13. เตวิชฺชสุตฺตวณฺณนา

[518] เอวํ โลหิจฺจสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ เตวิชฺชสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โลหิจฺจสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส เตวิชฺชสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสเลสูติ เตวิชฺชสุตฺต’’นฺติ อาหฯ นามนฺติ นามมตฺตํฯ ทิสาวาจีสทฺทโต ปยุชฺชมาโน เอนสทฺโท อทุรตฺเถ อิจฺฉิโต, ตปฺปโยเคน จ ปญฺจมิยตฺเถ สามิวจนํ, ตสฺมา ‘‘อุตฺตเรนา’’ติ ปเทน อทูรตฺถโชตนํ, ปญฺจมิยตฺเถ จ สามิวจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนสากฏโต อวิทูเร อุตฺตรปสฺเส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ทิสาวาจีสทฺทโต ปญฺจมีวจนสฺส อทูรตฺถโชตนโต อทูรตฺถํ ทสฺเสตุํ เอนสทฺเทน เอวํ วุตฺต’’นฺติ เกจิ, สตฺตมิยตฺเถ เจตํ ตติยาวจนํ ‘‘ปุพฺเพน คามํ รมณีย’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ‘‘อกฺขรจินฺตกา ปน เอน-สทฺทโยเค อวธิวาจินิ ปเท อุปโยควจนํ อิจฺฉนฺติ, อตฺโถ ปน สามิวเสเนว อิจฺฉิโต, ตสฺมา อิธ สามิวจนวเสเนว วุตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.518) อยํ อาจริยมติฯ ตรุณอมฺพรุกฺขสณฺเฑติ ตรุณมฺพรุกฺขสมูเหฯ รุกฺขสมุทายสฺส หิ วนสมญฺญาฯ

[519] กุลจาริตฺตาทิสมฺปตฺติยาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มนฺตชฺเฌนาภิรูปตาทิสมฺปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ เทเส, กุเล วาฯ เต นิวาสฏฺฐาเนน วิเสเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ มนฺตสชฺฌายกรณตฺถนฺติ อาถพฺพณมนฺตานํ สชฺฌายกรณตฺถํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อญฺเญสํ พหูนํ ปเวสนํ นิวาเรตฺวา’’ติฯ นทีตีเรติ อจิรวติยา นทิยา ตีเรฯ

มคฺคามคฺคกถาวณฺณนา

[520] ชงฺฆจารนฺติ จงฺกเมน, อิโต จิโต จ วิจรณํฯ โส หิ ชงฺฆาสุ กิลมถวิโนทนตฺถํ จรณโต ‘‘ชงฺฆวิหาโร, ชงฺฆจาโร’’ติ จ วุตฺโตฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘อนุจงฺกมนฺตานํ อนุวิจรนฺตาน’’นฺติฯ จุณฺณมตฺติกาทิ นฺหานียสมฺภาโรฯ เตน วุตฺตนฺติ อุโภสุปิ อนุจงฺกมนานุวิจรณานํ ลพฺภนโต เอวํ วุตฺตํฯ มคฺโค เจตฺถ พฺรหฺมโลกคมนูปายปฏิปทาภูโต อุชุมคฺโคฯ อิจฺฉิตฏฺฐานํ อุชุกํ มคฺคติ อุปคจฺฉติ เอเตนาติ หิ มคฺโค, ตทญฺโญ อมคฺโค, อ-สทฺโท วา วุทฺธิอตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘กตมํ นุ โข’’ติอาทินา มคฺคเมว ทสฺเสติฯ ปฏิปทนฺติ พฺรหฺมโลกคามิมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํฯ

อญฺชสายโนติ อุชุมคฺคสฺส เววจนํ ปริยายทฺวยสฺส อติเรกตฺถทีปนโต ยถา ‘‘ปทฏฺฐาน’’นฺติฯ ทุติยวิกปฺเป อญฺชสสทฺโท อุชุกปริยาโยฯ นิยฺยาตีติ นิยฺยานิโย, โส เอว นิยฺยานิโกติ ทสฺเสติ ‘‘นิยฺยายนฺโต’’ติ อิมินาฯ นิยฺยานิโก นิยฺยาตีติ จ เอกนฺตนิยฺยานํ วุตฺตํ, คจฺฉนฺโต หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถฯ กสฺมา มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโต, นนฺเวส คมเน อพฺยาปาโรติ? สจฺจํฯ ยสฺมา ปนสฺส นิยฺยาตุ-ปุคฺคลวเสน นิยฺยานภาโว ลพฺภติ, ตสฺมา นิยฺยายนฺตปุคฺคลสฺส โยนิโส ปฏิปชฺชนวเสน นิยฺยายนฺโต มคฺโค ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโตฯ กโรตีติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทติฯ ตถา อุปฺปาเทนฺโตเยว หิ ตํ ปฏิปชฺชติ นามฯ สห พฺเยติ วตฺตตีติ สหพฺโย, สหวตฺตนโก, ตสฺส ภาโว สหพฺยตาติ วุตฺตํ ‘‘สหภาวายา’’ติฯ สหภาโวติ จ สโลกตา, สมีปตา วา เวทิตพฺพาฯ ตถา จาห ‘‘เอกฏฺฐาเน ปาตุภาวายา’’ติฯ สกเมวาติ อตฺตโน อาจริเยน โปกฺขรสาตินา กถิตเมวฯ โถเมตฺวาติ ‘‘อยเมว อุชุมคฺโค อยมญฺชสายโน’’ติอาทินา ปสํสิตฺวาฯ ตถา ปคฺคณฺหิตฺวาฯ ภารทฺวาโชปิ สกเมว อตฺตโน อาจริเยน ตารุกฺเขน กถิตเมว อาจริยวาทํ โถเมตฺวา ปคฺคณฺหิตฺวา วิจรตีติ โยชนาฯ เตน วุตฺตนฺติ ยถา ตถา วา อภินิวิฏฺฐภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตํฯ

[521-522] อนิยฺยานิกาวาติ อปฺปาฏิหาริกาว, อญฺญมญฺญสฺส วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อวิปรีตตฺถทสฺสนตฺถํ อุตฺตรรหิตา เอวาติ อตฺโถฯ ตุลนฺติ มานปตฺถตุลํฯ อญฺญมญฺญวาทสฺส อาทิโตว วิรุทฺธคฺคหณํ วิคฺคโห, สฺเวว วิวทนวเสน อปราปรํ อุปฺปนฺโน วิวาโทติ อาห ‘‘ปุพฺพุปฺปตฺติโก’’ติอาทิฯ ทุวิโธปิ เอโสติ วิคฺคโห, วิวาโทติ ทฺวิธา วุตฺโตปิ เอโส วิโรโธฯ นานาอาจริยานํ วาทโตติ นานารุจิกานํ อาจริยานํ วาทภาวโตฯ นานาวาโท นานาวิโธ วาโทติ กตฺวา, อธุนา ปน ‘‘นานาอาจริยานํ วาโท นานาวาโท’’ติ ปาโฐฯ