น สกฺกา ตสฺส เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ จตูสุ อนนฺตรายิกธมฺเมสุ ปริยาปนฺนภาวโตฯ

[555] อุอิจฺจุปสคฺคโยเค ลุมฺปสทฺโท, ลุปิสทฺโท วา อุทฺธรณตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธรตู’’ติฯ อุปสคฺควิเสเสน หิ ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวุตฺติโน โหนฺติ ยถา ‘‘อาทาน’’นฺติฯ ปชาสทฺโท ปกรณาธิคตตฺตา ทารกวิสโยติ อาห ‘‘พฺราหฺมณทารก’’นฺติฯ

พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนาวณฺณนา

[556-7] ‘‘อปุพฺพนฺติ อิมินา สํวณฺเณตพฺพตาการณํ ทีเปติฯ ยสฺส อติสเยน พลํ อตฺถิ, โส พลวาติ วุตฺตํ ‘‘พลสมฺปนฺโน’’ติฯ สงฺขํ ธเมตีติ สงฺขธมโก, สงฺขํ ธมยิตฺวา ตโต สทฺทปวตฺตโกฯ ‘‘พลวา’’ติอาทิวิเสสนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทุพฺพโล หี’’ติอาทิฯ พลวโต ปน สงฺขสทฺโทติ สมฺพนฺโธฯ อปฺปนาว วฏฺฏติ ปฏิปกฺขโต สมฺมเทว เจตโส วิมุตฺติภาวโต, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ วุจฺจติ ปมาณกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อวิกฺขมฺภนโตฯ ตถา หิ ตํ พฺรหฺมวิหารปุพฺพภาคภูตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตุํ น สกฺกาฯ วุตฺตวิปริยายโต ปน รูปารูปาวจรํ อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นามฯ เตนาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อรูปาวจเร โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน ผรณํ น ลพฺภติ, ตถา ทิสาผรณญฺจฯ เกจิ ปน ‘‘ตํ อาคมนวเสน ลพฺภตี’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํฯ น หิ พฺรหฺมวิหารนิสฺสนฺโท อารุปฺปํ, อถ โข กสิณนิสฺสนฺโท, ตสฺมา ยํ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตํ อารุปฺปํ, ตํ อปฺปมาณกตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยํ วา สาติสยํ พฺรหฺมวิหารภาวนาย อภิสงฺขเตน สนฺตาเนน นิพฺพตฺติตํ, ยญฺจ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาปนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานํ, ตํ อิมินา ปริยาเยน ผรณปมาณวเสน อปฺปมาณกต’’นฺติ อปเรฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมติ รูปาวจรกมฺเม จ อรูปาวจรกมฺเม จ สติฯ

น โอหียติ น ติฏฺฐตีติ กตูปจิตมฺปิ กามาวจรกมฺมํ ยถาธิคเต มหคฺคตชฺฌาเน อปริหีเน ตํ อภิภวิตฺวา ปฏิพาหิตฺวา สยํ โอหียกํ หุตฺวา ปฏิสนฺธิํ ทาตุํ สมตฺถภาเว น ติฏฺฐติฯ ‘‘น อวสิสฺสตี’’ติ เอตสฺส หิ อตฺถวจนํ ‘‘น โอหียตี’’ติ, ตเทตํ ‘‘น อวติฏฺฐตี’’ติ เอตสฺส วิเสสวจนํ, ปริยายวจนํ วาฯ เตนาห ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิฯ ลคฺคิตุนฺติ อาวริตุํ นิเสเธตุํฯ ฐาตุนฺติ ปฏิพลํ หุตฺวา ปติฏฺฐาตุํฯ ผริตฺวาติ ปฏิผริตฺวาฯ ปริยาทิยิตฺวาติ ตสฺส สามตฺถิยํ เขเปตฺวาฯ โอกาสํ คเหตฺวาติ วิปากทาโนกาสํ คเหตฺวา, อิมินา ‘‘ลคฺคิตุํ วา ฐาตุํ วา’’ติ วจนเมว วิตฺถาเรตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อถ โข’’ติอาทิ อตฺถาปตฺติทสฺสนํฯ กมฺมสฺส ปริยาทิยนํ นาม ตสฺส วิปากุปฺปาทนํ นิเสเธตฺวา อตฺตโน วิปากุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิฯ ตสฺสาติ กามาวจรกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวาฯ สยเมวาติ รูปารูปาวจรกมฺมเมวฯ พฺรหฺมสหพฺยตํ อุปเนติ อสติ ตาทิสานํ เจโตปณิธิวิเสเสติ อธิปฺปาโยฯ ติสฺสพฺรหฺมาทีนํ วิย หิ มหาปุญฺญานํ เจโตปณิธิวิเสเสน มหคฺคตกมฺมํ ปริตฺตกมฺมสฺส วิปากํ น ปฏิพาหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ มหคฺคตสฺส ครุกกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตํ ลหุกกมฺมํ กถมตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรตีติ? ตีสุปิ กิร วินยคณฺฐิปเทสุ เอวํ วุตฺตํ ‘‘นิกนฺติพเลเนว ฌานํ ปริหายติ, ตโต ปริหีนฌานตฺตา ปริตฺตกมฺมํ ลทฺโธกาส’’นฺติฯ เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘อนีวรณาวตฺถาย นิกนฺติยา ฌานสฺส ปริหานิ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพา’’ติฯ อิทเมตฺถ ยุตฺตตรการณํ – อสติปิ มหคฺคตกมฺมุโน วิปากปฏิพาหนสมตฺเถ ปริตฺตกมฺเม ‘‘อิชฺฌติ ภิกฺขเว สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา สีลสฺสา’’ติ (ที. นิ. 1.504; สํ. นิ. 4.352; อ. นิ. 8.35) วจนโต กามภเว เจโตปณิธิ มหคฺคตกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา ปริตฺตกมฺมุโน วิปาโกกาสํ กโรตีติฯ เอวํ เมตฺตาทิวิหารีติ วุตฺตนเยน อปฺปนาปตฺตานํ เมตฺตาทีนํ พฺรหฺมวิหารานํ วเสน วิหารีฯ

[559] ปฐมมุปนิธาย ทุติยํ, กิเมตํ, ยมุปนิธียตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฐมเมวา’’ติอาทิฯ มชฺฌิมปณฺณาสเก สงฺคีตนฺติ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปุนปฺปุนํ สรณคมนํ ทฬฺหตรํ, มหปฺผลตรญฺจ, ตสฺมา ทุติยมฺปิ สรณคมนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กติปาหจฺจเยนาติ ทฺวีหตีหจฺจเยน ฯ

ปพฺพชิตฺวาติ สามเณรปพฺพชฺชํ คเหตฺวาฯ อคฺคญฺญสุตฺตมฺปิ (ที. นิ. 3.112) อมุํเยว วาเสฏฺฐมารพฺภ กเถสิ, นาญฺญนฺติ ญาเปตุํ ‘‘อคฺคญฺญสุตฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาคตนเยน อุปสมฺปทญฺเจว อรหตฺตญฺจ อลตฺถุํ ปฏิลภิํสูติ อตฺโถฯ ยเมตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตเทตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย อชฺชวมทฺทวโสรจฺจสทฺธาสติธิติพุทฺธิขนฺติวีริยาทิธมฺมสมงฺคินา สาฏฺฐกเถ ปิฏกตฺตเย อสงฺคาสํหีรวิสารทญาณจารินา อเนกปฺปเภทสกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหินา มหาคณินา มหาเวยฺยากรเณน ญาณาภิวํสธมฺมเสนาปตินามเถเรน มหาธมฺมราชาธิราชครุนา กตาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

เตวิชฺชสุตฺตสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตตฺริทํ สาธุวิลาสินิยา สาธุวิลาสินิตฺตสฺมิํ โหติ –

พฺยญฺชนญฺเจว อตฺโถ จ, วินิจฺฉโย จ สพฺพถา;

สาธเกน วินา วุตฺโต, นตฺถิ เจตฺถ ยโต ตโตฯ

สมฺปสฺสตํ สุธีมตํ, สาธูนํ จิตฺตโตสนํ;

กโรติ วิวิธํ สายํ, เตน สาธุวิลาสินีติฯ

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

สทฺธมฺเม ปาฏวตฺถาย, สาสนสฺส จ วุทฺธิยา;

วณฺณนา ยา สมารทฺธา, สีลกฺขนฺธกถาย สาฯ

สาธุวิลาสินี นาม, สพฺพโส ปรินิฏฺฐิตา;

ปณฺณาสาย สาธิกาย, ภาณวารปฺปมาณโตฯ

อเนกเสติภินฺโท โย, อนนฺตพลวาหโน;

สิรีปวราทินาโม, ราชา นานารฏฺฐิสฺสโรฯ

ชมฺพุทีปตเล รมฺเม, มรมฺมวิสเย อกา;

ตมฺพทีปรฏฺเฐ ปุรํ, อมรปุรนามกํฯ

มณฺฑลาจลสามนฺตํ, เอราวตีนทิสฺสิตํ;

นานาชนานมาวาสํ, เหมปาสาทลงฺกตํฯ

ตตฺราภิเสกปตฺโต โส, รชฺชํ กาเรสิ ธมฺมโต;

ราชาคารมหาถูปํ, อกาสิ สมฺปสาทนํฯ

อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยญฺจ, ปหาย ชินสาสนํ;

วิโสเธสิ ยถาภูตํ, สตตํ ทฬฺหมานโสฯ

เตเนว การิเต รมฺเม, ฉายูทกสมปฺปิเต;

ทฺวิปาการปริกฺขิตฺเต, ภาวนาภิรตารเหฯ

มหามุนิสมญฺญา ยา, สมฺพุทฺธสมฺมุขา กตา;

ปฏิมา ตํปาสาทมฺหา, อุชุอาสนฺนทกฺขิเณฯ

อโสการามอาราเม , ปญฺจภูมิมหาลเย;

รตนภูมิกิตฺติ วฺหเย, ธมฺมปาสาทลงฺกเตฯ

ตถา ทกฺขิณเทวิยา, นครสมีเป กเต;

ปุพฺพุตฺตเร ชยภูมิ-กิตฺตาภิธานเกปิ จฯ