[508] กถาผาสุกตฺถนฺติ กถาสุขตฺถํ, สุเขน กถํ กเถตุญฺเจว โสตุญฺจาติ อตฺโถฯ อยํ อุปาสโกติ โรสิกนฺหาปิตํ อาหฯ อปฺเปว นาม สิยาติ เอตฺถ ปีติวเสน อาเมฑิตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ ตํ ‘‘พุทฺธคชฺชิต’’นฺติ วุจฺจติฯ ภควา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ วิเสสโต ปีติโสมนสฺสชาโต โหติ, ตสฺมา ปีติวเสน ปฐมํ คชฺชติ, ทุติยมฺปิ อนุคชฺชติฯ กิํ วิเสสํ คชฺชนมนุคชฺชนนฺติ วุตฺตํ ‘‘อย’’นฺติอาทิฯ อาโท ภาสนํ อลฺลาโป, สญฺโญเค ปเร รสฺโสฯ ตทุตฺตริ สห ภาสนํ สลฺลาโปฯ

โลหิจฺจพฺราหฺมณานุโยควณฺณนา

[509] สมุทยสญฺชาตีติ อายุปฺปาโทติ อาห ‘‘โภคุปฺปาโท’’ติฯ ตโตติ สาลวติกายฯ ลาภนฺตรายกโรติ ธนธญฺญลาภสฺส อนฺตรายกโรฯ อนุปุพฺโพ กปิ-สทฺโท อากงฺขนตฺโถติ ทสฺเสติ ‘‘อิจฺฉตี’’ติ อิมินาฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – สาติสเยน หิเตน อนุกมฺปโก อนุคฺคณฺหนโก หิตานุกมฺปีติฯ สมฺปชฺชตีติ อาเสวนลาเภน นิปฺปชฺชติ, พลวตี โหติ อวคฺคหาติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิยตา โหตี’’ติฯ

[510-511] ทุติยํ อุปปตฺตินฺติ ‘‘นนุ ราชา ปเสนทิโกสโล’’ติอาทินา วุตฺตํ ทุติยํ อุปปตฺติํ ฐานํ ยุตฺติํฯ การณญฺหิ ภควา อุปมามุเขน ทสฺเสติ, อิมาย จ อุปปตฺติยา ตุมฺเห เจว อญฺเญ จาติ โลหิจฺจมฺปิ อนฺโตกตฺวา สํเวชนํ กตํ โหติฯ เย จ อิเม กุลปุตฺตา ทิพฺพา คพฺภา ปริปาเจนฺตีติ โยชนาฯ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา, ญาณปริปากสฺส วา อภาเวน อสกฺโกนฺตาฯ กมฺมปเทน อตุลฺยาธิกรณตฺตา ปริปาเจนฺติ กิริยาย วิภตฺติวิปลฺลาเสน อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํฯ เย ปน ‘‘ปริปจฺจนฺตี’’ติ กมฺมรูเปน ปฐนฺติ, เตสํ มเต วิภตฺติวิปลฺลาเสน ปโยชนํ นตฺถิ กมฺมกตฺตุภาวโต, อตฺโถ ปนสฺส ทุติยวิกปฺเป วุตฺตนเยน ทานาทิปุญฺญวิเสโส เวทิตพฺโพฯ อหิตานุกมฺปาทิตา จ ตสฺส ตํสมงฺคีสตฺตวเสน โหติฯ ทิวิ ภวาติ ทิพฺพาฯ คพฺเภนฺติ ปริปจฺจนวเสน อตฺตนิ ปพนฺเธนฺตีติ คพฺภา, เทวโลกาฯ ‘‘ฉนฺนํ เทวโลกาน’’นฺติ นิทสฺสนวจนเมตํฯ พฺรหฺมโลกสฺสาปิ หิ ทิพฺพคพฺภภาโว ลพฺภเตว ทิพฺพวิหารเหตุกตฺตาฯ

เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ภาวนํ ภาวยมานา’’ติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ ฯ ‘‘เทวโลกคามินิํ ปฏิปทํ ปูรยมานา’’ติ วตฺวา ตํ ปฏิปทํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ททมานา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ภวนฺติ เอตฺถ ยถารุจิ สุขสมปฺปิตาติ ภวา, วิมานานิฯ เทวภาวาวหตฺตา ทิพฺพาฯ วุตฺตนเยเนว คพฺภาฯ ทานาทโย เทวโลกสํวตฺตนิก ปุญฺญวิเสสาฯ ทิพฺพา ภวาติ อิธ เทวโลกปริยาปนฺนา อุปปตฺติภวา อธิปฺเปตาฯ ตทาวโห หิ กมฺมภโว ปุพฺเพ คหิโตติ อาห ‘‘เทวโลเก วิปากกฺขนฺธา’’ติฯ

ตโยโจทนารหวณฺณนา

[513] อนิยามิเตเนวาติ อนิยมิเตเนว, ‘‘ตฺวํ เอวํ ทิฏฺฐิโก, เอวํ สตฺตานํ อนตฺถสฺส การโก’’ติ เอวํ อนุทฺเทสิเกเนวฯ สพฺพโลกปตฺถฏาย ลทฺธิยา สมุปฺปชฺชนโต ยาว ภวคฺคา อุคฺคตํฯ มานนฺติ ‘‘อหเมตํ ชานามิ, อหเมตํ ปสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตํ ปณฺฑิตมานํฯ ภินฺทิตฺวาติ วิธเมตฺวา, ชหาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ตโย สตฺถาเรติ อสมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโก จ อสมฺปาทิตอตฺตหิโต โอวาทกรสาวโก จ สมฺปาทิตอตฺตหิโต อโนวาทกรสาวโก เจติ อิเม ตโย สตฺถาเรฯ จตุตฺโถ ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ น โจทนารโห, ตสฺมา ‘‘ตํ เตน ปุจฺฉิโต เอว กเถสฺสามี’’ติ โจทนารเหว ตโย สตฺถาเร ปฐมํ ทสฺเสติ, ปจฺฉา จตุตฺถํ สตฺถารํฯ กามญฺเจตฺถ จตุตฺโถ สตฺถา เอโก อทุติโย อนญฺญสาธารโณ, ตถาปิ โส เยสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํ วเสน ‘‘ธมฺมมโย กาโย’’ติ วุจฺจติ, เตสํ สมุทายภูโตปิ เต คุณาวยเว สตฺถุฏฺฐานิเย กตฺวา ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘อยมฺปิ โข โลหิจฺจ สตฺถา’’ติ อภาสิฯ

อญฺญาติ ย-การโลปนิทฺเทโส ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.28, 37; ม. นิ. 1.154, 444) วิย, ตทตฺเถ เจตํ สมฺปทานวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อญฺญายา’’ติอาทินาฯ สาวกตฺตํ ปฏิชานิตฺวา ฐิตตฺตา เอกเทเสนสฺส สาสนํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นิรนฺตรํ ตสฺส สาสนํ อกตฺวา’’ติฯ