อจิรวตีนทีอุปมากถาวณฺณนา

[542] สมภริตาติ สมฺปุณฺณาฯ ตโต เอว กากเปยฺยาฯ ปาราติ ปาริมตีร, อาลปนเมตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อมฺโภ’’ติ วุตฺตํฯ อปารนฺติ โอริมตีรํฯ เอหีติ อาคจฺฉาหิฯ วตาติ เอกํเสนฯ อถ คมิสฺสสิ, เอวํ สติ เอหีติ โยชนาฯ ‘‘อตฺถิเม’’ติอาทิ อวฺหานการณํฯ

[544] ปญฺจสีล…เป.… เวทิตพฺพา ยมนิยมาทิพฺราหฺมณธมฺมานํ ตทนฺโตคธภาวโตฯ ตพฺพิปรีตาติ ปญฺจสีลาทิวิปรีตา ปญฺจเวราทโยฯ อินฺทนฺติ อินฺทนามกํ เทวปุตฺตํ, สกฺกํ วาฯ ‘‘อจิรวติยา ตีเร นิสินฺโน’’ติ อิมินา ยสฺสา ตีเร นิสินฺโน, ตเทว อุปมํ กตฺวา อาหรติ ธมฺมราชา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตาติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปุนปี’’ติ วตฺวา ‘‘อปรมฺปี’’ติ วจนํ อิตรายปิ นทีอุปมาย สงฺคณฺหนตฺถํฯ

[546] กามยิตพฺพฏฺเฐนาติ กามนียภาเวนฯ พนฺธนฏฺเฐนาติ กามยิตพฺพโต สตฺตานํ จิตฺตสฺส อาพนฺธนภาเวนฯ กามญฺจายํ คุณสทฺโท อตฺถนฺตเรสุปิ ทิฏฺฐปโยโค, เตสํ ปเนตฺถ อสมฺภวโต ปาริเสสญาเยน พนฺธนฏฺโฐเยว ยุตฺโตติ ทสฺเสตุํ อยมตฺถุทฺธาโร อารทฺโธฯ อหตานนฺติ อโธตานํ อภินวานํฯ เอตฺถาติ ขนฺธกปาฬิปเท ปฏลฏฺโฐติ ปฏลสทฺทสฺส, ปฏลสงฺขาโต วา อตฺโถฯ คุณฏฺโฐติ คุณสทฺทสฺส อตฺโถ นามฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อจฺเจนฺตีติ อติกฺกมฺม ปวตฺตนฺติฯ เอตฺถาติ โสมนสฺสชาตกปาฬิปเทฯ ทกฺขิณาติ ติรจฺฉานคเต ทานเจตนาฯ เอตฺถาติ ทกฺขิณวิภงฺคสุตฺตปเท (ม. นิ. 3.379) มาลาคุเณติ มาลาทาเมฯ เอตฺถาติ สติปฏฺฐาน- (ที. นิ. 2.378; ม. นิ. 1.109) ธมฺมปทปาฬิปเทสุ, (ธ. ป. 53) นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ โกฏฺฐาสาปธานสีลาทิสุกฺกาทิสมฺปทาชิยาสุปิ ปวตฺตนโตฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘คุโณ ปฏลราสานิสํเส โกฏฺฐาสพนฺธเน;

สีลสุกฺกาทฺยปธาเน, สมฺปทาย ชิยาย จา’’ติฯ

เอเสวาติ พนฺธนฏฺโฐ เอวฯ น หิ รูปาทีนํ กาเมตพฺพภาเว วุจฺจมาเน ปฏลฏฺโฐ ยุชฺชติ ตถา กาเมตพฺพตาย อนธิปฺเปตตฺตาฯ ราสฏฺฐาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปาริเสสโต ปน พนฺธนฏฺโฐว ยุชฺชติฯ ยทคฺเคน หิ เนสํ กาเมตพฺพตา, ตทคฺเคน พนฺธนภาโวติฯ

โกฏฺฐาสฏฺโฐปิ เจตฺถ ยุชฺชเตว จกฺขุวิญฺเญยฺยาทิโกฏฺฐาสภาเวน เนสํ กาเมตพฺพโตฯ โกฏฺฐาเส จ คุณสทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทิคุณํ วฑฺเฒตพฺพ’’นฺติอาทีสุ วิยฯ

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. อฏฺฐ. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.76) –

อาทีสุ ปน สมฺปทาฏฺโฐ คุณสทฺโท, โสปิ อิธ น ยุชฺชตีติ อนุทฺธโฏฯ

ทสฺสนเมว อิธ วิชานนนฺติ อาห ‘‘ปสฺสิตพฺพา’’ติฯ ‘‘โสตวิญฺญาเณน โสตพฺพา’’ติอาทิอตฺถํ ‘‘เอเตนุปาเยนา’’ติ อติทิสติฯ คเวสิตาปิ ‘‘อิฏฺฐา’’ติ วุจฺจนฺติ, เต อิธ นาธิปฺเปตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ มา วา’’ติ วุตฺตํฯ อิจฺฉิตา เอว หิ อิธ อิฏฺฐา, เตนาห ‘‘อิฏฺฐารมฺมณภูตา’’ติ, สุขารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ กามนียาติ กาเมตพฺพาฯ อิฏฺฐภาเวน มนํ อปฺปยนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ มนาปาฯ ปิยชาติกาติ ปิยสภาวาฯ อารมฺมณํ กตฺวาติ อตฺตานมารมฺมณํ กตฺวาฯ กมฺมภูเต อารมฺมเณ สติ ราโค อุปฺปชฺชตีติ ตํ การณภาเวน นิทสฺเสนฺโต ‘‘ราคุปฺปตฺติการณภูตา’’ติ อาหฯ

เคเธนาติ โลเภนฯ อภิภูตา หุตฺวา ปญฺจ กามคุเณ ปริภุญฺชนฺตีติ โยชนาฯ มุจฺฉาการนฺติ โมหนาการํฯ อธิโอสนฺนาติ อธิคยฺห อชฺโฌสาย อวสนฺนาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โอคาฬฺหา’’ติฯ สานนฺติ อวสานํฯ ปรินิฏฺฐานปฺปตฺตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนวเสน ปรินิฏฺฐานํ อุยฺยาตาฯ อาทีนวนฺติ กามปริโภเค สมฺปติ, อายติญฺจ โทสํ อปสฺสนฺตาฯ ฆาสจฺฉาทนาทิสมฺโภคนิมิตฺตสํกิเลสโต นิสฺสรนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, โยนิโส ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ ปริโภคปญฺญาฯ ตทภาวโต อนิสฺสรณปญฺญาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทเมตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจเวกฺขณปริโภควิรหิตาติ ยถาวุตฺตปจฺจเวกฺขณญาเณน ปริโภคโต วิรหิตาฯ

[548-9] อาวรนฺตีติ กุสลธมฺมุปฺปตฺติํ อาทิโต วาเรนฺติฯ นิวาเรนฺตีติ นิรวเสสโต วารยนฺติฯ โอนนฺธนฺตีติ โอคาหนฺตา วิย ฉาเทนฺติฯ ปริโยนนฺธนฺตีติ สพฺพโส ฉาเทนฺติฯ อาวรณาทีนํ วเสนาติ ยถาวุตฺตานํ อาวรณาทิอตฺถานํ วเสนฯ เต หิ อาเสวนพลวตาย ปุริมปุริเมหิ ปจฺฉิมปจฺฉิมา ทฬฺหตรตมาทิภาวปฺปตฺตาฯ

สํสนฺทนกถาวณฺณนา

[550] อิตฺถิปริคฺคเห สติ ปุริสสฺส ปญฺจกามคุณปริคฺคโห ปริปุณฺโณ เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน สปริคฺคโห’’ติฯ ‘‘อิตฺถิปริคฺคเหน อปริคฺคโห’’ติ จ อิทํ เตวิชฺชพฺราหฺมเณสุ ทิสฺสมานปริคฺคหานํ ทุฏฺฐุลฺลตมปริคฺคหาภาวทสฺสนํฯ เอวํ ภูตานํ เตวิชฺชานํ พฺราหฺมณานํ กา พฺรหฺมุนา สํสนฺทนา, พฺรหฺมา ปน สพฺเพน สพฺพํ อปริคฺคโหติฯ เวรจิตฺเตน อเวโร, กุโต เอตสฺส เวรปโยโคติ อธิปฺปาโยฯ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาเตนาติ จิตฺตุปฺปาทเคลญฺญสญฺญิเตน, อิมินา ตสฺส รูปกายเคลญฺญภาโว วุตฺโต โหติฯ พฺยาปชฺเฌนาติ ทุกฺเขนฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺฐา สํกิเลสธมฺมา สงฺคยฺหนฺติฯ อโตเยเวตฺถ ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาภาวโต’’ติ ตทุภยาภาวมตฺตเหตุวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ อปฺปฏิปตฺติเหตุภูตาย วิจิกิจฺฉาย สติ น กทาจิ จิตฺตํ ปุริสสฺส วเส วตฺตติ, ปหีนาย ปน ตาย สิยา จิตฺตสฺส ปุริสวเส วตฺตนนฺติ อาห ‘‘วิจิกิจฺฉายา’’ติอาทิฯ จิตฺตคติกาติ จิตฺตวสิกาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺตี’’ติฯ น ตาทิโสติ พฺราหฺมณา วิย น จิตฺตวสิโก โหติ, อถ โข วสีภูตฌานาภิญฺญตาย จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ

[552] พฺรหฺมโลกมคฺเคติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺเค ปฏิปชฺชิตพฺเพ, ปญฺญาเปตพฺเพ วา, ตํ ปญฺญเปนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อุปคนฺตฺวาติ มิจฺฉาปฏิปตฺติยา อุปสงฺกมิตฺวา, ปฏิชานิตฺวา วาฯ สมตลนฺติ สญฺญายาติ มตฺถเก เอกงฺคุลํ วา อุปฑฺฒงฺคุลํ วา สุกฺขตาย สมตลนฺติ สญฺญายฯ ปงฺกํ โอติณฺณา วิยาติ อเนกโปริสํ มหาปงฺกํ โอติณฺณา วิยฯ อนุปฺปวิสนฺตีติ อปายมคฺคํ พฺรหฺมโลกมคฺคสญฺญาย โอคาหนฺติฯ ตโต เอว สํสีทิตฺวา วิสาทํ ปาปุณนฺติฯ เอวนฺติ ‘‘สมตล’’นฺติอาทินา วุตฺตนเยนฯ