[548-9] อาวรนฺตีติ กุสลธมฺมุปฺปตฺติํ อาทิโต วาเรนฺติฯ นิวาเรนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺติฯ โอนนฺธนฺตีติ โอคาหนฺตา วิย ฉาเทนฺติฯ ปริโยนนฺธนฺตีติ สพฺพโส ฉาเทนฺติฯ อาวรณาทีนํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาวรณาทิอตฺถานํ วเสนฯ เต หิ อาเสวนพลวตาย ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมา ทฬฺหตรตมาทิภาวปฺปตฺตาฯ

สํสนฺทนกถาวณฺณนา

[550] อิตฺถิปริคฺคเห สติ ปุริสสฺส ปญฺจกามคุณปริคฺคโห ปริปุณฺโณ เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโห’’ติฯ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห’’ติ จ อิทํ เตวิชฺชพฺราหฺมเณสุ ทิสฺสมานปริคฺคหานํ ทุฏฺฐุลฺลตมปริคฺคหาภาวทสฺสนํฯ เอวํ ภูตานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กา พฺรหฺมุนา สํสนฺทนา, พฺรหฺมา ปน สพฺเพน สพฺพํ อปริคฺคโหติฯ เวรจิตฺเตน อเวโร, กุโต เอตสฺส เวรปโยโคติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาเตนาติ จิตฺตุปฺปาทเคลญฺญสญฺญิเตน, อิมินา ตสฺส รูปกายเคลญฺญภาโว วุตฺโต โหติฯ พฺยาปชฺเฌนาติ ทุกฺเขนฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺฐา สํกิเลสธมฺมา สงฺคยฺหนฺติฯ อโตเยเวตฺถ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภาวโต’’ติ ตทุภยาภาวมตฺตเหตุวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ อปฺปฏิปตฺติเหตุภูตาย วิจิกิจฺฉาย สติ น กทาจิ จิตฺตํ ปุริสสฺส วเส วตฺตติ, ปหีนาย ปน ตาย สิยา จิตฺตสฺส ปุริสวเส วตฺตนนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉายา’’ติอาทิฯ จิตฺตคติกาติ จิตฺตวสิกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺตี’’ติฯ น ตาทิโสติ พฺราหฺมณา วิย น จิตฺตวสิโก โหติ, อถ โข วสีภูตฌานาภิญฺญตาย จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ

[552] พฺรหฺมโลกมคฺเคติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺเค ปฏิปชฺชิตพฺเพ, ปญฺญาเปตพฺเพ วา, ตํ ปญฺญเปนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อุปคนฺตฺวาติ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา อุปสงฺกมิตฺวา, ปฏิชานิตฺวา วาฯ สมตลนฺติ สญฺญายาติ มตฺถเก เอกงฺคุลํ วา อุปฑฺฒงฺคุลํ วา สุกฺขตาย สมตลนฺติ สญฺญายฯ ปงฺกํ โอติณฺณา วิยาติ อเนกโปริสํ มหาปงฺกํ โอติณฺณา วิยฯ อนุปฺปวิสนฺตีติ อปายมคฺคํ พฺรหฺมโลกมคฺคสญฺญาย โอคาหนฺติฯ ตโต เอว สํสีทิตฺวา วิสาทํ ปาปุณนฺติฯ เอวนฺติ ‘‘สมตล’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยนฯ

สํสีทิตฺวาติ นิมุชฺชิตฺวา ฯ มรีจิกายาติ มิคตณฺหิกาย กตฺตุภูตายฯ วญฺเจตฺวาติ นทีสทิสํ ปกาสเนน วญฺเจตฺวาฯ วายมานาติ วายมมานา, อยเมว วา ปาโฐฯ สุกฺขตรณํ มญฺเญ ตรนฺตีติ สุกฺขนทีตรณํ ตรนฺติ มญฺเญฯ อภินฺเนปิ เภทวจนเมตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เตวิชฺชา อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อุปคนฺตฺวา สํสีทนฺติ, ตสฺมาฯ ยถา เตติ เต ‘‘สมตล’’นฺติ สญฺญาย ปงฺกํ โอติณฺณา สตฺตา หตฺถปาทาทีนํ สํภญฺชนํ ปริภญฺชนํ ปาปุณนฺติ ยถาฯ อิเธว จาติ อิมสฺมิญฺจ อตฺตภาเวฯ สุขํ วา สาตํ วา น ลภนฺตีติ ฌานสุขํ วา วิปสฺสนาสาตํ วา น ลภนฺติ, กุโต มคฺคสุขํ วา นิพฺพานสาตํ วาติ อธิปฺปาโยฯ มคฺคทีปกนฺติ ‘‘มคฺคทีปก’’ มิจฺเจว เตหิ อภิมตํฯ เตวิชฺชกนฺติ เตวิชฺชตฺถญาปกํฯ ปาวจนนฺติ ปกฏฺฐวจนสมฺมตํ ปาฐํฯ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานนฺติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ อิริณนฺติ อรญฺญานิยา อิทํ อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อคามกํ มหารญฺญ’’นฺติฯ อนุปโภครุกฺเขหีติ มิครุรุอาทีนมฺปิ อนุปโภคารเหหิ กิํ ปกฺกาทิวิสรุกฺเขหิฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ วเนฯ ปริวตฺติตุมฺปิ น สกฺกา โหนฺติ มหากณฺฏกคจฺฉคหนตายฯ ญาตีนํ พฺยสนํ วินาโส ญาติพฺยสนํฯ เอวํ โภคสีลพฺยสเนสุปิฯ โรโค เอว พฺยสติ วิพาธตีติ โรคพฺยสนํฯ เอวํ ทิฏฺฐิพฺยสเนปิฯ

[554] นนุ ชาตสทฺเทเนว อยมตฺโถ สิทฺโธติ โจทนมปเนติ ‘‘โย หี’’ติอาทินาฯ ชาโต หุตฺวา สํวฑฺฒิโต ชาตสํวฑฺโฒติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.554) วุตฺตํ, ชาโต จ โส สํวฑฺโฒ จาติ ชาตสํวฑฺโฒติ ปน ยุชฺชติ วิเสสนปรนิปาตตฺตาฯ น สพฺพโส ปจฺจกฺขา โหนฺติ ปริจยาภาวโตฯ จิรนิกฺขนฺโตติ นิกฺขนฺโต หุตฺวา จิรกาโลฯ จิรํ นิกฺขนฺตสฺส อสฺสาติ หิ จิรนิกฺขนฺโตฯ ‘‘ชาตสํวฑฺโฒ’’ติ ปททฺวเยน อตฺถสฺส ปริปุณฺณาภาวโต ‘‘ตเมน’’นฺติ กมฺมปทํ ‘‘ตาวเทว อวสฏ’’นฺติ ปุน วิเสเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทนฺธายิตตฺตนฺติ วิสฺสชฺชเน มนฺทตฺตํ สณิกวุตฺติ, ตํ ปน สํสยวเสน จิรายนํ นาม โหตีติ อาห ‘‘กงฺขาวเสน จิรายิตตฺต’’นฺติฯ วิตฺถายิตตฺตนฺติ สารชฺชิตตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วิตฺถายิตตฺตํ นาม ถมฺภิตตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘ถทฺธภาวคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อปฺปฏิหตภาวํ ทสฺเสติ ตสฺเสว อนาวรณญาณภาวโตฯ นนฺเวตมฺปิ อนฺตรายปฏิหตํ สิยาติ อาสงฺกํ ปริหรติ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทินาฯ มาราวฏฺฏนาทิวเสนาติ เอตฺถ จกฺขุโมหมุจฺฉากาลาทิ สงฺคยฺหติฯ

น สกฺกา ตสฺส เกนจิ อนฺตราโย กาตุํ จตูสุ อนนฺตรายิกธมฺเมสุ ปริยาปนฺนภาวโตฯ

[555] อุอิจฺจุปสคฺคโยเค ลุมฺปสทฺโท, ลุปิสทฺโท วา อุทฺธรณตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธรตู’’ติฯ อุปสคฺควิเสเสน หิ ธาตุสทฺทา อตฺถวิเสสวุตฺติโน โหนฺติ ยถา ‘‘อาทาน’’นฺติฯ ปชาสทฺโท ปกรณาธิคตตฺตา ทารกวิสโยติ อาห ‘‘พฺราหฺมณทารก’’นฺติฯ

พฺรหฺมโลกมคฺคเทสนาวณฺณนา

[556-7] ‘‘อปุพฺพนฺติ อิมินา สํวณฺเณตพฺพตาการณํ ทีเปติฯ ยสฺส อติสเยน พลํ อตฺถิ, โส พลวาติ วุตฺตํ ‘‘พลสมฺปนฺโน’’ติฯ สงฺขํ ธเมตีติ สงฺขธมโก, สงฺขํ ธมยิตฺวา ตโต สทฺทปวตฺตโกฯ ‘‘พลวา’’ติอาทิวิเสสนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘ทุพฺพโล หี’’ติอาทิฯ พลวโต ปน สงฺขสทฺโทติ สมฺพนฺโธฯ อปฺปนาว วฏฺฏติ ปฏิปกฺขโต สมฺมเทว เจตโส วิมุตฺติภาวโต, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

ปมาณกตํ กมฺมํ นาม กามาวจรํ วุจฺจติ ปมาณกรานํ สํกิเลสธมฺมานํ อวิกฺขมฺภนโตฯ ตถา หิ ตํ พฺรหฺมวิหารปุพฺพภาคภูตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณวเสน วฑฺเฒตุํ น สกฺกาฯ วุตฺตวิปริยายโต ปน รูปารูปาวจรํ อปฺปมาณกตํ กมฺมํ นามฯ เตนาห ‘‘ตญฺหี’’ติอาทิฯ ตตฺถ อรูปาวจเร โอทิสฺสกาโนทิสฺสกวเสน ผรณํ น ลพฺภติ, ตถา ทิสาผรณญฺจฯ เกจิ ปน ‘‘ตํ อาคมนวเสน ลพฺภตี’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํฯ น หิ พฺรหฺมวิหารนิสฺสนฺโท อารุปฺปํ, อถ โข กสิณนิสฺสนฺโท, ตสฺมา ยํ สุภาวิตํ วสีภาวํ ปาปิตํ อารุปฺปํ, ตํ อปฺปมาณกตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ยํ วา สาติสยํ พฺรหฺมวิหารภาวนาย อภิสงฺขเตน สนฺตาเนน นิพฺพตฺติตํ, ยญฺจ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย สมาปนฺนํ อรูปาวจรชฺฌานํ, ตํ อิมินา ปริยาเยน ผรณปมาณวเสน อปฺปมาณกต’’นฺติ อปเรฯ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

รูปาวจรารูปาวจรกมฺเมติ รูปาวจรกมฺเม จ อรูปาวจรกมฺเม จ สติฯ