เมนู

สญฺจยเพลฏฺฐปุตฺตวาทวณฺณนา

[179-181] อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโย เอวาติ พฺรหฺมชาเล อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.61) วุตฺตนโย เอวฯ กสฺมา? วิกฺเขปพฺยากรณภาวโต, ตเถว จ ตตฺถ วิกฺเขปวาทสฺส อาคตตฺตาฯ

ปฐมสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา

[182] ปีเฬตฺวาติ เตลยนฺเตน อุปฺปีเฬตฺวา, อิมินา รญฺโญ อาโภคมาหฯ วทโต หิ อาโภควเสน สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโยฯ อฏฺฐกถาจริยา จ ตทาโภคญฺญู, ปรมฺปราภตตฺถสฺสาวิโรธิโน จ, ตสฺมา สพฺพตฺถ ยถา ตถา วจโนกาสลทฺธภาวมตฺเตน อตฺโถ น วุตฺโต, อถ โข เตสํ วตฺตุมิจฺฉิตวเสนาติ คเหตพฺพํ, เอวญฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อตฺถุทฺธาราทิวเสน อตฺถวิเวจนา กตาติฯ

[183] ยถา เต รุจฺเจยฺยาติ อิทานิ มยา ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ ยถา ตว จิตฺเต รุจฺเจยฺย, ตยา จิตฺเต รุจฺเจถาติ อตฺโถฯ กมฺมตฺเถ เหตํ กิริยาปทํฯ มยา วา ทานิ ปุจฺฉิยมานมตฺถํ ตว สมฺปทานภูตสฺส โรเจยฺยาติปิ วฏฺฏติฯ ฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาโต อนฺโตชาโตฯ ธเนน กีโต ธนกฺกีโตฯ พนฺธคฺคาหคหิโต กรมรานีโตฯ สามเมว เยน เกนจิ เหตุนา ทาสภาวมุปคโต สามํทาสพฺโยปคโตฯ สามนฺติ หิ สยเมวฯ ทาสพฺยนฺติ ทาสภาวํฯ โกจิ ทาโสปิ สมาโน อลโส กมฺมํ อกโรนฺโต ‘‘กมฺมกาโร’’ติ น วุจฺจติ, โส ปน น ตถาภูโตติ วิเสสนเมตนฺติ อาห ‘‘อนลโส’’ติอาทิฯ ทูรโตติ ทูรเทสโต อาคตํฯ ปฐมเมวาติ อตฺตโน อาสนฺนตรฏฺฐานุปสงฺกมนโต ปเคว ปุเรตรเมวฯ อุฏฺฐหตีติ คารววเสน อุฏฺฐหิตฺวา ติฏฺฐติ, ปจฺจุฏฺฐาตีติ วา อตฺโถฯ ปจฺฉาติ สามิกสฺส นิปชฺชาย ปจฺฉาฯ สยนโต อวุฏฺฐิเตติ รตฺติยา วิภายนเวลาย เสยฺยโต อวุฏฺฐิเตฯ ปจฺจูสกาลโตติ อตีตรตฺติยา ปจฺจูสกาลโต ยาว สามิโน รตฺติํ นิทฺโทกฺกมนนฺติ อปราย ภาวินิยา รตฺติยา ปโทสเวลายํ ยาว นิทฺโทกฺกมนํฯ

ยา อตีตรตฺติยา ปจฺจูสเวลา, ภาวินิยา จ ปโทสเวลา, เอตฺถนฺตเร สพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตตีติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ การเมวาติ กิํ กรณียเมว กินฺติ ปุจฺฉาย กาตพฺพโต, ปุจฺฉิตฺวา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจนฺติ อตฺโถฯ ปฏิสฺสเวเนว สมีปจาริตา วุตฺตาติ อาห ‘‘ปฏิสุณนฺโต วิจรตี’’ติฯ ปฏิกุทฺธํ มุขํ โอโลเกตุํ น วิสหตีติปิ ทสฺเสติ ‘‘ตุฏฺฐปหฏฺฐ’’นฺติ อิมินาฯ

เทโว วิยาติ อาธิปจฺจปริวาราทิสมนฺนาคโต ปธานเทโว วิย, เตน มญฺเญ-สทฺโท อิธ อุปมตฺโถติ ญาเปติ ยถา ‘‘อกฺขาหตํ มญฺเญ อฏฺฐาสิ รญฺโญ มหาสุทสฺสนสฺส อนฺเตปุรํ อุปโสภยมาน’’นฺติ (ที. นิ. 2.245)ฯ โส วตสฺสาหนฺติ เอตฺถ โส วต อสฺสํ อหนฺติ ปทจฺเฉโท, โส ราชา วิย อหมฺปิ ภเวยฺยํฯ เกนาติ เจ? ยทิ ปุญฺญานิ กเรยฺยํ, เตนาติ อตฺโถติ อาห ‘‘โส วต อห’’นฺติอาทิฯ วตสทฺโท อุปมายํฯ เตนาห ‘‘เอวรูโป’’ติฯ ปุญฺญานีติ อุฬารตรํ ปุญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ อญฺญทา กตปุญฺญโต อุฬาราย ปพฺพชฺชาย อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘โส วตสฺสาย’’นฺติปิ ปาเฐ โส ราชา วิย อยํ อหมฺปิ อสฺสํฯ กถํ? ‘‘ยทิ ปุญฺญานิ กเรยฺย’’นฺติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ อสฺสนฺติ หิ อุตฺตมปุริสโยเค อหํ-สทฺโท อปฺปยุตฺโตปิ อยํ-สทฺเทน ปรามสนโต ปยุตฺโต วิย โหติฯ โส อหํ เอวรูโป อสฺสํ วต, ยทิ ปุญฺญานิ กเรยฺยนฺติ ปฐมปาฐสฺส อตฺถมิจฺฉนฺติ เกจิฯ เอวํ สติ ทุติยปาเฐ ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ อวตฺตพฺโพ สิยา ตตฺถ อยํ-สทฺเทน อหํ-สทฺทสฺส ปรามสนโต, ‘‘โส’’ติ จ ปรามสิตพฺพสฺส อญฺญสฺส สมฺภวโตฯ นฺติ ทานํฯ สตภาคมฺปีติ สตภูตํ ภาคมฺปิ, รญฺญา ทินฺนทานํ สตธา กตฺวา ตตฺถ เอกภาคมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ ยาวชีวํ น สกฺขิสฺสามิ ทาตุนฺติ ยาวชีวํ ทานตฺถาย อุสฺสาหํ กโรนฺโตปิ สตภาคมตฺตมฺปิ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิ, ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามีติ ปพฺพชฺชายํ อุสฺสาหํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ยํนูนา’’ติ นิปาโต ปริวิตกฺกนตฺเถติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ จินฺตนภาว’’นฺติฯ

กาเยน ปิหิโตติ กาเยน สํวริตพฺพสฺส กายทฺวาเรน ปวตฺตนกสฺส ปาปธมฺมสฺส สํวรณวเสน ปิทหิโตฯ อุสฺสุกฺกวจนวเสน ปนตฺโถ วิหเรยฺย-ปเทน สมฺพชฺฌิตพฺพตฺตาติ อาห ‘‘อกุสลปเวสนทฺวารํ ถเกตฺวา’’ติฯ หุตฺวาติ หิ เสโสฯ อกุสลปเวสนทฺวารนฺติ จ กายกมฺมภูตานมกุสลานํ ปเวสนภูตํ กายวิญฺญตฺติสงฺขาตํ ทฺวารํฯ

เสสปททฺวเยปีติ ‘‘วาจาย สํวุโต, มนสา สํวุโต’’ติ ปททฺวเยปิฯ ฆาสจฺฉาทเนน ปรมตายาติ ฆาสจฺฉาทนปริเยสเน สลฺเลขวเสน ปรมตาย, อุกฺกฏฺฐภาเว วา สณฺฐิโต ฆาสจฺฉาทนมตฺตเมว ปรมํ ปมาณํ โกฏิ เอตสฺส , น ตโต ปรํ กิญฺจิ อามิสชาตํ ปริเยสติ, ปจฺจาสิสติ จาติ ฆาสจฺฉาทนปรโม, ตสฺส ภาโว ฆาสจฺฉาทนปรมตาติปิ อฏฺฐกถามุตฺตโก นโยฯ ฆสิตพฺโพ อสิตพฺโพติ ฆาโส, อาหาโร, อาภุโส ฉาเทติ ปริทหติ เอเตนาติ อจฺฉาทนํ, นิวาสนํ, อปิจ ฆสนํ ฆาโส, อาภุโส ฉาทียเต อจฺฉาทนนฺติปิ ยุชฺชติฯ เอตทตฺถมฺปีติ ฆาสจฺฉาทนตฺถายาปิฯ อเนสนนฺติ เอกวีสติวิธมฺปิ อนนุรูปเมสนํฯ

วิเวกฏฺฐกายานนฺติ คณสงฺคณิกโต ปวิวิตฺเต ฐิตกายานํ, สมฺพนฺธีภูตานํ กายวิเวโกติ สมฺพนฺโธฯ เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ ฌานาภิรตานํฯ ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ ตาย เอว ฌานาภิรติยา ปรมํ อุตฺตมํ โวทานํ จิตฺตวิสุทฺธิํ ปตฺตานํฯ นิรุปธีนนฺติ กิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธีหิ อจฺจนฺตวิคตานํฯ วิสงฺขารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตทธิคมเนตา วิสงฺขารคตา, อรหนฺโต, เตสํฯ ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติ อิมินา มหานิทฺเทเส (มหานิ. 7, 9) อาคตภาวํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ปฐโม วิเวโก อิตเรหิ ทฺวีหิ วิเวเกหิ สหาปิ วตฺตพฺโพ อิตเรสุ สิทฺเธสุ ตสฺสาปิ สิชฺฌนโต, วินา จ ตสฺมิํ สิทฺเธปิ อิตเร สมสิชฺฌนโตฯ ตถา ทุติโยปิฯ ตติโย ปน อิตเรหิ สเหว วตฺตพฺโพฯ น วินา อิตเรสุ สิทฺเธสุเยว ตสฺส สิชฺฌนโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘คณสงฺคณิกํ ปหายา’’ติอาทิ ตทธิปฺปายวิภาวนํฯ ตตฺถ คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปตนํ คณสงฺคณิกา, ตํ ปหายฯ กาเยน เอโก วิหรติ วิจรติ ปุคฺคลวเสน อสหายตฺตาฯ จิตฺเต กิเลสานํ สนฺนิปตนํ จิตฺตกิเลสสงฺคณิกา, ตํ ปหายฯ เอโก วิหรติ กิเลสวเสน อสหายตฺตาฯ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา, โคตฺรภุอาทีนญฺจ อารมฺมณกรณมตฺตตฺตา น เตสํ วเสน สาติสยา นิพฺพุติสุขสมฺผุสนา, ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติวเสน ปน สาติสยาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติํ วา นิโรธสมาปตฺติํ วา’’ติฯ ผลปริโยสาโน หิ นิโรโธฯ ปวิสิตฺวาติ สมาปชฺชนวเสน อนฺโตกตฺวาฯ

นิพฺพานํ ปตฺวาติ เอตฺถ อุสฺสุกฺกวจนเมตํ อารมฺมณกรเณน, จิตฺตเจตสิกานํ นิโรเธน จ นิพฺพุติปชฺชนสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ โจทนตฺเถติ ชานาเปตุํ อุสฺสาหกรณตฺเถฯ

[184] อภิหริตฺวาติ อภิมุขภาเวน เนตฺวาฯ นฺติ ตถา ปพฺพชฺชาย วิหรนฺตํฯ อภิหาโรติ นิมนฺตนวเสน อภิหรณํฯ ‘‘จีวราทีหิ ปโยชนํ สาเธสฺสามี’’ติ วจนเสเสน โยชนาฯ ตถา ‘‘เยนตฺโถ, ตํ วเทยฺยาถา’’ติฯ จีวราทิเวกลฺลนฺติ จีวราทีนํ ลูขตาย วิกลภาวํฯ ตทุภยมฺปีติ ตเทว อภิหารทฺวยมฺปิฯ สปฺปายนฺติ สพฺพเคลญฺญาปหรณวเสน อุปการาวหํฯ ภาวิโน อนตฺถสฺส อชนนวเสน ปริปาลนํ รกฺขาคุตฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ปน อนตฺถสฺส นิเสธวเสน ปริปาลนํ อาวรณคุตฺติฯ กิมตฺถิยํ ‘‘ธมฺมิก’นฺติ วิเสสนนฺติ อาห ‘‘สา ปเนสา’’ติอาทิฯ วิหารสีมายาติ อุปจารสีมาย, ลาภสีมาย วาฯ

[185] เกวโล ยทิ-เอวํ-สทฺโท ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเปกฺขโกติ วุตฺตํ ‘‘ยทิ ตว ทาโส’’ติอาทิฯ เอวํ สนฺเตติ เอวํ ลพฺภมาเน สติฯ ทุติยํ อุปาทาย ปฐมภาโว, ตสฺมา ‘‘ปฐม’’นฺติ ภณนฺโต อญฺญสฺสาปิ อตฺถิตํ ทีเปติฯ ตเทว จ การณํ กตฺวา ราชาปิ เอวมาหาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมนฺติ ภณนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตเนวาติ ปฐมสทฺเทน อญฺญสฺสาปิ อตฺถิตาทีปเนเนวฯ

ทุติยสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา

[186] กสตีติ วิเลขติ กสิํ กโรติฯ คหปติโกติ เอตฺถ -สทฺโท อปฺปตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘เอกเคหมตฺเต เชฏฺฐโก’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – คหสฺส ปติ คหปติ, ขุทฺทโก คหปติ คหปติโก เอกสฺมิญฺเญว เคหมตฺเต เชฏฺฐกตฺตาติ, ขุทฺทกภาโว ปนสฺส เคหวเสเนวาติ กตฺวา ‘‘เอกเคหมตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ เตน หิ อเนกกุลเชฏฺฐกภาวํ ปฏิกฺขิปติ, คหํ, เคหนฺติ จ อตฺถโต สมานเมวฯ กรสทฺโท พลิมฺหีติ วุตฺตํ ‘‘พลิสงฺขาต’’นฺติฯ กโรตีติ อภินิปฺผาเทติ สมฺปาเทติฯ วฑฺเฒตีติ อุปรูปริ อุปฺปาทเนน มหนฺตํ สนฺนิจยํ กโรติฯ

กสฺมา ตทุภยมฺปิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรนฺติ ทสฺสนญฺจ ปเคว มหนฺตนฺติ วิญฺญาปนตฺถํฯ