อาเทสนาปาฏิหาริยวณฺณนา

[485] กามํ ‘‘เจตสิก’’นฺติ อิทํ เย เจตสิ นิยุตฺตา จิตฺเตน สมฺปยุตฺตา, เตสํ สาธารณวจนํ, สาธารเณ ปน คหิเต จิตฺตวิเสโส ทสฺสิโต นาม โหติฯ สามญฺญโชตนา จ วิเสเส อวติฏฺฐติ, ตสฺมา เจตสิกปทสฺส ยถาธิปฺเปตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสมนสฺสโทมนสฺสํ อธิปฺเปต’’นฺติ อาหฯ โสมนสฺสคฺคหเณน เจตฺถ ตเทกฏฺฐา ราคาทโย, สทฺธาทโย จ ธมฺมา ทสฺสิตา โหนฺติ, โทมนสฺสคฺคหเณน โทสาทโยฯ วิตกฺกวิจารา ปน สรูเปเนว ทสฺสิตาฯ ปิ-สทฺทสฺส วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยติ อาห ‘‘เอวํ ตว มโน’’ติ, อิมินา ปกาเรน ตว มโน ปวตฺโตติ อตฺโถฯ เกน ปกาเรนาติ วุตฺตํ ‘‘โสมนสฺสิโต วา’’ติอาทิฯ ‘‘เอวมฺปิ เต มโน’’ติ อิทํ โสมนสฺสิตตาทิมตฺตทสฺสนํ, น ปน เยน โสมนสฺสิโต วา โทมนสฺสิโต วา, ตํ ทสฺสนนฺติ ตํ จิตฺตํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อิติปิ เต จิตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อิติสทฺโท เจตฺถ นิทสฺสนตฺโถ ‘‘อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90) วิยฯ เตนาห ‘‘อิทญฺจิทญฺจ อตฺถ’’นฺติฯ ปิ-สทฺโท อิธาปิ วุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ปรสฺส จินฺตํ มนติ ชานาติ เอตายาติ จินฺตามณิ น-การสฺส ณ-การํ กตฺวา, สา เอว ปุพฺพปทมนฺตเรน มณิกาฯ จินฺตา นาม น จิตฺเตน วินา ภวตีติ อาห ‘‘ปเรสํ จิตฺตํ ชานาตี’’ติฯ ‘‘ตสฺสา กิร วิชฺชาย สาธโก ปุคฺคโล ตาทิเส เทเส, กาเล จ มนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา ยสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม, ตสฺส ทิฏฺฐสุตาทิวิเสสสญฺชานนมุเขน จิตฺตาจารํ อนุมินนฺโต กเถตี’’ติ เกจิฯ ‘‘วาจํ นิจฺฉราเปตฺวา ตตฺถ อกฺขรสลฺลกฺขณวเสน กเถตี’’ติ อปเรฯ สา ปน วิชฺชา ปทกุสลชาตเกน (ชา. 1.9.49 อาทโย) ทีเปตพฺพาฯ

อนุสาสนีปาฏิหาริยวณฺณนา

[486] ปวตฺเตนฺตาติ ปวตฺตนกา หุตฺวา, ปวตฺตนวเสน วิตกฺเกถาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวนฺติ หิ ยถานุสิฏฺฐาย อนุสาสนิยา วิธิวเสน, ปฏิเสธวเสน จ ปวตฺติอาการปรามสนํ, สา จ อนุสาสนี สมฺมาวิตกฺกานํ, มิจฺฉาวิตกฺกานญฺจ ปวตฺติอาการทสฺสนวเสน ตตฺถ อานิสํสสฺส, อาทีนวสฺส จ วิภาวนตฺถํ ปวตฺตติฯ อนิจฺจสญฺญเมว, น นิจฺจสญฺญํฯ ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺถญฺหิ เอว-การคฺคหณํฯ อิธาปิ เอวํ-สทฺทสฺส อตฺโถ, ปโยชนญฺจ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ-คหเณปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจกามคุณิกราคนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ตทญฺญราคสฺส เจว โทสาทีนญฺจ ปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา, ตปฺปหานสฺส จ ตทญฺญราคาทิเขปนสฺส อุปายภาวโต ทุฏฺฐโลหิตวิโมจนสฺส ปุพฺพทุฏฺฐมํสเขปนูปายตา วิยฯ โลกุตฺตรธมฺมเมวาติ อวธารณํ ปฏิปกฺขภาวโต สาวชฺชธมฺมนิวตฺตนปรํ ทฏฺฐพฺพํ ตสฺสาธิคมูปายานิสํสภูตานํ ตทญฺเญสํ อนวชฺชธมฺมานํ นานนฺตริกภาวโตฯ อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ทสฺเสติ อิทฺธิเยว ปาฏิหาริยนฺติ กตฺวาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ปาฏิหาริยปทสฺส ปน วจนตฺถํ (อุทา. อฏฺฐ. ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา; อิติวุ. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต, ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติ, ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ เย หริตพฺพาฯ ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตุปกฺกิเลเส อฏฺฐงฺคคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํฯ สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ อถ วา ภควโต เจว สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํฯ เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน, ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติฯ ‘‘ปฏี’’ติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติ (สุ. นิ. 985; จูฬนิ. 4) ปารายนสุตฺตปเท วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต วิคตุปกฺกิเลเส จ กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ, อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตุปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ นาม ภวนฺติ, ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํฯ ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติฯ