สงฺคาหกภาสิตา หิ อยํ ปาฬิ, อฏฺฐกถา จ เตเหว สงฺคหมาโรปิตา, อปิจ ปาฬิยํ อุปริมคฺคผลมฺปิ สงฺคเหตฺวา ‘‘ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ วุตฺตํ ยถา ตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต, (ม. นิ. 2.343) จูฬราหุโลวาทสุตฺเต (ม. นิ. 3.416) จาติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ปน พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนา’’ติ สาติสยตาย วุตฺตํฯ สอุปารมฺภานิ ยถาวุตฺเตน ปติรูปเกน อุปารมฺภิตพฺพโตฯ สโทสานิ ปราโรปิตโทสสมุจฺฉินฺทนสฺส อนุปายภาวโตฯ สโทสตฺตา เอว อทฺธานํ น ติฏฺฐนฺติ จิรกาลฏฺฐายีนิ น โหนฺติฯ อทฺธานํ อติฏฺฐนโต น นิยฺยนฺตีติ ผเลน เหตุโน อนุมานํฯ อนิยฺยานิกตาย หิ ตานิ อนทฺธนิยานิฯ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อนุปารมฺภํ วิสุทฺธิปฺปภวโต, วิสุทฺธินิสฺสยโต จฯ ตโตเยว นิทฺโทสํฯ น หิ ตตฺถ ปุพฺพาปรวิโรธาทิโทสสมฺภโว อตฺถิฯ นิทฺโทสตฺตา เอว อทฺธานํ ติฏฺฐติ ปรปฺปวาทวาเตหิ, กิเลสวาเตหิ จ อนุปหนฺตพฺพโตฯ อทฺธานํ ติฏฺฐนโต นิยฺยาตีติ อิธาปิ ผเลน เหตุโน อนุมานํฯ นิยฺยานิกตาย หิ ตํ อทฺธนิยํฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโต, เตน จ อุปารมฺภาทิํ, อนุปารมฺภาทิญฺจาติ อุภยํ ยถากฺกมํ อุภยตฺถ คารยฺหปาสํสภาวานํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติฯ

ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา

[487] อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ยสฺมา มหาภูตปริเยสโก ภิกฺขุ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฏิหาริเยสุ วสิปฺปตฺโต สุกุสโลปิ สมาโน มหาภูตานํ อปริเสสนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาวพุชฺฌิ, ตสฺมา ตทุภยานิ นิยฺยานาวหตฺตาภาวโต อนิยฺยานิกานีติ เตสํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ตกฺกรสฺส เอกนฺตโต นิยฺยานาวหนฺติ ตสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ

เอวํ เอติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุสงฺคิกปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ นิยฺยานเมว หิ เอติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ตสฺส ตทตฺถภาวโตฯ พุทฺธานํ ปน มหนฺตภาโว อนุสงฺคิกปโยชนํ อตฺถาปตฺติยาว คนฺตพฺพโตฯ กีทิโส นาเมส ภิกฺขูติ อาห ‘‘โย มหาภูเต’’ติอาทิฯ

ปริเยสนฺโตติ อปริเยสํ นิรุชฺฌนวเสน มหาภูเต คเวสนฺโต, เตสํ อนวเสสนิโรธํ วีมํสนฺโตติ วุตฺตํ โหติฯ วิจริตฺวาติ ธมฺมตาย โจทิยมาโน ปริจริตฺวาฯ ธมฺมตาสิทฺธํ กิเรตํ, ยทิทํ ตสฺส ภิกฺขุโน ตถา วิจรณํ ยถา อภิชาติยํ มหาปถวิกมฺปาทิฯ วิสฺสชฺโชกาสนฺติ วิสฺสชฺชฏฺฐานํ, ‘‘วิสฺสชฺชกร’’นฺติปิ ปาโฐ, วิสฺสชฺชกนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ พุทฺธเมว ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺขตฺตา, ตสฺเสว วิสฺสชฺชิตุํ สมตฺถตายาติ วุตฺตํ โหติฯ มหนฺตภาวปฺปกาสนตฺถนฺติ สเทวเก โลเก อนญฺญสาธารณสฺส พุทฺธานํ มหนฺตภาวสฺส มหานุภาวตาย ทีปนตฺถํฯ อิทญฺจ การณนฺติ ‘‘สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ สาสเน เอทิโส เอโก ภิกฺขุ ตทานุภาวปฺปกาสโก โหตี’’ติ อิมมฺปิ การณํฯ

กตฺถาติ นิมิตฺเต ภุมฺมํ, กสฺมิํ ฐาเน การณภูเตติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กิํ อาคมฺมา’’ติ วุตฺตํ, กิํ อารมฺมณํ ปจฺจยภูตํ อธิคนฺตฺวา อธิคมนเหตูติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘กิํ ปตฺตสฺสา’’ติฯ กิมารมฺมณํ ปตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิรุชฺฌนฺตีติ สมฺพนฺโธ, เหตุคพฺภวิเสสนเมตํฯ เตติ มหาภูตาฯ อปฺปวตฺติวเสนาติ ปุน อนุปฺปชฺชนวเสนฯ สพฺพากาเรนาติ วจนตฺถลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐาน-สมุฏฺฐานกลาปจุณฺณนานตฺเตกตฺตวินิพฺโภคา- วินิพฺโภคสภาค-วิสภาคอชฺฌตฺติกพาหิรสงฺคหปจฺจยสมนฺนาหารปจฺจยวิภาคาการโต , สสมฺภารสงฺเขปสสมฺภารวิภตฺติสลกฺขณสงฺเขปสลกฺขณวิภตฺติอาการโต จาติ สพฺเพน อากาเรนฯ

[488] ทิพฺพนฺติ เอตฺถ ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคีภูตา หุตฺวา วิจรนฺติ, กีฬนฺติ, โชเตนฺติ จาติ เทวา, เทวโลกาฯ เต ยนฺติ อุปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ เทวยานิโย ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 97) เอตฺถ อนียสทฺโท กตฺวตฺเถ, ตถา อิธ กรณตฺเถติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เตน เหสา’’ติอาทิฯ วสํ วตฺเตนฺโตติ เอตฺถ วสวตฺตนํ นาม ยถิจฺฉิตฏฺฐานคมนํฯ ตนฺติ อิทฺธิวิธญาณํฯ จตฺตาโร มหาราชาโน เอเตสํ อิสฺสราติ จาตุมหาราชิกาฯ กสฺมา ปเนส สมีเป ฐิตํ สเทวกโลกปชฺโชตํ ภควนฺตํ อปุจฺฉิตฺวา ทูเร เทเว อุปสงฺกมีติ โจทนมปเนติ ‘‘สมีเป ฐิต’’นฺติอาทินาฯ

‘‘เย เทวา มคฺคผลลาภิโน, เตปิ ตมตฺถํ เอกเทเสน ชาเนยฺยุํ, พุทฺธวิสโย ปนายํ ปญฺโห ปุจฺฉิโต’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘น ชานามา’’ติ อาหํสุฯ เตนาห ‘‘พุทฺธวิสเย’’ติอาทิฯ น ลพฺภาติ น สกฺกา, อชฺโฌตฺถรณํ นาเมตฺถ ปุจฺฉาย นิพฺพาธนนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตี’’ติฯ ‘‘หตฺถโต โมเจสฺสามา’’ติ โวหารวเสน วุตฺตํ, หนฺท นํ ทูรมปเนสฺสามาติ วุตฺตํ โหติฯ อภิกฺกนฺตตราติ เอตฺถ อภิสทฺโท อติสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อติกฺกนฺตตรา’’ติ, รูปสมฺปตฺติยา เจว ปญฺญาปฏิภานาทิคุเณหิ จ อมฺเห อภิภุยฺย ปเรสํ กามนียตราติ อตฺโถฯ ปณีตตราติ อุฬารตราฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมตรา’’ติฯ

[491-493] สหสฺสกฺโข ปน สกฺโก อภิสเมตาวี อาคตผโล วิญฺญาตสาสโน, โส กสฺมา ตํ ภิกฺขุํ อุปาเยน นิยฺโยเชสีติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทินาฯ

ขชฺโชปนกนฺติ รตฺติํ ชลนฺตํ ขุทฺทกกิมิํฯ ธมนฺโต วิยาติ มุขวาตํ เทนฺโต วิยฯ อตฺถิ เจวาติ เอทิโส มหาภูตปริเยสโก ปุคฺคโล นาม วิชฺชมาโน เอว ภเวยฺย, มยา อเปสิโตเยว ปจฺฉา ชานิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ ตโตติ ตถา จินฺตนโต ปรํฯ อิทฺธิวิธญาณสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา เทวยานิยสทิโสวฯ ‘‘เทวยานิยมคฺโคติ วา…เป.… อภิญฺญาญาณนฺติ วา สพฺพเมตํ อิทฺธิวิธญาณสฺเสว นาม’’นฺติ อิทํ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถาสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคตรุฬฺหินามวเสน วุตฺตํฯ สพฺพาสุปิ หิ อภิญฺญาสุ เทวยานิยมคฺคาทิเอกจิตฺตกฺขณิกอปฺปนาทินามํ ยถารหํ สมฺภวติฯ

[494] อาคมนปุพฺพภาเค นิมิตฺตนฺติ พฺรหฺมุโน อาคมนสฺส ปุพฺพภาเค อุปฺปชฺชนกนิมิตฺตํฯ อุทยโต ปุพฺพภาเคติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ อิเมติ พฺรหฺมกายิกาฯ เวยฺยากรเณนาติ พฺยากรเณนฯ อนารทฺธจิตฺโตติ อนาราธิตจิตฺโต อตุฏฺฐจิตฺโตฯ วาทนฺติ โทสํฯ วิกฺเขปนฺติ วาจาย วิวิธา เขปนํฯ

[495] กุหกตฺตาติ วุตฺตนเยน อภูตโต อญฺเญสํ วิมฺหาเปตุกามตฺตาฯ ‘‘คุหกตฺตา’’ติ ปฐิตฺวา คุยฺหิตุกามตฺตาติ อตฺถมฺปิ วทนฺติ เกจิฯ

ตีรทสฺสีสกุณูปมาวณฺณนา

[497] ปเทเสนาติ เอกเทเสน, อุปาทินฺนเกน สตฺตสนฺตานปริยาปนฺเนนาติ อตฺโถฯ อนุปาทินฺนเกปีติ อนินฺทฺริยพทฺเธปิฯ นิปฺปเทสโตติ อนวเสสโตฯ ตสฺมาติ ตถา ปุจฺฉิตตฺตา, ปุจฺฉาย อยุตฺตภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ปุจฺฉามูฬฺหสฺสาติ ปุจฺฉิตุมชานนโต ปุจฺฉาย สมฺมูฬฺหสฺสฯ วิตถปญฺโห หิ ‘‘ปุจฺฉามูฬฺโห’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มคฺคมูฬฺโห’’ติฯ ปุจฺฉาย โทสํ ทสฺเสตฺวาติ เตน กตปุจฺฉาย ปุจฺฉิตากาเร โทสํ วิภาเวตฺวาฯ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนนฺติ ตถา สิกฺขาปิตาย อวิตถปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํฯ ยสฺมา วิสฺสชฺชนํ นาม ปุจฺฉานุรูปํ, ปุจฺฉาสภาเคน วิสฺสชฺเชตพฺพโต, น จ ตถาคตา วิรชฺฌิตฺวา กตปุจฺฉานุรูปํ วิรชฺฌิตฺวาว วิสฺสชฺเชนฺติ, อตฺถสภาคตาย จ วิสฺสชฺชนสฺส ปุจฺฉกา ตทตฺถํ อนวพุชฺฌนฺตา สมฺมุยฺหนฺติ, ตสฺมา ปุจฺฉํ สิกฺขาเปตฺวา อวิตถปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ พุทฺธานมาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ ทุวิญฺญาปโยติ ยถาวุตฺตการเณน ทุวิญฺญาเปตพฺโพฯ

[498] น ปติฏฺฐาตีติ ปจฺจยํ กตฺวา น ปติฏฺฐหติฯ ‘‘กตฺถา’’ติ อิทํ นิมิตฺเต ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘กิํ อาคมฺมา’’ติฯ อปฺปติฏฺฐาติ อปฺปจฺจยา, สพฺเพน สพฺพํ สมุจฺฉินฺนการณาติ อตฺโถฯ อุปาทินฺนํเยวาติ อินฺทฺริยพทฺธเมวฯ ยสฺมา เอกทิสาภิมุขํ สนฺตานวเสน พหุธา สณฺฐิเต รูปปฺปพนฺเธ ทีฆสญฺญา, ตมุปาทาย ตโต อปฺปกํ สณฺฐิเต รสฺสสญฺญา, ตทุภยญฺจ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหติ, ตสฺมา ‘‘สณฺฐานวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปปริมาเณ รูปสงฺฆาเต อณุสญฺญา, ตทุปาทาย ตโต มหติ ถูลสญฺญา, อิทมฺปิ ทฺวยํ วิเสสโต รูปคฺคหณมุเขน คยฺหตีติ อาห ‘‘อิมินาปี’’ติอาทิฯ ‘‘ปิ-สทฺเทน เจตฺถ ‘สณฺฐานวเสน อุปาทารูปํ วุตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ วณฺณมตฺตเมว กถิตนฺติ อิมมตฺถํ สมุจฺจินาตี’’ติ วทนฺติฯ วณฺณสทฺโท เหตฺถ รูปายตนปริยาโยวฯ สุภนฺติ สุนฺทรํ, อิฏฺฐนฺติ อตฺโถ ฯ อสุภนฺติ อสุนฺทรํ, อนิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณํ ปเนวํ กถิต’’นฺติฯ ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ สุภาสุภนฺติ ตีสุปิ ฐาเนสุ รูปายตนมุเขน อุปาทารูปสฺเสว คหณํ ภูตรูปานํ วิสุํ คหิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กตฺถ อาโป จ ปถวี, เตโช วาโย น คาธตี’’ติ หิ ภูตรูปานิ วิสุํ คยฺหนฺติฯ นามนฺติ เวทนาทิกฺขนฺธจตุกฺกํฯ ตญฺหิ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต, นามกรณโต จ ‘‘นาม’’นฺติ วุจฺจติฯ