ตีรทสฺสีสกุณูปมาวณฺณนา

[497] ปเทเสนาติ เอกเทเสน, อุปาทินฺนเกน สตฺตสนฺตานปริยาปนฺเนนาติ อตฺโถฯ อนุปาทินฺนเกปีติ อนินฺทฺริยพทฺเธปิฯ นิปฺปเทสโตติ อนวเสสโตฯ ตสฺมาติ ตถา ปุจฺฉิตตฺตา, ปุจฺฉาย อยุตฺตภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ปุจฺฉามูฬฺหสฺสาติ ปุจฺฉิตุมชานนโต ปุจฺฉาย สมฺมูฬฺหสฺสฯ วิตถปญฺโห หิ ‘‘ปุจฺฉามูฬฺโห’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มคฺคมูฬฺโห’’ติฯ ปุจฺฉาย โทสํ ทสฺเสตฺวาติ เตน กตปุจฺฉาย ปุจฺฉิตากาเร โทสํ วิภาเวตฺวาฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนฺติ ตถา สิกฺขาปิตาย อวิตถปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํฯ ยสฺมา วิสฺสชฺชนํ นาม ปุจฺฉานุรูปํ, ปุจฺฉาสภาเคน วิสฺสชฺเชตพฺพโต, น จ ตถาคตา วิรชฺฌิตฺวา กตปุจฺฉานุรูปํ วิรชฺฌิตฺวาว วิสฺสชฺเชนฺติ, อตฺถสภาคตาย จ วิสฺสชฺชนสฺส ปุจฺฉกา ตทตฺถํ อนวพุชฺฌนฺตา สมฺมุยฺหนฺติ, ตสฺมา ปุจฺฉํ สิกฺขาเปตฺวา อวิตถปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ พุทฺธานมาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ ทุวิญฺญาปโยติ ยถาวุตฺตการเณน ทุวิญฺญาเปตพฺโพฯ

[498] น ปติฏฺฐาตีติ ปจฺจยํ กตฺวา น ปติฏฺฐหติฯ ‘‘กตฺถา’’ติ อิทํ นิมิตฺเต ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘กิํ อาคมฺมา’’ติฯ อปฺปติฏฺฐาติ อปฺปจฺจยา, สพฺเพน สพฺพํ สมุจฺฉินฺนการณาติ อตฺโถฯ อุปาทินฺนํเยวาติ อินฺทฺริยพทฺธเมวฯ ยสฺมา เอกทิสาภิมุขํ สนฺตานวเสน พหุธา สณฺฐิเต รูปปฺปพนฺเธ ทีฆสญฺญา, ตมุปาทาย ตโต อปฺปกํ สณฺฐิเต รสฺสสญฺญา, ตทุภยญฺจ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหติ, ตสฺมา ‘‘สณฺฐานวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปปริมาเณ รูปสงฺฆาเต อณุสญฺญา, ตทุปาทาย ตโต มหติ ถูลสญฺญา, อิทมฺปิ ทฺวยํ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหตีติ อาห ‘‘อิมินาปี’’ติอาทิฯ ‘‘ปิ-สทฺเทน เจตฺถ ‘สณฺฐานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ วณฺณมตฺตเมว กถิตนฺติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินาตี’’ติ วทนฺติฯ วณฺณสทฺโท เหตฺถ รูปายตนปริยาโยวฯ สุภนฺติ สุนฺทรํ, อิฏฺฐนฺติ อตฺโถ ฯ อสุภนฺติ อสุนฺทรํ, อนิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปเนวํ กถิต’’นฺติฯ ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ สุภาสุภนฺติ ตีสุปิ ฐาเนสุ รูปายตนมุเขน อุปาทารูปสฺเสว คหณํ ภูตรูปานํ วิสุํ คหิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธตี’’ติ หิ ภูตรูปานิ วิสุํ คยฺหนฺติฯ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธจตุกฺกํฯ ตญฺหิ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต, นามกรณโต จ ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจติฯ

เหฏฺฐา ‘‘ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทินา วุตฺตเมว อิธ รุปฺปนฏฺเฐน รูปสญฺญาย คหิตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ทีฆาทิเภท’’นฺติ อิมินาฯ อาทิสทฺเทน อาปาทีนญฺจ สงฺคโหฯ ยสฺมา วา ทีฆาทิสมญฺญา น รูปายตนวตฺถุกาว, อถ โข ภูตรูปวตฺถุกาปิฯ ตถา หิ สณฺฐานํ ผุสนมุเขนปิ คยฺหติ, ตสฺมา ทีฆรสฺสาทิคฺคหเณน ภูตรูปมฺปิ คยฺหเตวาติ อิมมตฺถํ วิญฺญาเปตุํ ‘‘ทีฆาทิเภทํ รูป’’ มิจฺเจว วุตฺตํฯ กิํ อาคมฺมาติ กิํ อธิคนฺตฺวา กิสฺส อธิคมนเหตุฯ ‘‘อุปรุชฺฌตี’’ติ อิทํ อนุปฺปาทนิโรธํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ขณนิโรธนฺติ อาห ‘‘อเสสเมตํ นปฺปวตฺตตี’’ติฯ

[499] ตตฺร เวยฺยากรณํ ภวตีติ อนุสนฺธิวจนมตฺตํ จุณฺณิยปาฐํ วตฺวา เวยฺยากรณวจนภูตํ วิญฺญาณนฺติอาทิํ สิโลกมาหาติ อธิปฺปาโยฯ วิญฺญาตพฺพนฺติ วิสิฏฺเฐน ญาเณน ญาตพฺพํ, สพฺพญาณุตฺตเมน อริยมคฺคญาเณน ปจฺจกฺขโต ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานสฺเสตํ นาม’’นฺติฯ นิทสฺสียเตติ นิทสฺสนํ, จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, น นิทสฺสนํ อนิทสฺสนํ, อจกฺขุวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺถํ วทนฺติฯ นิทสฺสนํ วา อุปมา, ตเทตสฺส นตฺถีติ อนิทสฺสนํฯ น หิ นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เอกภูตสฺส อจฺจนฺตปณีตสภาวสฺส สทิสํ นิทสฺสนํ กุโตจิ ลพฺภตีติฯ ยํ อหุตฺวา สมฺโภติ, หุตฺวา ปฏิเวติ, ตํ สงฺขตํ อุทยวยนฺเตหิ สอนฺตํ, อสงฺขตสฺส ปน นิพฺพานสฺส นิจฺจสฺส เต อุโภปิ อนฺตา น สนฺติ, ตโต เอว นวภาวาปคมสงฺขาตา ชรตาปิ ตสฺส นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทนฺโต วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปฺปาทนฺโตติ อุปฺปาทาวตฺถาฯ วยนฺโตติ ภงฺคาวตฺถาฯ ฐิตสฺส อญฺญถตฺตนฺโตติ ชรตา วุตฺตาฯ อวเสสคฺคหเณน ฐิตาวตฺถา อนุญฺญาตา โหติฯ ติตฺถสฺสาติ ปานติตฺถสฺสฯ ตตฺถ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ ‘‘ตญฺหี’’ติอาทินาฯ ปปนฺตีติ ปกาเรน ปิวนฺติฯ ตถา หิ อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘ปปนฺติ เอตฺถาติ ปปนฺติ วุตฺตํฯ เอตฺถ หิ ปปนฺติ ปานติตฺถ’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.499) นิรุตฺตินเยน, ยถารุตลกฺขเณน วา ป-การสฺส ภ-กาโร กโตฯ สพฺพโตติ สพฺพกมฺมฏฺฐานมุขโตฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ เยน เยน มุเขนา’’ติฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – ปกาเรน ภาสนํ โชตนํ ปภา, สพฺพโต ปภา อสฺสาติ สพฺพโตปภํ, เกนจิ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย สมนฺตโต ปภสฺสรํ วิสุทฺธนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ นิพฺพาเนติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ ทสฺเสติ ‘‘อิทํ นิพฺพานํ อาคมฺมา’’ติ อิมินาฯ

เยน นิพฺพานมธิคตํ, ตํ สนฺตติปริยาปนฺนานํเยว อิธ อนุปฺปาทนิโรโธ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘อุปาทินฺนกธมฺมชาตํ นิรุชฺฌติ, อปฺปวตฺตํ โหตี’’ติฯ

ตตฺถาติ ยเทตํ ‘‘วิญฺญาณสฺส นิโรเธนา’’ติ ปทํ วุตฺตํ, ตสฺมิํฯ วิญฺญาณํ อุทฺธรติ ตสฺส วิภชฺชิตพฺพตฺตาฯ จริมกวิญฺญาณนฺติ อรหโต จุติจิตฺตสงฺขาตํ ปรินิพฺพานจิตฺตํฯ อภิสงฺขารวิญฺญาณนฺติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารจิตฺตํฯ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ เอตสฺมิํ นิพฺพาเน เอตํ นามรูปํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิรุชฺฌติฯ เตนาห ‘‘วิชฺฌาต…เป.… ภาวํ ยาตี’’ติฯ วิชฺฌาตทีปสิขา วิยาติ นิพฺพุตทีปสิขา วิยฯ ‘‘อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺสาปี’’ติอาทินา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุเมว วทติ นามรูปสฺส อนวเสสโต อุปรุชฺฌนสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุปฺปาทวเสน อุปรุชฺฌตี’’ติฯ โสตาปตฺติมคฺคญาเณนาติ กตฺตริ, กรเณ วา กรณวจนํ, นิโรเธนาติ ปน เหตุมฺหิฯ เอตฺถาติ นิพฺพาเนฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. โลหิจฺจสุตฺตวณฺณนา

โลหิจฺจพฺราหฺมณวตฺถุวณฺณนา

[501] เอวํ เกวฏฺฏสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ โลหิจฺจสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, เกวฏฺฏสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส โลหิจฺจสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสเลสูติ โลหิจฺจสุตฺต’’นฺติ อาหฯ สาลวติกาติ การณมนฺตเรน อิตฺถิลิงฺควเสน ตสฺส คามสฺส นามํฯ คามณิกาภาเวนาติ เกจิฯ วติยาติ กณฺฏกสาขาทิวติยาฯ โลหิโต นาม ตสฺส กุเล ปุพฺพปุริโส, ตพฺพํสวเสน โลหิตสฺส อปจฺจํ โลหิจฺโจติ พฺราหฺมณสฺส โคตฺตโต อาคตนามํฯ

[502] ‘‘กิญฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสตี’’ติ ปรานุกมฺปา วิรหิตตฺตา ลามกํฯ น ตุ อุจฺเฉทสสฺสตานํ อญฺญตรสฺสาติ อาห ‘‘น ปนา’’ติอาทิฯ ทิฏฺฐิคตนฺติ หิ ลทฺธิมตฺตํ อธิปฺเปตํ, อญฺญถา อุจฺเฉทสสฺสตคฺคาหวินิมุตฺโต โกจิ ทิฏฺฐิคฺคาโห นาม นตฺถีติ เตสมญฺญตรํ สิยาฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ อิทํ มนสิ, วจสิ จ อุปฺปนฺนตาสาธารณวจนนฺติ ทสฺเสติ ‘‘น เกวลญฺจา’’ติอาทินาฯ โส กิร…เป.… ภาสติเยวาติ จ ตสฺสา ลทฺธิยา โลเก ปากฏภาวํ วทติฯ ยสฺมา ปน อตฺตโต อญฺโญ ปโร โหติ, ตสฺมา ยถา อนุสาสกโต อนุสาสิตพฺโพ ปโร, เอวํ อนุสาสิตพฺพโตปิ อนุสาสโกติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กิํ-สทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘กริสฺสตี’’ติ อนาคตกาลวจนํ, อนาคเตปิ วา เตน ตสฺส กาตพฺพํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํฯ กุสลํ ธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ นิกฺกิเลสธมฺมํ, วิโมกฺขธมฺมนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปเรสํ ธมฺมํ กเถสฺสามี’’ติ เตหิ อตฺตานํ ปริวาราเปตฺวา วิจรณํ กิมตฺถิยํ, อาสยวุทฺธสฺสปิ อนุโรเธน วินา ตํ น โหติ, ตสฺมา อตฺตนา…เป.… วิหาตพฺพนฺติ วทติฯ เตนาห ‘‘เอวํสมฺปทมิทํ ปาปกํ โลภธมฺมํ วทามี’’ติฯ

[504] ‘‘อิตฺถิลิงฺควเสนา’’ติ อิมินา ปุลฺลิงฺคิกสฺสปิ อตฺถสฺส อิตฺถิลิงฺคสมญฺญาติ ทสฺเสติฯ โสติ โลหิจฺจพฺราหฺมโณฯ ภาโรติ ภควโต ปริสพาหุลฺลตฺตา, อตฺตโน จ พหุกิจฺจกรณียตฺตา ครุ ทุกฺกรํฯ