สีลกฺขนฺธวณฺณนา

[450-453] สีลกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ปทตฺถวิปลฺลาสการี อิติสทฺโท ลุตฺโต, อตฺถนิทฺเทโส วิย สทฺทนิทฺเทโส วา, ยถารุโต จ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส…เป.… ปติฏฺฐเปสี’’ติ อยํ ปาโฐ คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตสุ ทสฺสิเตสู’’ติ, เตสุ ตีสุ ขนฺเธสุ อุทฺเทสวเสน ทสฺสิเตสูติ อตฺโถฯ ภควตา วุตฺตนเยเนวาติ สามญฺญผลาทีสุ (ที. นิ. 1.194) เทสิตนเยเนว, เตน อิมสฺส สุตฺตสฺส พุทฺธภาสิตภาวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ สาสเน น สีลเมว สาโรติ อริยมคฺคสาเร ภควโต สาสเน ยถาทสฺสิตํ สีลํ สาโร เอว น โหติ สารวโต มหโต รุกฺขสฺส ปปฏิกฏฺฐานิกตฺตา ฯ อฏฺฐานปยุตฺโต หิ เอวสทฺโท ยถาฐาเน น โยเชตพฺโพฯ ยชฺเชวํ กสฺมา ตมิธ คหิตนฺติ อาห ‘‘เกวล’’นฺติอาทิฯ ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อธิคนฺตุกามสฺส อธิฏฺฐานมตฺตํ ตตฺถ อปฺปติฏฺฐิตสฺส เตสมสมฺภวโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติอาทิ (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22) อถ วา สาสเน น สีลเมว สาโรติ กามญฺเจตฺถ สาสเน มคฺคผลสีลสงฺขาตํ โลกุตฺตรสีลมฺปิ สารเมว, ตถาปิ น สีลกฺขนฺโธ เอว สาโร โหติ, อถ โข สมาธิกฺขนฺโธปิ ปญฺญากฺขนฺโธปิ สาโร เอวาติ เอวมฺเปตฺถ ยถาปยุตฺเตน เอวสทฺเทน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ปุริโมเยว ปนตฺโถ ยุตฺตตโรฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทิฯ อญฺญมฺปิ กตฺตพฺพนฺติ เสสขนฺธทฺวยํฯ

สมาธิกฺขนฺธวณฺณนา

[454] กสฺมา ปเนตฺถ เถโร สมาธิกฺขนฺธํ ปุฏฺโฐปิ อินฺทฺริยสํวราทิเก วิสฺสชฺเชสิ, นนุ เอวํ สนฺเต อญฺญํ ปุฏฺโฐ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ พฺยากโรนฺโต วิย โหตีติ อีทิสี โจทนา อิธ อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถญฺจ…เป.… อารภี’’ติ อาห, เตเนตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโยปิ สมาธิอุปการกตํ อุปาทาย สมาธิกฺขนฺธปกฺขิกภาเวน อุทฺทิฏฺฐาติ ทสฺเสติฯ เย เต อินฺทฺริยสํวราทโยติ สมฺพนฺโธฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเทสนานนฺตรํ อภิญฺญาเทสนาย อวสโรติ กตฺวา รูปชฺฌานาเนว อาคตานิ, น อรูปชฺฌานานิฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทิกา หิ สปริภณฺฑา ฉปิ อภิญฺญาโยฯ ยสฺมา ปน โลกิยาภิญฺญาโย อิชฺฌมานา อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อภิญฺญาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ นานนฺตริกภาวโตฯ เตนาห ‘‘อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺพานี’’ติ, วุตฺตนเยน เทสิตาเนว กตฺวา สํวณฺณเกหิ ปกาเสตพฺพานีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิมินาว อรูปชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานเมว หิ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’นฺติ วุจฺจติฯ

[471-480] น จิตฺเตกคฺคตามตฺตเกเนวาติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน ฐานาฐานปยุตฺตสฺส เอวสทฺทสฺสานุรูปมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

โลกิยสมาธิกฺขนฺธสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ‘‘น จิตฺเตกคฺคตา…เป.… อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ อริโย สมาธิกฺขนฺโธติ เอตฺถ หิ อริยสทฺโท สุทฺธมตฺตปริยาโยว, น โลกุตฺตรปริยาโยฯ ยถา เจตฺถ, ตถา อริโย สีลกฺขนฺโธติ เอตฺถาปิฯ อิโตติ ปญฺญากฺขนฺธโต, โส จ อุกฺกฏฺฐโต อรหตฺตผลปริยาปนฺโน เอวาติ อาห ‘‘อรหตฺตปริโยสาน’’นฺติอาทิฯ โลกิยาภิญฺญาปฏิสมฺภิทาหิ วินาปิ หิ อรหตฺเต อธิคเต ‘‘นตฺเถว อุตฺตริกรณีย’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํ ยทตฺถํ ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส สิทฺธตฺตาฯ อิธ ปน โลกิยาภิญฺญาโยปิ อาคตาเยวฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา สุภสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

สุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. เกวฏฺฏสุตฺตวณฺณนา

เกวฏฺฏคหปติปุตฺตวตฺถุวณฺณนา

[481] เอวํ สุภสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ เกวฏฺฏสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, สุภสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส เกวฏฺฏสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… นาฬนฺทายนฺติ เกวฏฺฏสุตฺต’’นฺติ อาหฯ ปาวาริกสฺสาติ เอวํนามกสฺส เสฏฺฐิโนฯ อมฺพวเนติ อมฺพรุกฺขพหุเล อุปวเนฯ ตํ กิร โส เสฏฺฐิ ภควโต อนุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏิํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานกุฏิมณฺฑปาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ปาการปริกฺขิตฺตํ ทฺวารโกฏฺฐกสมฺปนฺนํ กตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส นิยฺยาเตสิ, ปุริมโวหาเรน ปเนส วิหาโร ‘‘ปาวาริกมฺพวน’’นฺเตฺวว วุจฺจติฯ ‘‘เกวฏฺโฏ’’ ติทํ นามมตฺตํฯ ‘‘เกวฏฺเฏหิ สํรกฺขิตตฺตา, เตสํ วา สนฺติเก สมฺพุทฺธตฺตา’’ติ เกจิฯ คหปติปุตฺตสฺสาติ เอตฺถ กามญฺเจส ตทา คหปติฏฺฐาเน ฐิโต, ปิตุ ปนสฺส อจิรกาลกตตาย ปุริมสมญฺญาย ‘‘คหปติปุตฺโต’’ตฺเวว โวหรียติฯ เตนาห ‘‘คหปติมหาสาโล’’ติ, มหาวิภวตาย มหาสาโร คหปตีติ อตฺโถ, ร-การสฺส ปน ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาโล’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ (จูฬนิ. 15; มิ. ป. 6.3.7; ชา. อฏฺฐ. 2.3.102) สทฺโธ ปสนฺโนติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน รตนตฺตยสทฺธาย สมนฺนาคโต, ตโตเยว รตนตฺตยปฺปสนฺโนฯ กมฺมกมฺมผลสทฺธาย วา สทฺโธ, รตนตฺตยปฺปสาทพหุลตาย ปสนฺโนฯ สทฺธาธิกตฺตาเยวาติ ตถาจินฺตาย เหตุวจนํ, สทฺธาธิโก หิ อุมฺมาทปฺปตฺโต วิย โหติฯ

สมิทฺธาติ สมฺมเทว อิทฺธา, วิภวสมฺปตฺติยา เวปุลฺลปฺปตฺตา สมฺปุณฺณา, อากิณฺณา พหู มนุสฺสา เอตฺถาติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘อํสกูเฏนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุ อนฺวทฺธมาสํ, อนุมาสํ, อนุสํวจฺฉรํ วา มนุสฺสานํ ปสาทาย อิทฺธิปาฏิหาริยํ กโรหี’’ติ เอกสฺส ภิกฺขุโน อาณาปนเมว สมาทิสนํ, ตํ ปน ตสฺมิํ ฐาเน ฐปนํ นามาติ อาห ‘‘ฐานนฺตเร ฐเปตู’’ติ ฯ อุตฺตริมนุสฺสานนฺติ ปกติมนุสฺเสหิ อุตฺตริตรานํ อุตฺตมปุริสานํ พุทฺธาทีนํ ฌายีนํ, อริยานญฺจฯ