เมนู

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

[171] ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานเจตนาเยว วุตฺตาฯ ตํมุเขน จ ผลนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาว’’นฺติ อิมินาฯ ทินฺนญฺหิ มุขฺยโต อนฺนาทิวตฺถุ, ตํ กถเมส ปฏิกฺขิปิสฺสติ ฯ เอส นโย ยิฏฺฐํ หุตนฺติ เอตฺถาปิฯ สพฺพสาธารณํ มหาทานํ มหายาโคฯ ปาหุนภาเวน กตฺตพฺพสกฺกาโร ปาหุนกสกฺกาโรฯ ผลนฺติ อานิสํสผลํ, นิสฺสนฺทผลญฺจฯ วิปาโกติ สทิสผลํฯ จตุรงฺคสมนฺนาคเต ทาเน ฐานนฺตราทิปตฺติ วิย หิ อานิสํโส, สงฺขพฺราหฺมณสฺส ทาเน (ชา. 1.10.39) ตาณลาภมตฺตํ วิย นิสฺสนฺโท, ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ สทิสผลํ วิปาโกฯ อยํ โลโก, ปรโลโกติ จ กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ วุตฺโต ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปนโตฯ ปจฺจกฺขทิฏฺโฐ หิ โลโก กถํ เตน ปฏิกฺขิตฺโต สิยาฯ ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ อิมินา การณมาห, ยตฺถ ยตฺถ ภวโยนิอาทีสุ ฐิตา อิเม สตฺตา, ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ, นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ เตสูติ มาตาปิตูสุฯ ผลาภาววเสเนว วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กริยมานสกฺการาสกฺการานมภาววเสน เตสํ โลเก ปจฺจกฺขตฺตาฯ ปุพฺพุฬสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโก อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถี’’ติฯ สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ อกเถตฺวา สญฺญเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา อโหปุริสิกา นาม สิยาฯ กิญฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ, ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เย อิมญฺจ…เป.… ปเวเทนฺตี’’ติ อาหฯ อยํ อฏฺฐกถาวเสสโก อตฺโถฯ

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโต จาตุมหาภูติโก, อตฺถมตฺตโต ปน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวมยมฺปิ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโต จตุมหาภูตมโยติ วุจฺจติฯ อชฺฌตฺติกปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุฯ พาหิรปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวิํ, เตน ปถวีเยว กาโยติ ทสฺเสติฯ อนุคจฺฉตีติ อนุพนฺธติฯ อุภเยนาปีติ ปททฺวเยนปิฯ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ พาหิรปถวิกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติ หุตฺวา สตฺตภาเวน สณฺฐิตา, สา จ มหาปถวี ฆฏาทิคตปถวี วิย อิทานิ ตเมว พาหิรํ ปถวิกายํ สมุทายภูตํ ปุน อุเปติ อุปคจฺฉติ, สพฺพโส เตน พาหิรปถวิกาเยน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทํ, สูริยรํสิโต คหิตอินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุนปิ สูริยรํสิํ, มหาวายุกฺขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโต วิย ปุนปิ มหาวายุกฺขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ปริกปฺปนามตฺเตน ทิฏฺฐิคติกสฺส อธิปฺปาโยฯ

มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานีติ มนเมว ฉฏฺฐํ เยสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายานํ, ตานิ อินฺทฺริยานิฯ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยภาวาติ วทนฺติฯ วิสยีคหเณน หิ วิสยาปิ คหิตา เอว โหนฺติฯ กถํ คณิตา มญฺจปญฺจมาติ อาห ‘‘มญฺโจ เจว…เป.… อตฺโถ’’ติฯ อาฬาหนํ สุสานนฺติ อตฺถโต เอกํฯ คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺฐาสานิฯ สรีรเมว วา ปทานิ ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโตฯ ปาราวตปกฺขิวณฺณานีติ ปาราวตสฺส นาม ปกฺขิโน วณฺณานิฯ ‘‘ปาราวตปกฺขวณฺณานี’’ติ ปาโฐ, ปาราวตสกุณสฺส ปตฺตวณฺณานีติ อตฺโถฯ

ภสฺมนฺตาติ ฉาริกาปริยนฺตาฯ เตนาห ‘‘ฉาริกาวสานเมวา’’ติฯ อาหุติสทฺเทเนตฺถ ‘‘ทินฺนํ ยิฏฺฐํ หุต’’นฺติ วุตฺตปฺปการํ ทานํ สพฺพมฺปิ คหิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ปาหุนกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทาน’’นฺติ อิมินา, วิรูเปกเสสนิทฺเทโส วา เอสฯ อตฺโถติ อธิปฺปายโต อตฺโถ สทฺทโต ตสฺส อนธิคมิตตฺตาฯ เอวมีทิเสสุฯ ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, พาลปุคฺคลา, เตหิ ทตฺตูหิฯ กิํ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘พาลา เทนฺตี’’ติอาทิฯ ปาฬิยํ ‘‘โลโก อตฺถี’’ติ มติ เยสํ เต อตฺถิกา, ‘‘อตฺถี’’ติ เจทํ เนปาติกปทํ, เตสํ วาโท อตฺถิกวาโท, ตํ อตฺถิกวาทํฯ

ตตฺถาติ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุ มิจฺฉาวาทีสุฯ กมฺมํ ปฏิพาหติ อกิริยวาทิภาวโตฯ วิปากํ ปฏิพาหติ สพฺเพน สพฺพํ อายติํ อุปปตฺติยา ปฏิกฺขิปนโตฯ วิปากนฺติ จ อานิสํสนิสฺสนฺทสทิสผลวเสน ติวิธมฺปิ วิปากํฯ อุภยํ ปฏิพาหติ สพฺพโส เหตุปฏิเสธเนเนว ผลสฺสาปิ ปฏิเสธิตตฺตาฯ อุภยนฺติ จ กมฺมํ วิปากมฺปิฯ โส หิ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, วิสุชฺฌนฺติ จา’’ติ วทนฺโต กมฺมสฺส วิย วิปากสฺสาปิ สํกิเลสวิสุทฺธีนํ ปจฺจยตฺตาภาวโชตนโต ตทุภยํ ปฏิพาหติ นามฯ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ อสติ กมฺมสฺมิํ วิปากาภาวโตฯ กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติ อสติ วิปาเก กมฺมสฺส นิรตฺถกตาปตฺติโตฯ อิตีติ วุตฺตตฺถนิทสฺสนํฯ อตฺถโตติ สรูปโต, วิสุํ วิสุํ ตํตํทิฏฺฐิทีปกภาเวน ปาฬิยํ อาคตาปิ ตทุภยปฏิพาหกาวาติ อตฺโถฯ ปจฺเจกํ ติวิธทิฏฺฐิกา เอว เต อุภยปฏิพาหกตฺตาฯ ‘‘อุภยปฺปฏิพาหกา’’ติ หิ เหตุวจนํ เหตุคพฺภตฺตา ตสฺส วิเสสนสฺสฯ อเหตุกวาทา เจวาติอาทิ ปฏิญฺญาวจนํ ตปฺผลภาเวน นิจฺฉิตตฺตาฯ ตสฺมา วิปากปฏิพาหกตฺตา นตฺถิกวาทา, กมฺมปฏิพาหกตฺตา อกิริยวาทา, ตทุภยปฏิพาหกตฺตา อเหตุกวาทาติ ยถาลาภํ เหตุผลตาสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ โย หิ วิปากปฏิพาหเนน นตฺถิกทิฏฺฐิโก อุจฺเฉทวาที, โส อตฺถโต กมฺมปฏิพาหเนน อกิริยทิฏฺฐิโก, อุภยปฏิพาหเนน อเหตุกทิฏฺฐิโก จ โหติฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

‘‘เย วา ปนา’’ติอาทินา เตสมนุทิฏฺฐิกานํ นิยาโมกฺกนฺติวินิจฺฉโย วุตฺโตฯ ตตฺถ เตสนฺติ ปูรณาทีนํฯ

สชฺฌายนฺตีติ ตํ ทิฏฺฐิทีปกํ คนฺถํ ยถา ตถา เตหิ กตํ อุคฺคเหตฺวา ปฐนฺติฯ วีมํสนฺตีติ ตสฺส อตฺถํ วิจาเรนฺติฯ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วีมํสนาการทสฺสนํฯ ‘‘กโรโต…เป.… อุจฺฉิชฺชตี’’ติ เอวํ วีมํสนฺตานํ เตสนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมิํ อารมฺมเณติ ยถาปริกปฺปิเต กมฺมผลาภาวาทิเก ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิ นยปฺปวตฺตาย มิจฺฉาทสฺสนสงฺขาตาย ลทฺธิยา อารมฺมเณฯ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐตีติ มิจฺฉาสติสงฺขาตา ลทฺธิสหคตา ตณฺหา สนฺติฏฺฐติฯ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิวเสน หิ อนุสฺสวูปลทฺเธ อตฺเถ ตทาการปริวิตกฺกเนหิ สวิคฺคเห วิย สรูปโต จิตฺตสฺส ปจฺจุปฏฺฐิเต จิรกาลปริจเยน ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานกฺขมภาวูปคมเน, นิชฺฌานกฺขนฺติยา จ ตถา ตถา คหิเต ปุนปฺปุนํ ตเถว อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส มิจฺฉาวิตกฺเกน สมานียมานา มิจฺฉาวายามุปตฺถมฺภิตา อตํสภาวมฺปิ ‘‘ตํสภาว’’นฺติ คณฺหนฺตี มิจฺฉาลทฺธิสหคตา ตณฺหา มุสา วิตถํ สรณโต ปวตฺตนโต มิจฺฉาสตีติ วุจฺจติฯ จตุรงฺคุตฺตรฏีกายมฺปิ (อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.30) เจส อตฺโถ วุตฺโตเยวฯ มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย วิย หิ มิจฺฉาสติ นาม ปาฏิเยกฺโก โกจิ ธมฺโม นตฺถิ, ตณฺหาสีเสน คหิตานํ จตุนฺนมฺปิ อกุสลกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนนฺติ มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายมฺปิ สลฺเลขสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.83) วุตฺตํฯ

จิตฺตํ เอกคฺคํ โหตีติ ยถาสกํ วิตกฺกาทิปจฺจยลาเภน ตสฺมิํ อารมฺมเณ อวฏฺฐิตตาย อเนกคฺคตํ ปหาย เอกคฺคํ อปฺปิตํ วิย โหติ, จิตฺตสีเสน เจตฺถ มิจฺฉาสมาธิ เอว วุตฺโตฯ โส หิ ปจฺจยวิเสเสหิ ลทฺธภาวนาพโล อีทิเส ฐาเน สมาธานปติรูปกกิจฺจกโรเยว โหติ วาลวิชฺฌนาทีสุ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ชวนานิ ชวนฺตีติ อเนกกฺขตฺตุํ เตนากาเรน ปุพฺพภาคิเยสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺเตสุ สนฺนิฏฺฐานภูเต สพฺพปจฺฉิเม ชวนวาเร สตฺต ชวนานิ ชวนฺติฯ ‘‘ปฐมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสู’’ติ อิทํ ธมฺมสภาวทสฺสนเมว, น ปน ตสฺมิํ ขเณ เตสํ ติกิจฺฉา เกนจิ สกฺกา กาตุนฺติ ทสฺสนํ เตสฺเวว ฐตฺวา สตฺตมชวนสฺส อวสฺสมุปฺปชฺชมานสฺส นิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, เอวํ ลหุปริวตฺเต จ จิตฺตวาเร โอวาทานุสาสน วเสน ติกิจฺฉาย อสมฺภวโตฯ

เตนาห ‘‘พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน’’ติ อริฏฺฐกณฺฏกสทิสาติ อริฏฺฐภิกฺขุกณฺฏกสามเณรสทิสา, เต วิย อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน มิจฺฉาทิฏฺฐิคติกาเยว ชาตาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ มิจฺฉาทสฺสเนสุฯ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมตีติ ยสฺส เอกสฺมิํเยว อภินิเวโส, อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส เอกเมว ทสฺสนํ โอกฺกมติฯ โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปีติ ยสฺส ทฺวีสุ, ตีสุปิ วา อภินิเวโส, อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส ทฺเว , ตีณิปิ โอกฺกมติ, เอเตน ปน วจเนน ยา ปุพฺเพ ‘‘อิติ สพฺเพเปเต อตฺถโต อุภยปฺปฏิพาหกา’’ติอาทินา อุภยปฺปฏิพาหกตามุเขน ทีปิตา อตฺถโต สิทฺธา สพฺพทิฏฺฐิกตา, สา ปุพฺพภาคิยาฯ ยา ปน มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกนฺติภูตา, สา ยถาสกํ ปจฺจยสมุทาคมสิทฺธิโต ภินฺนารมฺมณานํ วิย วิเสสาธิคมานํ เอกชฺฌํ อนุปฺปตฺติยา อญฺญมญฺญํ อพฺโพกิณฺณา เอวาติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอกสฺมิํ โอกฺกนฺเตปี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนมฺปิ ทิฏฺฐีนํ สมานสามตฺถิยตํ, สมานผลตญฺจ วิภาเวติฯ สคฺคาวรณาทินา เหตา สมานสามตฺถิยา เจว สมานผลา จ, ตสฺมา ติสฺโสปิ เจตา เอกสฺส อุปฺปนฺนาปิ อพฺโพกิณฺณา เอว, เอกาย วิปาเก ทินฺเน อิตรา ตสฺสา อนุพลปฺปทายิกาโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณญฺเจวา’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘อภพฺโพ’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ อาวิกโรติฯ โมกฺขมคฺคาวรณนฺติ นิพฺพานปถภูตสฺส อริยมคฺคสฺส นิวารณํฯ ปเควาติ ปฏิกฺเขปตฺเถ นิปาโต, โมกฺขสงฺขาตํ ปน นิพฺพานํ คนฺตุํ กา นาม กถาติ อตฺโถฯ อปิจ ปเควาติ ปา เอว, ปฐมตรเมว โมกฺขํ คนฺตุมภพฺโพ, โมกฺขคมนโตปิ ทูรตรเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวมญฺญตฺถาปิ ยถารหํฯ

‘‘วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต’’ติ อิทํ วจนํ เนยฺยตฺถเมว, น นีตตฺถํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปปญฺจสูทนิยํ นาม มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายํ ‘‘กิํ ปเนส เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อญฺญสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมิํเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ปน ภวนฺตเรปิ ตํ ตํ ทิฏฺฐิํ โรเจติเยวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.103)ฯ อกุสลญฺหิ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ, น กุสลํ วิย สพลํ มหาพลํ, ตสฺมา ‘‘เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิยโต’’ติ ตตฺถ วุตฺตํฯ อญฺญถา สมฺมตฺตนิยาโม วิย มิจฺฉตฺตนิยาโมปิ อจฺจนฺติโก สิยา, น จ อจฺจนฺติโกฯ

ยเทวํ วฏฺฏขาณุโชตนา กถํ ยุชฺเชยฺยาติ อาห ‘‘อาเสวนวเสนา’’ติอาทิ, ตสฺมา ยถา สตฺตงฺคุตฺตรปาฬิยํ ‘‘สกิํ นิมุคฺโคปิ นิมุคฺโค เอว พาโล’’ติ [อ. นิ. 7.15 (อตฺถโต สมานํ)] วุตฺตํ, เอวํ วฏฺฏขาณุโชตนาปิ วุตฺตาฯ ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต, ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น วตฺตพฺพํฯ ตสฺมา ตตฺถ, (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.102) อิธ จ อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวรูปสฺส หิ เยภุยฺเยน ภวโต วุฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติ เยภุยฺยคฺคหณํ กตํ, อิติ อาเสวนวเสน ภวนฺตเรปิ ตํตํทิฏฺฐิยา โรจนโต เยภุยฺเยนสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นตฺถีติ กตฺวา วฏฺฏขาณุโก นาเมส ชาโต, น ปน มิจฺฉตฺตนิยามสฺส อจฺจนฺติกตายาติ นีหริตฺวา ญาตพฺพตฺถตาย เนยฺยตฺถมิทํ, น นีตตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยํ สนฺธาย อภิธมฺเมปิ ‘‘อรหา, เย จ ปุถุชฺชนา มคฺคํ น ปฏิลภิสฺสนฺติ, เต รูปกฺขนฺธญฺจ น ปริชานนฺติ, เวทนากฺขนฺธญฺจ น ปริชานิสฺสนฺตี’’ติอาทิ (ยม. 1.ขนฺธยมก 210) วุตฺตํฯ ปถวิโคปโกติ ยถาวุตฺตการเณน ปถวิปาลโกฯ ตทตฺถํ สมตฺเถตุํ ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปรมสาวชฺชานุสาเรน โสตูนํ สติมุปฺปาเทนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ สํสารขาณุภาวสฺสาปิ ปจฺจโย อปณฺณกชาโต, ตสฺมา ปริวชฺเชยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อกลฺยาณชนนฺติ กลฺยาณธมฺมวิรหิตชนํ อสาธุชนํฯ อาสีวิสนฺติ อาสุมาคตหลาหลํฯ ภูติกาโมติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วเสน อตฺตโน คุเณหิ วุฑฺฒิกาโมฯ วิจกฺขโณติ ปญฺญาจกฺขุนา วิวิธตฺถสฺส ปสฺสโก, ธีโรติ อตฺโถฯ

ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา

[174] ‘‘อกฏา’’ติ เอตฺถ ต-การสฺส ฏ-การาเทโสติ อาห ‘‘อกตา’’ติ, สเมน, วิสเมน วา เกนจิปิ เหตุนา อกตา, น วิหิตาติ อตฺโถฯ ตถา อกฏวิธาติ เอตฺถาปิฯ นตฺถิ กตวิโธ กรณวิธิ เอเตสนฺติ อกฏวิธาฯ ปททฺวเยนาปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘เอวํ กโรหี’’ติอาทิฯ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส, เทวสฺส, อิสฺสราทิโน จ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาปิตาติ กสฺสจิ อนิมฺมาปิตาฯ กามํ สทฺทโต ยุตฺตํ, อตฺถโต จ ปุริเมน สมานํ, ตถาปิ ปาฬิยมฏฺฐกถายญฺจ อนาคตเมว อคเหตพฺพภาเว การณนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ตํ เนว ปาฬิย’’นฺติอาทินาฯ

พฺรหฺมชาลสุตฺตสํวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.30) วุตฺตตฺถเมวฯ อิทเมตฺถ โยชนามตฺตํ – วญฺฌาติ หิ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกา, เตน ปถวิกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ รูปสทฺทาทโย หิ ปถวิกายาทีหิ อปฺปฏิพทฺธวุตฺติกาติ ตสฺส ลทฺธิฯ ปพฺพตสฺส กูฏมิว ฐิตาติ กูฏฏฺฐา, ยถา ปพฺพตกูฏํ เกนจิ อนิพฺพตฺติตํ กสฺสจิ จ อนิพฺพตฺตกํ, เอวเมเตปิ สตฺตกายาติ อธิปฺปาโยฯ ยมิทํ ‘‘พีชโต องฺกุราทิ ชายตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ, น อวิชฺชมานํ, อิตรถา อญฺญโตปิ อญฺญสฺส อุปลทฺธิ สิยา, เอวเมเตปิ สตฺตกายา, ตสฺมา เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตาติฯ ฐิตตฺตาติ นิพฺพิการภาเวน สุปฺปติฏฺฐิตตฺตาฯ น จลนฺตีติ น วิการมาปชฺชนฺติฯ วิการาภาวโต หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตตา, อนิญฺชนญฺจ อตฺตโน ปกติยา อวฏฺฐานเมวฯ เตนาห ‘‘น วิปริณมนฺตี’’ติฯ ปกตินฺติ สภาวํ ฯ อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว น อญฺญมญฺญํ อุปหนนฺติฯ สติ หิ วิการมาปาเทตพฺพภาเว อุปฆาตกตา สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพภาเว สติ อนุคฺคาหกตาปีติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘นาล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปถวีเยว กาเยกเทสตฺตา ปถวิกาโย ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ, ปถวิสมูโห วา กายสทฺทสฺส สมูหวาจกตฺตา ยถา ‘‘หตฺถิกาโย’’ติฯ ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการภาวโต น หนฺตพฺพตา, น ฆาเตตพฺพตา จ, ตสฺมา เนว โกจิ หนฺตา, ฆาเตตา วา อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘สตฺตนฺนํ ตฺเวว กายาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ เตสํ สตฺถปฺปหาโรติ ตตฺถ โจทนายาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สตฺตนฺนํ ตฺเววาติ สตฺตนฺนเมวฯ อิติสทฺโท เหตฺถ นิปาตมตฺตํฯ ปหตนฺติ ปหริตํฯ เอกโตธาราทิกํ สตฺถํฯ อนฺตเรเนว ปวิสติ, น เตสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เกวลํ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เตสํ ตถา สญฺญามตฺตเมว, หนนฆาตนาทิ ปน ปรมตฺถโต นตฺเถว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติฯ