นิคณฺฐนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา

[177] จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามํ, จตุยามํ เอว จาตุยามํฯ ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยา ปฐโม ยาโม’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.368)ฯ โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขิโตติ อาห ‘‘จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน สํวุโต’’ติ, สํยมตฺโถ วา ยามสทฺโท ยมนํ สญฺญมนํ ยาโมติ กตฺวาฯ ‘‘ยตตฺโต’’ติอาทีสุ วิย หิ อนุปสคฺโคปิ สอุปสคฺโค วิย สญฺญมตฺถวาจโก, โส ปน จตูหิ อากาเรหีติ อาห ‘‘จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรนา’’ติฯ อากาโร โกฏฺฐาโสติ หิ อตฺถโต เอกํฯ วาริโต สพฺพวาริ ยสฺสายํ สพฺพวาริวาริโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ เตนาห ‘‘วาริตสพฺพอุทโก’’ติฯ วาริสทฺเทน เจตฺถ วาริปริโภโค วุตฺโต ยถา ‘‘รตฺตูปรโต’’ติฯ ปฏิกฺขิตฺโต สพฺพสีโตทโก ตปฺปริโภโค ยสฺสาติ ตถาฯ ตนฺติ สีโตทกํฯ สพฺพวาริยุตฺโตติ สํวรลกฺขณมตฺตํ กถิตํฯ สพฺพวาริธุโตติ ปาปนิชฺชรลกฺขณํฯ สพฺพวาริผุโฏติ กมฺมกฺขยลกฺขณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพนา’’ติอาทิมาห, สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ หิ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน ปาปวารเณน สมนฺนาคโตฯ ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณน วิธุตปาโปฯ ผุฏฺโฐติ อฏฺฐนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน โมกฺขปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐ, ตํ ปตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ, อนญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.258; 2.34; 3.199, 200; ม. นิ. 2.384, 398) วิย คมุสทฺโท นิฏฺฐานตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘โกฏิปฺปตฺตจิตฺโต’’ติ, โมกฺขาธิคเมน อุตฺตมมริยาทปฺปตฺตจิตฺโตติ อตฺโถฯ กายาทีสุ อินฺทฺริเยสุ สํยเมตพฺพสฺส อภาวโต สํยตจิตฺโตฯ อตีเต เหตฺถ ต-สทฺโทฯ สํยเมตพฺพสฺส อวเสสสฺส อภาวโต สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตฯ กิญฺจิ สาสนานุโลมนฺติ ปาปวารณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อสุทฺธลทฺธิตายาติ ‘‘อตฺถิ ชีโว, โส จ สิยา นิจฺโจ, สิยา อนิจฺโจ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.177)ฯ เอวมาทิมลีนลทฺธิตายฯ สพฺพาติ กมฺมปกติวิภาคาทิวิสยาปิ สพฺพา นิชฺฌานกฺขนฺติโยฯ ทิฏฺฐิเยวาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโย เอว ชาตาฯ

สญฺจยเพลฏฺฐปุตฺตวาทวณฺณนา

[179-181] อมราวิกฺเขเป วุตฺตนโย เอวาติ พฺรหฺมชาเล อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.61) วุตฺตนโย เอวฯ กสฺมา? วิกฺเขปพฺยากรณภาวโต, ตเถว จ ตตฺถ วิกฺเขปวาทสฺส อาคตตฺตาฯ

ปฐมสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา

[182] ปีเฬตฺวาติ เตลยนฺเตน อุปฺปีเฬตฺวา, อิมินา รญฺโญ อาโภคมาหฯ วทโต หิ อาโภควเสน สพฺพตฺถ อตฺถนิจฺฉโยฯ อฏฺฐกถาจริยา จ ตทาโภคญฺญู, ปรมฺปราภตตฺถสฺสาวิโรธิโน จ, ตสฺมา สพฺพตฺถ ยถา ตถา วจโนกาสลทฺธภาวมตฺเตน อตฺโถ น วุตฺโต, อถ โข เตสํ วตฺตุมิจฺฉิตวเสนาติ คเหตพฺพํ, เอวญฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อตฺถุทฺธาราทิวเสน อตฺถวิเวจนา กตาติฯ

[183] ยถา เต รุจฺเจยฺยาติ อิทานิ มยา ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ ยถา ตว จิตฺเต รุจฺเจยฺย, ตยา จิตฺเต รุจฺเจถาติ อตฺโถฯ กมฺมตฺเถ เหตํ กิริยาปทํฯ มยา วา ทานิ ปุจฺฉิยมานมตฺถํ ตว สมฺปทานภูตสฺส โรเจยฺยาติปิ วฏฺฏติฯ ฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาโต อนฺโตชาโตฯ ธเนน กีโต ธนกฺกีโตฯ พนฺธคฺคาหคหิโต กรมรานีโตฯ สามเมว เยน เกนจิ เหตุนา ทาสภาวมุปคโต สามํทาสพฺโยปคโตฯ สามนฺติ หิ สยเมวฯ ทาสพฺยนฺติ ทาสภาวํฯ โกจิ ทาโสปิ สมาโน อลโส กมฺมํ อกโรนฺโต ‘‘กมฺมกาโร’’ติ น วุจฺจติ, โส ปน น ตถาภูโตติ วิเสสนเมตนฺติ อาห ‘‘อนลโส’’ติอาทิฯ ทูรโตติ ทูรเทสโต อาคตํฯ ปฐมเมวาติ อตฺตโน อาสนฺนตรฏฺฐานุปสงฺกมนโต ปเคว ปุเรตรเมวฯ อุฏฺฐหตีติ คารววเสน อุฏฺฐหิตฺวา ติฏฺฐติ, ปจฺจุฏฺฐาตีติ วา อตฺโถฯ ปจฺฉาติ สามิกสฺส นิปชฺชาย ปจฺฉาฯ สยนโต อวุฏฺฐิเตติ รตฺติยา วิภายนเวลาย เสยฺยโต อวุฏฺฐิเตฯ ปจฺจูสกาลโตติ อตีตรตฺติยา ปจฺจูสกาลโต ฯ ยาว สามิโน รตฺติํ นิทฺโทกฺกมนนฺติ อปราย ภาวินิยา รตฺติยา ปโทสเวลายํ ยาว นิทฺโทกฺกมนํฯ