เมนู

อนุสาสนีปาฏิหาริยวณฺณนา

[486] ปวตฺเตนฺตาติ ปวตฺตนกา หุตฺวา, ปวตฺตนวเสน วิตกฺเกถาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวนฺติ หิ ยถานุสิฏฺฐาย อนุสาสนิยา วิธิวเสน, ปฏิเสธวเสน จ ปวตฺติอาการปรามสนํ, สา จ อนุสาสนี สมฺมาวิตกฺกานํ, มิจฺฉาวิตกฺกานญฺจ ปวตฺติอาการทสฺสนวเสน ตตฺถ อานิสํสสฺส, อาทีนวสฺส จ วิภาวนตฺถํ ปวตฺตติฯ อนิจฺจสญฺญเมว, น นิจฺจสญฺญํฯ ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺถญฺหิ เอว-การคฺคหณํฯ อิธาปิ เอวํ-สทฺทสฺส อตฺโถ, ปโยชนญฺจ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ-คหเณปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจกามคุณิกราคนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ตทญฺญราคสฺส เจว โทสาทีนญฺจ ปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา, ตปฺปหานสฺส จ ตทญฺญราคาทิเขปนสฺส อุปายภาวโต ทุฏฺฐโลหิตวิโมจนสฺส ปุพฺพทุฏฺฐมํสเขปนูปายตา วิยฯ โลกุตฺตรธมฺมเมวาติ อวธารณํ ปฏิปกฺขภาวโต สาวชฺชธมฺมนิวตฺตนปรํ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺสาธิคมูปายานิสํสภูตานํ ตทญฺเญสํ อนวชฺชธมฺมานํ นานนฺตริกภาวโตฯ อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ทสฺเสติ อิทฺธิเยว ปาฏิหาริยนฺติ กตฺวาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ปาฏิหาริยปทสฺส ปน วจนตฺถํ (อุทา. อฏฺฐ. ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา; อิติวุ. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต, ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติ, ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ เย หริตพฺพาฯ ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตุปกฺกิเลเส อฏฺฐงฺคคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํฯ สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ อถ วา ภควโต เจว สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํฯ เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน, ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติฯ ‘‘ปฏี’’ติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติ (สุ. นิ. 985; จูฬนิ. 4) ปารายนสุตฺตปเท วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตุปกฺกิเลเส จ กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตุปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ นาม ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํฯ ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติฯ

ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ, มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมิํ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํ , อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ วา ปรสนฺตาเน ปสาทาทีนํ ปฏิปกฺขสฺส กิเลสสฺส หรณโต วุตฺตนเยน ปาฏิหาริยํฯ สตตํ ธมฺมเทสนาติ สพฺพกาลํ เทเสตพฺพธมฺมเทสนาฯ

อิทฺธิปาฏิหาริเยนาติ สหาทิโยเค กรณวจนํ, เตน สทฺธิํ อาจิณฺณนฺติ อตฺโถฯ อิตรตฺถาปิ เอส นโยฯ ธมฺมเสนาปติสฺส อาจิณฺณนฺติ โยเชตพฺพํฯ ตมตฺถํ ขนฺธกวตฺถุนา สาเธนฺโต ‘‘เทวทตฺเต’’ติอาทิมาหฯ คยาสีเสติ คยาคามสฺส อวิทูเร คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณ อตฺถิ, ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺสปิ โอกาโส โหติ, ตสฺมิํ ปิฏฺฐิปาสาเณฯ ‘‘จิตฺตาจารํ ญตฺวา’’ติ อิมินา อาเทสนาปาฏิหาริยํ ทสฺเสติ, ‘‘ธมฺมํ เทเสสี’’ติ อิมินา อนุสาสนีปาฏิหาริยํ, ‘‘วิกุพฺพนํ ทสฺเสตฺวา’’ติ อิมินา อิทฺธิปาฏิหาริยํฯ มหานาคาติ มหาขีณาสวา อรหนฺโตฯ ‘‘นาโค’’ติ หิ อรหโต อธิวจนํ นตฺถิ อาคุ ปาปเมตสฺสาติ กตฺวาฯ ยถาห สภิยสุตฺเต

‘‘อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก,

สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต,

นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติฯ (สุ. นิ. 527; มหานิ. 80; จูฬนิ. 27, 139);

อฏฺฐกถายํ ปเนตฺถ ‘‘ธมฺมเสนาปติสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจสตา ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุฯ มหาโมคฺคลฺลานสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อรหตฺตผเล’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.486) วุตฺตํฯ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกปาฬิยํ ปน ‘‘อถ โข เตสํ ภิกฺขูนํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน อาเทสนาปาฏิหาริยานุสาสนิยา, อายสฺมตา จ มหาโมคฺคลฺลาเนน อิทฺธิปาฏิหาริยานุสาสนิยา โอวทิยมานานํ อนุสาสิยมานานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’นฺติ’’ (จูฬว. 345) อุภินฺนมฺปิ เถรานํ ธมฺมเทสนาย เตสํ ธมฺมจกฺขุปฏิลาโภว ทสฺสิโต, ตยิทํ วิสทิสวจนํ ทีฆภาณกานํ, ขนฺธกภาณกานญฺจ มติเภเทนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สงฺคาหกภาสิตา หิ อยํ ปาฬิ, อฏฺฐกถา จ เตเหว สงฺคหมาโรปิตา, อปิจ ปาฬิยํ อุปริมคฺคผลมฺปิ สงฺคเหตฺวา ‘‘ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ วุตฺตํ ยถา ตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต, (ม. นิ. 2.343) จูฬราหุโลวาทสุตฺเต (ม. นิ. 3.416) จาติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ปน พุทฺธานํ สตตํ ธมฺมเทสนา’’ติ สาติสยตาย วุตฺตํฯ สอุปารมฺภานิ ยถาวุตฺเตน ปติรูปเกน อุปารมฺภิตพฺพโตฯ สโทสานิ ปราโรปิตโทสสมุจฺฉินฺทนสฺส อนุปายภาวโตฯ สโทสตฺตา เอว อทฺธานํ น ติฏฺฐนฺติ จิรกาลฏฺฐายีนิ น โหนฺติฯ อทฺธานํ อติฏฺฐนโต น นิยฺยนฺตีติ ผเลน เหตุโน อนุมานํฯ อนิยฺยานิกตาย หิ ตานิ อนทฺธนิยานิฯ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ อนุปารมฺภํ วิสุทฺธิปฺปภวโต, วิสุทฺธินิสฺสยโต จฯ ตโตเยว นิทฺโทสํฯ น หิ ตตฺถ ปุพฺพาปรวิโรธาทิโทสสมฺภโว อตฺถิฯ นิทฺโทสตฺตา เอว อทฺธานํ ติฏฺฐติ ปรปฺปวาทวาเตหิ, กิเลสวาเตหิ จ อนุปหนฺตพฺพโตฯ อทฺธานํ ติฏฺฐนโต นิยฺยาตีติ อิธาปิ ผเลน เหตุโน อนุมานํฯ นิยฺยานิกตาย หิ ตํ อทฺธนิยํฯ ตสฺมาติ ยถาวุตฺตการณโต, เตน จ อุปารมฺภาทิํ, อนุปารมฺภาทิญฺจาติ อุภยํ ยถากฺกมํ อุภยตฺถ คารยฺหปาสํสภาวานํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติฯ

ภูตนิโรเธสกวตฺถุวณฺณนา

[487] อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ยสฺมา มหาภูตปริเยสโก ภิกฺขุ ปุริเมสุ ทฺวีสุ ปาฏิหาริเยสุ วสิปฺปตฺโต สุกุสโลปิ สมาโน มหาภูตานํ อปริเสสนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ นาวพุชฺฌิ, ตสฺมา ตทุภยานิ นิยฺยานาวหตฺตาภาวโต อนิยฺยานิกานีติ เตสํ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถนฺติ อนุสาสนีปาฏิหาริยํ ตกฺกรสฺส เอกนฺตโต นิยฺยานาวหนฺติ ตสฺเสว นิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถํฯ

เอวํ เอติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุสงฺคิกปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ นิยฺยานเมว หิ เอติสฺสา เทสนาย มุขฺยปโยชนํ ตสฺส ตทตฺถภาวโตฯ พุทฺธานํ ปน มหนฺตภาโว อนุสงฺคิกปโยชนํ อตฺถาปตฺติยาว คนฺตพฺพโตฯ กีทิโส นาเมส ภิกฺขูติ อาห ‘‘โย มหาภูเต’’ติอาทิฯ