณพฺราหฺมณานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิวิเสสนานํ วเสเนว สตฺตวิสโยปิ โลกสทฺโท วิญฺญายติ สมวายตฺถวเสน ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน วิชฺชมานตฺถวเสน อตุลฺยโยควิสเยปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต อพฺยภิจาเรนตฺถญาปกํ ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติ, น ปน โลกสทฺเทน สตฺตโลกสฺส อคฺคหิตตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธิํ สตฺตโลโก’’ติฯ สเทวกาทิวจเนน อุปปตฺติเทวานํ, สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน วิสุทฺธิเทวานญฺจ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สเทว…เป.… มนุสฺสคฺคหณ’’นฺติฯ

ตตฺถ สมฺมุติเทวา ราชาโน ฯ อวเสสมนุสฺสคฺคหณนฺติ สมฺมุติเทเวหิ, สมณพฺราหฺมเณหิ จ อวสิฏฺฐมนุสฺสานํ คหณํฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปเทสุฯ ตีหิ ปเทหีติ สเทวกสมารกสพฺรหฺมกปเทหิฯ ทฺวีหีติ สสฺสมณพฺราหฺมณีสเทวมนุสฺสปเทหิฯ สมาสปทตฺเถสุ สตฺตโลกสฺสปิ วุตฺตนเยน คหิตตฺตา ‘‘โอกาสโลเกน สทฺธิํ สตฺตโลโก’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘อปโร นโย’’ติอาทินา อปรมฺปิ วจนียตฺถมาหฯ อรูปิโนปิ สตฺตา อตฺตโน อาเนญฺชวิหาเรน วิหรนฺโต ‘‘ทิพฺพนฺตีติ เทวา’’ติ อิทํ นิพฺพจนํ ลทฺธุมรหนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต’’ติฯ เตเนวาห ภควา พฺรหฺมชาลาทีสุ ‘‘อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติอาทิ, (อ. นิ. 3.197) อรูปาวจรภูโต โอกาสโลโก, สตฺตโลโก จ คหิโตติ อตฺโถฯ เอวํ ฉกามาวจรเทวโลโก, รูปี พฺรหฺมโลโกติ เอตฺถาปิฯ ฉกามาวจรเทวโลกสฺส สวิเสสํ มารวเส ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก’’ติฯ โส หิ ตสฺส ทามริกสฺส วิย วสปวตฺตโนกาโสฯ รูปี พฺรหฺมโลโก คหิโต ปาริเสสญาเยน อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตาฯ จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวติํสมารพฺรหฺมสงฺขาตาสุ อฏฺฐสุ ปริสาสุ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสเนว ตทญฺญาสํ สเทวกาทิคฺคหเณน คหิตตฺตาฯ กถํ ปเนตฺถ จตุปริสวเสน มนุสฺสโลโก คหิโตติ? ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณปริสา, พฺราหฺมณปริสา จ คหิตา, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา ขตฺติยปริสา, คหปติปริสา จาติฯ ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา ปน อิมาเยว จตสฺโส ปริสา วุตฺตาฯ จตุปริสสงฺขาตํ ปชนฺติ หิ อิธ อตฺโถฯ

อญฺญถา คเหตพฺพมาห ‘‘สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก’’ติฯ กถํ ปน คหิโตติ? ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิ’’นฺติ อิมินา สมณพฺราหฺมณา คหิตา, ‘‘สเทวมนุสฺส’’นฺติ อิมินา สมฺมุติเทวสงฺขาตา ขตฺติยา, คหปติสุทฺทสงฺขาตา จ อวเสสมนุสฺสาติฯ อิโต ปน อญฺเญสํ มนุสฺสสตฺตานมภาวโต ‘‘ปช’’นฺติ อิมินา เอเตเยว จตูหิ ปกาเรหิ ฐิตา มนุสฺสสตฺตา วุตฺตาฯ จตุกุลปฺปเภทํ ปชนฺติ หิ อิธ อตฺโถฯ

เอวํ วิกปฺปทฺวเยปิ ปชาคหเณน จตุปริสาทิวเสน มนุสฺสานญฺเญว คหิตตฺตา อิทานิ อวเสสสตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาปิ จตุปริสวเสน คหิเตน มนุสฺสโลเกน สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโก คหิโต, สมฺมุติเทเวหิ วา สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโกติ โยเชตพฺพํฯ นาคครุฬาทิวเสน จ อวเสสสพฺพสตฺตโลโกฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – จตุปริสสหิโต อวเสสสุทฺทนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก, จตุกุลปฺปเภทมนุสฺสสหิโต วา อวเสสนาคสุปณฺณเนรยิกาทิสตฺตโลโก คหิโตติฯ

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคติปริจฺเฉทโต, ตพฺพิชานเนนาติ วุตฺตํ โหติฯ ปฐมนเยน หิ ปญฺจสุ คตีสุ เทวคติปริยาปนฺนาว ปญฺจกามคุณสมงฺคิตาย, ทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ เสฏฺฐาฯ ทุติยนเยน ปน อรูปิโน ทูรสมุคฺฆาฏิตกิเลสทุกฺขตาย, สนฺตปณีตอาเนญฺชวิหารสมงฺคิตาย, อติวิย ทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อุกฺกฏฺฐาฯ อาจริเยหิ ปน ทุติยนยเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวํ ปฐมปเทเนว ปธานนเยน สพฺพโลกสฺส สจฺฉิกตภาเว สิทฺเธปิ อิมินา การณวิเสเสน เสสปทานิ วุตฺตานีติ ทสฺเสติ ‘‘ตโต เยส’’นฺติอาทินาฯ ตโตติ ปฐมปทโต ปรํ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ฉกามาวจริสฺสโร’’ ติเยว วุตฺเต สกฺกาทีนมฺปิ ตสฺส อาธิปจฺจํ สิยาติ อาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ‘‘วสวตฺตี’’ติ วุตฺตํ, เตน สาหสิกกรเณน วสวตฺตาปนเมว ตสฺสาธิปจฺจนฺติ ทสฺเสติฯ โส หิ ฉฏฺฐเทวโลเกปิ อนิสฺสโร ตตฺถ วสวตฺติเทวราชสฺเสว อิสฺสรตฺตาฯ เตนาห ภควา องฺคุตฺตราคมวเร อฏฺฐนิปาเต ทานานิสํสสุตฺเต ‘‘ตตฺร ภิกฺขเว วสวตฺตี เทวปุตฺโต ทานมยํ ปุญฺญกิริยวตฺถุํ อติเรกํ กริตฺวา…เป.… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคณฺหาตี’’ติ (อ. นิ. 8.36) วิตฺถาโรฯ

มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘ตตฺร หิ วสวตฺติราชา รชฺชํ กาเรติ, มาโร ปน เอกสฺมิํ ปเทเส อตฺตโน ปริสาย อิสฺสริยํ ปวตฺเตนฺโต รชฺชปจฺจนฺเต ทามริกราชปุตฺโต วิย วสตี’’ติ (ม. นิ. 1.60) ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว’’ติอาทิ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติฯ ‘‘อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต’’ติ หิ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ‘‘เอกงฺคุลิยา’’ติอาทิ เอกเทเสน มหานุภาวตาทสฺสนํฯ อนุตฺตรนฺติ เสฏฺฐํ นวโลกุตฺตรํฯ ปุถูติ พหุกา, วิสุํ ภูตา วาฯ อุกฺกฏฺฐฏฺฐานานนฺติ อุกฺกํสคติกานํฯ ภาวานุกฺกโมติ ภาววเสน ปเรสมชฺฌาสยานุรูปํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิปทานํ อนุกฺกโม, ภาววเสน อนุสนฺธิกฺกโม วา ภาวานุกฺกโม, อตฺถานญฺเจว ปทานญฺจ อนุสนฺธานปฏิปาฏีติ อตฺโถ, อยเมว วา ปาโฐ ตถาเยว สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺฐ. เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา 1) ทิฏฺฐตฺตา, อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา) จ วณฺณิตตฺตาฯ ‘‘วิภาวนานุกฺกโม’’ติปิ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส ปน เตสุ อทิฏฺฐตฺตา น สุนฺทโรฯ

อิทานิ โปราณกานํ สํวณฺณนานยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โปราณา ปนาหู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อญฺญปเทน นิรวเสสสตฺตโลกสฺส คหิตตฺตา สพฺพตฺถ อวเสสโลกนฺติ อนวเสสปริยาทานํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ติภวูปเค สตฺเต’’ติ, เตธาตุกสงฺขาเต ตโย ภเว อุปคตสตฺเตติ อตฺโถฯ ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ อากาเรหิฯ ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุฯ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺถวเสน สงฺคเหตฺวาฯ เตเยว ติภวูปเค สตฺเต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิํ, สเทวมนุสฺส’’นฺติ ปททฺวเย ปกฺขิปตีติ ญาเปตุํ ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตํฯ เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา, สสฺสมณพฺราหฺมณีภาวาทินา จ เตน เตน ปกาเรนฯ ‘‘ติภวูปเค สตฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘เตธาตุกเมวา’’ติ วทนฺตา โอกาสโลเกน สทฺธิํ สตฺตโลโก คหิโตติ ทสฺเสนฺติฯ เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา ปนาหูติ โยชนาฯ

สามนฺติ อตฺตนาฯ อญฺญตฺถาโปหเนน, อนฺโตคธาวธารเณน วา ตปฺปฏิเสธนมาห ‘‘อปรเนยฺโย หุตฺวา’’ติ, อปเรหิ อนภิชานาเปตพฺโพ หุตฺวาติ อตฺโถฯ อภิญฺญาติ ย-การโลปนิทฺเทโส ยถา ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติ (ม. นิ. 1.23, 422; 2.24; 3.75; สํ. นิ. 4.120; อ. นิ. 6.58; มหานิ. 206) วุตฺตํ ‘‘อภิญฺญายา’’ติฯ อภิสทฺเทน น วิเสสนมตฺตํ โชติตํ, อถ โข วิเสสนมุเขน กรณมฺปีติ ทสฺเสติ ‘‘อธิเกน ญาเณนา’’ติ อิมินาฯ

อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุปมานอตฺถาปตฺติสทฺทนฺตรสนฺนิธานสมฺปโยควิปฺปโยคสหจรณาทินา การณเลสมตฺเตน ปเวทนํ สงฺคณฺหาติ เอกปฺปมาณตฺตาฯ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย หิ สพฺพธมฺมปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโตฯ โพเธติ วิญฺญาเปตีติ สทฺทโต อตฺถวจนํฯ ปกาเสตีติ อธิปฺปายโตฯ เอวํ สพฺพตฺถ วิเวจิตพฺโพฯ

อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํฯ หิตฺวาปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํ ผลสมาปตฺติยา อนฺตรา ฐิติกาปิ กทาจิ ภควโต เทสนา โหตีติ กตฺวา กตํฯ ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมิํ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณมฺปิ ปุพฺพาโภเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทญฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ปุพฺเพ ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสตีติ อฏฺฐกถาสุ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.387) วุตฺโตวายมตฺโถฯ อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโตติ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส วเสน อปฺปํ วา วิปญฺจิตญฺญุสฺส, เนยฺยสฺส จ วเสน พหุํ วา เทเสนฺโตฯ กถํ เทเสตีติ อาห ‘‘อาทิมฺหิปี’’ติอาทิฯ ธมฺมสฺส กลฺยาณตา นิยฺยานิกตาย, นิยฺยานิกตา จ สพฺพโส อนวชฺชภาเวเนวาติ วุตฺตํ ‘‘อนวชฺชเมว กตฺวา’’ติฯ เทสนายาติ ปริยตฺติธมฺมสฺส เทสกายตฺเตน หิ อาณาทิวิธินา อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ ปริยตฺติธมฺโม วุจฺจติฯ กิญฺจาปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม ปรมตฺถโต โกจิ นตฺถิ, เยสุ ปน อวยเวสุ สมุทายรูเปน อเวกฺขิเตสุ คาถาทิสมญฺญา, ตํ ตโต ภินฺนํ วิย กตฺวา สํสามิโวหารมาโรเปตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสาน’’นฺติ อาหฯ สาสนสฺสาติ ปฏิปตฺติธมฺมสฺสฯ สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน หิ ยถาปราธาทินา สาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ, ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนนฺติ กตฺวา ปฏิปตฺติธมฺโม ‘‘สาสน’’นฺติ วุจฺจติฯ อตฺถิ สาสนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ สมฺพนฺโธฯ จตุปฺปทิกายปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน เอวํ อปฺปกตรายปิ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กลฺยาณตา, ปเคว พหุตรายาติ สมฺภาเวติฯ ปทญฺเจตฺถ คาถาย จตุตฺถํโส, ยํ ‘‘ปาโท’’ติปิ วุจฺจติ, เอเตเนว ติปาทิกฉปาทิกาสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาคํ ทสฺเสติฯ เอวํ สุตฺตาวยเว กลฺยาณตฺตยํ ทสฺเสตฺวา สกเลปิ สุตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘เอกานุสนฺธิกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ นาติพหุวิภาคํ ยถานุสนฺธินา เอกานุสนฺธิกํ สนฺธาย ‘‘เอกานุสนฺธิกสฺสา’’ติ อาหฯ อิตรสฺมิํ ปน เตเนว ธมฺมวิภาเคน อาทิมชฺฌปริโยสานา ลพฺภนฺตีติ ‘‘อเนกานุสนฺธิกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิทานนฺติ อานนฺทตฺเถเรน ฐปิตํ กาลเทสเทสกปริสาทิอปทิสนลกฺขณํ นิทานคนฺถํฯ อิทมโวจาติ นิคมนํ อุปลกฺขณเมว ‘‘อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติ นิคมนสฺสปิ คเหตพฺพโตฯ สงฺคีติการเกหิ ฐปิตานิปิ หิ นิทานนิคมนานิ สตฺถุ เทสนาย อนุวิธานโต ตทนฺโตคธาเนวาติ เวทิตพฺพํฯ อนฺเต อนุสนฺธีติ สพฺพปจฺฉิโม อนุสนฺธิฯ

‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทินา สาสนสฺส อิธ ปฏิปตฺติธมฺมตํ วิภาเวติฯ วินยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สาสนธมฺโม’’ติ วุตฺตตฺตา –

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183; เนตฺติ. 30, 50, 116, 124);

เอวํ วุตฺตสฺส สตฺถุสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโม เอว สีลาทิอตฺถวเสน กลฺยาณตฺตยวิภาวเน วุตฺโตฯ อิธ ปน ปฏิปตฺติเยวฯ เตน วกฺขติ ‘‘อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปต’’นฺติฯ สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นาม สาสนสมฺปตฺติภูตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ มูลภาวโตฯ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนวชฺชธมฺมานํฯ ทิฏฺฐีติ วิปสฺสนา, อวินาภาวโต ปเนตฺถ สมาธิคฺคหณํฯ มหาวคฺคสํยุตฺเต พาหิยสุตฺตปทมิทํ (สํ. นิ. 5.381)ฯ กามํ สุตฺเต อริยมคฺคสฺส อนฺตทฺวยวิคเมน เตสํ มชฺฌิมปฏิปทาภาโว วุตฺโต, มชฺฌิมภาวสามญฺญโต ปน สมฺมาปฏิปตฺติยา อารมฺภนิปฺผตฺตีนํ มชฺฌิมภาวสฺสาปิ สาธกภาเว ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธาติ เอวํ วุตฺโต อริยมคฺโค มชฺฌํ นามา’’ติ, สีลสมาธิวิปสฺสนาสงฺขาตานํ อารมฺภานํ, ผลนิพฺพานสงฺขาตานญฺจ นิปฺผตฺตีนํ เวมชฺฌภาวโต อริยมคฺโค มชฺฌํ นามาติ อธิปฺปาโยฯ สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ผลํ ปริโยสานํ นาม, อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุวเสน ปน นิพฺพานํฯ สาสนปริโยสานา หิ นิพฺพานธาตุฯ มคฺคสฺส นิปฺผตฺติ ผลวเสน, นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย จ โหติ ตโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโตติ วา เอวํ วุตฺตํฯ อิทานิ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ สาสนสฺส ปริโยสานตํ อาคเมน สาเธตุํ ‘‘เอตทตฺถํ อิท’’นฺติอาทิมาหฯ

เอตเทว ผลํ อตฺโถ ยสฺสาติ เอตทตฺถํฯ พฺราหฺมณาติ ปิงฺคลโกจฺฉพฺราหฺมณํ ภควา อาลปติฯ อิทญฺหิ มชฺฌิมาคเม มูลปณฺณาสเก จูฬสาโรปมสุตฺต (ม. นิ. 1.312 อาทโย) ปทํฯ เอตเทว ผลํ สารํ ยสฺสาติ เอตํสารํ นิคฺคหิตาคเมนฯ ตถา เอตํปริโยสานํฯ นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานนฺโตคธํฯ อาวุโส วิสาขาติ ธมฺมทินฺนาย เถริยา วิสาขคหปติมาลปนํฯ อิทญฺหิ จูฬเวทลฺลสุตฺเต (ม. นิ. 1.460 อาทโย) ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’นฺติอาทิสทฺทนฺตรสนฺนิธานโต ‘‘อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปต’’นฺติ วุตฺตํฯ

เอวํ สทฺทปพนฺธวเสน เทสนาย กลฺยาณตฺตยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา ตทตฺถวเสนปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาหฯ อตฺถโตปิ หิ ตสฺสาธิปฺเปตภาวํ หิ-สทฺเทน สมตฺเถติฯ ตถา สมตฺถนมุเขน จ อตฺถวเสน กลฺยาณตฺตยวิภาคํ ทสฺเสตีติฯ อตฺถโต ปเนตํ ทสฺเสนฺโต โย ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ กตวิธิ สทฺทปพนฺโธ คาถาสุตฺตวเสน ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโมเยว อิธ เทสนาติ วุตฺโต, ตสฺส จตฺโถ วิเสสโต สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘อาทิมฺหิ สีล’’นฺติอาทิฯ วิเสสกถนญฺเหตํฯ สามญฺญโต ปน สีลคฺคหเณน สสมฺภารสีลํ คหิตํ, ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภารมคฺโคติ อตฺถตฺตยวเสน อนวเสสโต ปริยตฺติอตฺถํ ปริยาทาย ติฏฺฐติฯ อิตรถา หิ กลฺยาณตฺตยวิภาโค อสพฺพสาธารโณ สิยาฯ เอตฺถ จ สีลมูลกตฺตา สาสนสฺส สีเลน อาทิกลฺยาณตา วุตฺตา, สาสนสมฺปตฺติยา เวมชฺฌภาวโต มคฺเคน มชฺเฌกลฺยาณตาฯ นิพฺพานาธิคมโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต นิพฺพาเนน ปริโยสานกลฺยาณตาฯ เตนาติ สีลาทิทสฺสเนนฯ อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว วุตฺโตฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตานุสาเรน โสตูนมนุสาสนีทสฺสนํฯ

เอสาติ ยถาวุตฺตากาเรน กถนาฯ กถิกสณฺฐิตีติ ธมฺมกถิกสฺส สณฺฐานํ กถนวเสน สมวฏฺฐานํฯ

วณฺณนา อตฺถวิวรณา, ปสํสนา วาฯ น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนายฯ ตสฺมาติ จตุสติปฏฺฐานาทินิยฺยานตฺถเทสนโตฯ

เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตาติ สิถิลธนิตาทิเภเทสุ ทสสุ พฺยญฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเนว, ทฺวิปฺปกาเรเนว วา พฺยญฺชเนน ยุตฺตา ทมิฬภาสา วิยฯ สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนาติ วิวฏกรณตาย โอฏฺเฐ อผุสาเปตฺวา อุจฺจาเรตพฺพโต สพฺพถา โอฏฺฐผุสนรหิตวิมุตฺตพฺยญฺชนา กิราตภาสา วิยฯ สพฺพวิสฺสฏฺฐพฺยญฺชนาติ สพฺพสฺเสว วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพถา วิสฺสคฺคพฺยญฺชนา สวรภาสา วิยฯ สพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนาติ สพฺพสฺเสว สานุสารตาย สพฺพถา พินฺทุสหิตพฺยญฺชนา ปารสิกาทิมิลกฺขุภาสา วิยฯ เอวํ ‘‘ทมิฬกิราตสวรมิลกฺขูนํ ภาสา วิยา’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ มิลกฺขูติ จ ปารสิกาทโยฯ สพฺพาเปสา พฺยญฺชเนกเทสวเสเนว ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยญฺชนาติ วุตฺตํ ‘‘พฺยญฺชนปาริปูริยา อภาวโต อพฺยญฺชนา นามา’’ติฯ

ฐานกรณานิ สิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ ปญฺจสุ วคฺเคสุ ปฐมตติยํ สิถิลํฯ ตานิ อสิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพมกฺขรํ เตสฺเวว ทุติยจตุตฺถํ ธนิตํฯ ทฺวิมตฺตกาลมกฺขรํ ทีฆํฯ เอกมตฺตกาลํ รสฺสํฯ

ปมาณํ เอกมตฺตสฺส, นิมีสุมีสโต’ พฺรวุํ;

องฺคุลิโผฏกาลสฺส, ปมาเณนาปิ อพฺรวุํฯ

สญฺโญคปรํ, ทีฆญฺจ ครุกํฯ อสํโยคปรํ รสฺสํ ลหุกํฯ ฐานกรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิวเฏน มุเขน อุจฺจาเรตพฺพํ นิคฺคหิตํฯ ปรปเทน สมฺพชฺฌิตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ สมฺพนฺธํฯ ตถา อสมฺพชฺฌิตพฺพํ ววตฺถิตํฯ ฐานกรณานิ วิสฺสฏฺฐานิ กตฺวา วิวเฏน มุเขน อุจฺจาเรตพฺพํ วิมุตฺตํฯ ทสธาติอาทีสุ เอวํ สิถิลาทิวเสน พฺยญฺชนพุทฺธิสงฺขาตสฺส อกฺขรุปฺปาทกจิตฺตสฺส ทสหิ ปกาเรหิ พฺยญฺชนานํ ปเภโทติ อตฺโถฯ สพฺพานิ หิ อกฺขรานิ จิตฺตสมุฏฺฐานานิ, ยถาธิปฺเปตตฺถสฺส จ พฺยญฺชนโต ปกาสนโต พฺยญฺชนานีติ, พฺยญฺชนพุทฺธิยา วา กรณภูตาย พฺยญฺชนานํ ทสธา ปเภโทติปิ ยุชฺชติฯ

อมกฺเขตฺวาติ อมิเลจฺเฉตฺวา อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ตทตฺถมาห ‘‘ปริปุณฺณพฺยญฺชนเมว กตฺวา’’ติ, ยมตฺถํ ภควา ญาเปตุํ เอกคาถํ, เอกวากฺยมฺปิ เทเสติ, ตมตฺถํ ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาย เอว เทสนาย เทเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ตสฺมาติ ปริปุณฺณพฺยญฺชนธมฺมเทสนโต ฯ เกวลสทฺโท อิธ อนวเสสวาจโกฯ น อโวมิสฺสตาทิวาจโกติ อาห ‘‘สกลาธิวจน’’นฺติฯ ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณํฯ ตํ ปนตฺถโต อูนาธิกนิเสธนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อนูนาธิกวจน’’นฺติฯ ตตฺถ ยทตฺถํ เทสิโต, ตสฺส สาธกตฺตา อนูนตา เวทิตพฺพา, ตพฺพิธุรสฺส ปน อสาธกตฺตา อนธิกตาฯ อุปเนตพฺพสฺส วา โวทานตฺถสฺส อวุตฺตสฺส อภาวโต อนูนตา, อปเนตพฺพสฺส สํกิเลสตฺถสฺส วุตฺตสฺส อภาวโต อนธิกตาฯ สกลนฺติ สพฺพภาควนฺตํฯ ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณเมวฯ เตนาห ‘‘เอกเทเสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติฯ อปริสุทฺธา เทสนา โหติ ตณฺหาย สํกิลิฏฺฐตฺตาฯ โลเกหิ ตณฺหาย อามสิตพฺพโต โลกามิสา, จีวราทโย ปจฺจยา, เตสุ อคธิตจิตฺตตาย โลกามิสนิรเปกฺโขฯ หิตผรเณนาติ หิตโต ผรเณน หิตูปสํหาเรน วิเสสนภูเตนฯ เมตฺตาภาวนาย กรณภูตาย มุทุหทโยฯ อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตนาติ สกลสํกิเลสโต, วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณาการสณฺฐิเตน, การุญฺญาธิปฺปาเยนาติ วุตฺตํ โหติฯ

‘‘อิโต ปฏฺฐาย ทสฺสามิ, เอวญฺจ ทสฺสามี’’ติ สมาทาตพฺพฏฺเฐน ทานํ วตํฯ ปณฺฑิตปญฺญตฺตตาย เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ, พฺรหฺมานํ วา เสฏฺฐานํ จริยนฺติ ทานเมว พฺรหฺมจริยํฯ มจฺฉริยโลภาทินิคฺคหเณน สมาจิณฺณตฺตา ทานเมว สุจิณฺณํฯ อิทฺธีติ เทวิทฺธิฯ ชุตีติ ปภา, อานุภาโว วาฯ พลวีริยูปปตฺตีติ มหตา พเลน, วีริเยน จ สมนฺนาคโมฯ นาคาติ วรุณนาคราชานํ วิธุรปณฺฑิตสฺส อาลปนํฯ

ทานปตีติ ทานสามิโนฯ โอปานภูตนฺติ อุทกติตฺถมิว ภูตํฯ

ธีราติ โส วิธุรปณฺฑิตมาลปติฯ

มธุสฺสโวติ มธุรสสนฺทนํฯ ปุญฺญนฺติ ปุญฺญผลํ, การณโวหาเรน วุตฺตํฯ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมานํ วา จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, เวยฺยาวจฺจํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ

ติตฺติริยนฺติ ติตฺติรสกุณราเชน ภาสิตํฯ

อญฺญตฺร ตาหีติ ปรทารภูตาหิ วชฺเชตฺวาฯ อมฺหนฺติ อมฺหากํฯ

ตปสฺสี , ลูโข, เชคุจฺฉี, ปวิวิตฺโตติ จตุพฺพิธสฺส ทุกฺกรสฺส กตตฺตา จตุรงฺคสมนฺนาคตํฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ โลมหํสนสุตฺตํ มชฺฌิมาคเม มูลปณฺณาสเก, ‘‘มหาสีหนาทสุตฺต’’นฺติปิ (ม. นิ. 1.146) ตํ วทนฺติฯ

อิทฺธนฺติ สมิทฺธํฯ ผีตนฺติ ผุลฺลิตํฯ วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถารภูตํฯ พาหุชญฺญนฺติ พหูหิ ชเนหิ นิยฺยานิกภาเวน ญาตํฯ ปุถุภูตนฺติ พหุภูตํฯ ยาว เทวมนุสฺเสหีติ เอตฺถ เทวโลกโต ยาว มนุสฺสโลกา สุปกาสิตนฺติ อธิปฺปายวเสน ปาสาทิกสุตฺตฏฺฐกถายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 3.170) วุตฺตํ, ยาว เทวา จ มนุสฺสา จาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํ อิธ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตสฺมาฯ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘เอวํ เทเสนฺโต จา’’ติ หิ อิมินา พฺรหฺมจริยสทฺเทน ธมฺมสทฺทาทีนํ สมานตฺถตํ ทสฺเสติ, ‘‘ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วตฺวาปิ ‘‘พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ วจนํ สรูปโต อตฺถปฺปกาสนตฺถนฺติ จ วิภาเวติฯ

[191] วุตฺตปฺปการสมฺปทนฺติ ยถาวุตฺตอาทิกลฺยาณตาทิปฺปเภทคุณสมฺปทํฯ ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มานชาติกสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติฯ อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุลภาวโตฯ โภครูปาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปเหยฺยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อนวฏฺฐานโต, น ตถา กุลวิชฺชาทิมทา นิมิตฺตสฺส สมวฏฺฐานโตฯ ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมณกุลีนานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชํ นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน…เป.… มานํ กโรนฺตี’’ติฯ วิชาติตายาติ วิปรีตชาติตาย, หีนชาติตายาติ อตฺโถฯ เยภุยฺเยน อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาติกา เอว, น ทุชฺชาติกาติ เอวํ วุตฺตํฯ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สีเล ปติฏฺฐหิตุํ น อุสฺสหนฺติ, สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สีลเมว หิ สาสเน ปติฏฺฐา, ปติฏฺฐาตุนฺติ วา สจฺจปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาตุํฯ สา หิ นิปฺปริยายโต สาสเน ปติฏฺฐา นามฯ

เอวํ พฺยติเรกโต อตฺถํ วตฺวา อนฺวยโตปิ วทติ ‘‘คหปติทารกา ปนา’’ติอาทินาฯ กจฺเฉหิ เสทํ มุญฺจนฺเตหีติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ

ตถา ปิฏฺฐิยา โลณํ ปุปฺผมานายาติ, เสทํ มุญฺจนฺตกจฺฉา โลณํ ปุปฺผมานปิฏฺฐิกา หุตฺวา, เตหิ วา ปกาเรหิ ลกฺขิตาติ อตฺโถฯ ภูมิํ กสิตฺวาติ ภูมิยา กสฺสนโต, เขตฺตูปชีวนโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตาทิสสฺสาติ ชาติมนฺตูปนิสฺสยสฺสฯ ทุพฺพลํ มานํฯ พลวํ ทปฺปํฯ กมฺมนฺติ ปริกมฺมํฯ ‘‘อิตเรหี’’ติอาทินา ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติ เหตุปทํ วิวรติฯ ‘‘อิตี’’ติ วตฺวา ตทปรามสิตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติอาทินา, อิติสทฺโท วา นิทสฺสเน, เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ อตฺโถฯ เอส นโย อีทิเสสุฯ

ปจฺจาชาโตติ เอตฺถ อากาโร อุปสคฺคมตฺตนฺติ อาห ‘‘ปติชาโต’’ติฯ ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพถา สุทฺธํฯ ธมฺมสฺส สามี ตทุปฺปาทกฏฺเฐน, ธมฺเมน วา สเทวกสฺส โลกสฺส สามีติ ธมฺมสฺสามีฯ สทฺธนฺติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหนํฯ วิญฺญูชาติกานญฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคหณปุพฺพิกา สทฺธาสิทฺธิ จตูสุ ปุคฺคเลสุ ธมฺมปฺปมาณธมฺมปฺปสนฺนปุคฺคลภาวโตฯ ‘‘โย เอวํ สฺวากฺขาตธมฺโม, สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติฯ โยชนสตนฺตเรปิ วา ปเทเสฯ ชายมฺปติกาติ ชานิปติกาฯ กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเตเยว ฆรสามิกฆรสามินีวเสน ทฺวินฺนเมว คหณํ วิญฺญายติ, ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย, ตสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เอกายปิ ตาว สํวาโส สมฺพาโธเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ ราคาทินา กิญฺจนํ, เขตฺตวตฺถาทินา ปลิโพธนํ, ตทุภเยน สห วตฺตตีติ สกิญฺจนปลิโพธโน, โสเยวตฺโถ ตถาฯ ราโค เอว รโช, ตทาทิกา โทสโมหรชาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ (มหานิ. 209; จูฬนิ. 74) อาคมนปถตาปิ อุฏฺฐานฏฺฐานตา เอวาติ ทฺเวปิ สํวณฺณนา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อลคฺคนฏฺเฐนาติ อสชฺชนฏฺเฐน อปฺปฏิพนฺธสภาเวนฯ รูปกวเสน, ตทฺธิตวเสน วา อพฺโภกาโสติ ทสฺเสตุํ วิย-สทฺทคฺคหณํฯ เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ ฐานาฐานภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยา เอว อฏฺฐานฏฺฐานภาเวน เตสํ ตพฺภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รชานํ สนฺนิปาตฏฺฐานํ วิยาติ สมฺพนฺโธฯ

วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารมกตฺวา สมาสโต อตฺถวณฺณนา สงฺเขปกถาฯ เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิฯ

อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสาปิ อนาปชฺชเนน อฉิทฺทํ กตฺวาฯ จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํฯ กิเลสมเลนาติ ตณฺหาสํกิเลสาทิมเลนฯ อมลีนนฺติ อสํกิลิฏฺฐํฯ ปริโยทาตฏฺเฐน นิมฺมลภาเวน สงฺขํ วิย ลิขิตํ โธตนฺติ สงฺขลิขิตํฯ อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ลิขิตสงฺขสทิส’’นฺติ วุตฺตํฯ โธตสงฺขสปฺปฏิภาคนฺติ ตทตฺถสฺเสว วิวรณํฯ อปิจ ลิขิตํ สงฺขํ สงฺขลิขิตํ ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติ, ตสฺสทิสตฺตา ปน อิทํ สงฺขลิขิตนฺติปิ ทสฺเสติ, ภาวนปุํสกญฺเจตํฯ อชฺฌาวสตาติ เอตฺถ อธิ-สทฺเทน กมฺมปฺปวจนีเยน โยคโต ‘‘อคาร’’นฺติ เอตํ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติฯ ยํ นูน ยทิ ปน ปพฺพเชยฺยํ, สาธุ วตาติ สมฺพนฺโธฯ กสาเยน รตฺตานิ กาสายานีติ ทสฺเสติ ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติ อิมินาฯ กสฺมา เจตานิ คหิตานีติ อาห ‘‘พฺรหฺมจริยํ จรนฺตานํ อนุจฺฉวิกานี’’ติฯ อจฺฉาเทตฺวาติ โวหารวจนมตฺตํ, ปริทหิตฺวาติ อตฺโถ, ตญฺจ โข นิวาสนปารุปนวเสนฯ อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส หิตํ วุฑฺฒิอาวหํ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมํฯ ตํ อนคาริยนฺติ ตสฺมิํ อนคาริเยฯ

[192] สหสฺสโตติ กหาปณสหสฺสโตฯ โภคกฺขนฺโธ โภคราสิฯ อาพนฺธนฏฺเฐนาติ ‘‘ปุตฺโต นตฺตา ปนตฺตา’’ติอาทินา เปมวเสน ปริจฺเฉทํ กตฺวา พนฺธนฏฺเฐน, เอเตน อาพนฺธนตฺโถ ปริวฏฺฏ-สทฺโทติ ทสฺเสติฯ อถ วา ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเฐน ปริวฏฺโฏติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ญายนฺตีติ ญาตโยฯ

[193] ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโร สมาโน เตน สํวเรน อุเปโต นามาติ กตฺวา ‘‘ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ อาจารโคจรานํ วิตฺถาโร วิภงฺคฏฺฐกถาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 503) คเหตพฺโพฯ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ จ ตสฺเสว ปาติโมกฺขสํวรสํวุตภาวสฺส ปจฺจยทสฺสนํฯ อณุสทิสตาย อปฺปมตฺตกํ ‘‘อณู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตเกสู’’ติฯ อสญฺจิจฺจ อาปนฺนอนุขุทฺทกาปตฺติวเสน, สหสา อุปฺปนฺนอกุสลจิตฺตุปฺปาทวเสน จ อปฺปมตฺตกตาฯ ภยทสฺสีติ ภยทสฺสนสีโลฯ สมฺมาติ อวิปรีตํ, สุนฺทรํ วา, ตพฺภาโว จ สกฺกจฺจํ ยาวชีวํ อวีติกฺกมวเสนฯ

‘‘สิกฺขาปเทสู’’ติ วุตฺเตเยว ตทวยวภูตํ ‘‘สิกฺขาปทํ สมาทาย สิกฺขตี’’ติ อตฺถสฺส คมฺยมานตฺตา กมฺมปทํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ, ตํ ตํ สิกฺขาโกฏฺฐาสํ, สิกฺขาย วา อธิคมุปายํ, ตสฺสา วา นิสฺสยนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติอาทิวจเนฯ อาจารโคจรคฺคหเณเนวาติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ วจเนเนวฯ เตนาห ‘‘กุสเล กายกมฺมวจีกมฺเม คหิเตปี’’ติฯ น หิ อาจารโคจรสทฺทมตฺเตน กุสลกายวจีกมฺมคฺคหณํ สมฺภวติ, อิมินา ปุนรุตฺติตาย โจทนาเลสํ ทสฺเสติฯ ตสฺสาติ อาชีวปาริสุทฺธิสีลสฺสฯ อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถนฺติ อุปฺปตฺติยา กายวจีวิญฺญตฺติสงฺขาตสฺส ทฺวารสฺส กมฺมาปเทเสน ทสฺสนตฺถํ, เอเตน ยถาวุตฺตโจทนาย โสธนํ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สิทฺเธปิ สติ ปุนารมฺโภ นิยมาย วา โหติ, อตฺถนฺตรโพธนาย วา, อิธ ปน อตฺถนฺตรํ โพเธติ, ตสฺมา อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติฯ กุสเลนาติ จ สพฺพโส อเนสนปหานโต อนวชฺเชนฯ กถํ เตน อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ กายวจีทฺวาเรสุ อุปฺปนฺเนน อนวชฺเชน กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคตตฺตา ปริสุทฺธาชีโวติ อธิปฺปาโยฯ ตทุภยเมว หิ อาชีวเหตุกํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํฯ

อิทานิ สุตฺตนฺตเรน สํสนฺทิตุํ ‘‘มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตวเสน วา เอวํ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ วา-สทฺโท เจตฺถ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนาสงฺขาตอตฺถนฺตรวิกปฺปนตฺโถฯ มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตนฺตํ นาม มชฺฌิมาคมวเร มชฺฌิมปณฺณาสเก, ยํ ‘‘สมณมุณฺฑิกปุตฺตสุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติฯ ตตฺถ ถปตีติ ปญฺจกงฺคํ นาม วฑฺฒกิํ ภควา อาลปติฯ ถปติ-สทฺโท หิ วฑฺฒกิปริยาโยฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ‘‘กตเม จ ถปติ กุสลา สีลา? กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺม’’นฺติ สีลสฺส กุสลกายกมฺมวจีกมฺมภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาชีวปาริสุทฺธมฺปิ โข อหํ ถปติ สีลสฺมิํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 2.265) เอวํ ปวตฺตาย มุณฺฑิกปุตฺตสุตฺตเทสนาย ‘‘กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลนา’’ติ สีลสฺส กุสลกายกมฺมวจีกมฺมภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปริสุทฺธาชีโว’’ติ เอวํ ปวตฺตา อยํ สามญฺญผลสุตฺตเทสนา เอกสงฺคหา อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ ยถา ตํ คงฺโคทเกน ยมุโนทกํ, ตสฺมา อีทิสีปิ ภควโต เทสนาวิภูติ อตฺเถวาติ ฯ สีลสฺมิํ วทามีติ สีลนฺติ วทามิ, สีลสฺมิํ วา อาธารภูเต อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํ, นิทฺธารณสมุทายภูเต วา เอกํ สีลนฺติ วทามิฯ

ติวิเธนาติ จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลโต ติวิเธนฯ ‘‘มนจฺฉฏฺเฐสู’’ติ อิมินา กายปญฺจมานเมว คหณํ นิวตฺเตติฯ อุปริ นิทฺเทเส วกฺขมาเนสุ สตฺตสุ ฐาเนสุฯ ติวิเธนาติ จตูสุ ปจฺเจกํ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปตาวเสน ติพฺพิเธนฯ

จูฬมชฺฌิมมหาสีลวณฺณนา

[194-211] เอวนฺติ ‘‘โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติอาทินา นเยนฯ ‘‘สีลสฺมิ’’นฺติ อิทํ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ ตโต เอกสฺส นิทฺธารณียตฺตาติ อาห ‘‘เอกํ สีล’’นฺติฯ อปิจ อิมินา อาธาเร ภุมฺมํ ทสฺเสติ สมุทายสฺส อวยวาธิฏฺฐานตฺตา ยถา ‘‘รุกฺเข สาขา’’ติฯ ‘‘อิท’’นฺติ ปเทน กตฺวตฺถวเสน สมานาธิกรณํ ภุมฺมวจนสฺส กตฺวตฺเถ ปวตฺตนโต ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. 6.13; สุ. นิ. 236) ทสฺเสติ ‘‘ปจฺจตฺตวจนตฺเถ วา เอตํ ภุมฺม’’นฺติ อิมินาฯ อยเมวตฺโถติ ปจฺจตฺตวจนตฺโถ เอวฯ พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนายํ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7) พฺรหฺมชาลสุตฺตปเท วาฯ สํวณฺณนาวเสน วุตฺตนเยนาติ อตฺโถฯ ‘‘อิทมสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ เอตฺถ มหาสีลปริโยสาเนน นิทฺธาริยมานสฺส อภาวโต ปจฺจตฺตวจนตฺโถเยว สมฺภวตีติ อาห ‘‘อิทํ อสฺส สีลํ โหตีติ อตฺโถ’’ติ, ตโตเยว จ ปาฬิยํ อปิคฺคหณมกตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[212] อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑภยาทีนิ อสํวรมูลกานิ ภยานิฯ ‘‘สีลสฺสาสํวรโตติ สีลสฺส อสํวรณโต, สีลสํวราภาวโตติ อตฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.280) อาจริเยน วุตฺตํ, ‘‘ยทิทํ สีลสํวรโต’’ติ ปน ปทสฺส ‘‘ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺยา’’ติ อตฺถวจนโต, ‘‘สีลสํวรเหตุ ภยํ น สมนุปสฺสตี’’ติ จ อตฺถสฺส อุปปตฺติโต สีลสํวรโต สีลสํวรเหตูติ อตฺโถเยว สมฺภวติฯ ‘‘ยํ อิทํ ภยํ สีลสํวรโต ภเวยฺยา’’ติ หิ ปาโฐปิ ทิสฺสติฯ