10. สุภสุตฺตวณฺณนา

สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา

[444] เอวํ โปฏฺฐปาทสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ สุภสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โปฏฺฐปาทสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส สุภสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… สาวตฺถิยนฺติ สุภสุตฺต’’นฺติ อาหฯ อนุนาสิกโลเปน ‘‘อจิร ปรินิพฺพุเต’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อจิรํ ปรินิพฺพุเต’’ติ อิมินา ยถา โปฏฺฐปาทสุตฺเต ‘‘อปฺปาฏิหีรก ตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ, อจิรํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ วา อจิรปรินิพฺพุโต ยถา ‘‘อจิรปกฺกนฺโต, มาสชาโต’’ติฯ อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตํฯ อจิรปรินิพฺพุเตติ จ สตฺถุ ปรินิพฺพุตภาวสฺส จิรกาลตาปฏิกฺเขเปน อาสนฺนตามตฺตํ ทสฺสิตํ, กาลปริจฺเฉโท ปน น ทสฺสิโตติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรินิพฺพานโต’’ติอาทิมาหฯ วิสาขปุณฺณมิโต อุทฺธํ ยาว เชฏฺฐปุณฺณมี, ตาว กาลํ สนฺธาย ‘‘มาสมตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ มตฺตสทฺเทน ปน ตสฺส กาลสฺส กิญฺจิ อสมฺปุณฺณตํ โชเตติฯ ตุทิสญฺญิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโยฯ ตํ ปเนส ยสฺมา โสณทณฺโฑ (ที. นิ. 1.300) วิย จมฺปํ, กูฏทนฺโต (ที. นิ. 1.323) วิย จ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อธิปติตฺตา’’ติ, อิสฺสรภาวโตติ อตฺโถฯ อยมฺปิ หิ รญฺโญ ปเสนทิโกสลสฺส ปุโรหิตพฺราหฺมโณฯ ปุตฺตมฺปิ อาหาติ สุภํ มาณวมฺปิ โอวทนฺโต อาหฯ

อญฺชนานนฺติ อกฺขิอญฺชนตฺถาย ฆํสิตอญฺชนานํฯ วมฺมิกานนฺติ กิมิสมาหฏวมฺมิกานํ สญฺจยํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มธูนนฺติ มกฺขิกมธูนํฯ สมาหารนฺติ มกรนฺทสนฺนิจยํฯ ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ ยสฺมา อปฺปตรปฺปตเรปิ คยฺหมาเน โภคา ขียนฺติ, อปฺปตรปฺปตเรปิ จ สญฺจิยมาเน วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตมุปมตฺตยํ ปญฺญาย ทิสฺวา วิญฺญุชาติโก กิญฺจิปิ วยมกตฺวา อายเมว อุปฺปาเทนฺโต ฆเรวเส ฆราวาสมนุติฏฺเฐยฺยาติ โลภาเทสิตปฏิปตฺติํ อุปทิสติฯ

อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา สิกฺขาปนเหตุ โลภาภิภูตตาย ตสฺมิํเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

โลภวสิกสฺส หิ ทุคฺคติ ปาฏิกงฺขา , ‘‘ชนวสโภ นาม ยกฺโข หุตฺวา นิพฺพตฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.150) เอตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปุพฺพปริจเยน อติวิย ปิยายติฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ปุพฺเพว สนฺนิวาเสนา’’ติอาทิ (ชา. 1.2.174)ฯ นิกฺขนฺเตติ เกนจิเทว กรณีเยน พหิ นิคฺคเตฯ สุภํ มาณวํ อนุคฺคณฺหิตุกาโม เอกโกว ภควา ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ ภุกฺการนฺติ ‘‘ภุ ภู’’ติ สุนขสทฺทกรณํฯ ‘‘โภ โภ’’ติ พฺราหฺมณสมุทาจาเรน ปริภวิตฺวา ปริภวนเหตุฯ ‘‘โภวาทิ นาม โส โหติ, สเจ โหติ สกิญฺจโน’’ติ (ธ. ป. 396; สุ. นิ. 625) หิ วุตฺตํฯ นนุ จ เหฏฺฐา ‘‘อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ อาห, กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ปุพฺเพปิ มํ ‘โภ โภ’ติ ปริภวิตฺวา สุนโข ชาโต’’ติ วทตีติ? ตถา นิพฺพตฺติยา ตทุภยสาธารณผลตฺตาฯ อานิสํสผลญฺหิ สาธารณกมฺเมนปิ ชาตํ, น วิปากผลํ วิย เอกกมฺเมเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อวีจิํ คมิสฺสสิ กโตกาสสฺส กมฺมสฺส ปฏิพาหิตุมสกฺกุเณยฺยภาวโตฯ ‘‘ชานาติ มํ สมโณ โคตโม’’ติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวาฯ อุทฺธนนฺตเรติ จุลฺลิกนฺตเรฯ นนฺติ สุนขํฯ

ตํ ปวตฺตินฺติ ภควตา ยถาวุตฺตการณํฯ พฺราหฺมณจาริตฺตสฺส อปริหาปิตตํ สนฺธาย, ตถา ปิตรํ อุกฺกํเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต’’ติ อาหฯ มุขารุฬฺหนฺติ สยํปฏิภานวเสน มุขมารุฬฺหํฯ ตํ ปวตฺติํ ปุจฺฉีติ ‘‘สุตเมตํ โภ โคตม มยฺหํ ปิตา สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, ‘‘กิมิทํ สจฺจํ วา อสจฺจํ วา’’ติ ปุจฺฉิฯ ตเถว วตฺวาติ ยถา ปุพฺเพ สุนขสฺส วุตฺตํ, ตเถว วตฺวาฯ อวิสํวาทนตฺถนฺติ สจฺจาปนตฺถํ, ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต’’ติ วจนสฺส อวิสํวาทเนน อตฺตโน อวิสํวาทิภาวทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อปฺโปทกนฺติ อปฺปเกน อุทเกน สมฺปาทิตํฯ มธุปายาสนฺติ สาทุรสํ, มธุโยชิตํ วา ปายาสํฯ ตถา อกาสิ, ยถา ภควตา วุตฺตํฯ ‘‘สพฺพํ ทสฺเสสีติ พุทฺธานุภาเวน โส สุนโข ตํ สพฺพํ เนตฺวา ทสฺเสสิ, น ชาติสฺสรตายฯ ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺกรณํ ปน ปุริมชาติสิทฺธวาสนาวเสนา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.444) เอวํ อาจริเยน วุตฺตํฯ

อุปริปณฺณาสเก ปน จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตฏฺฐกถายํ ‘‘สุนโข ‘ญาโตมฺหิ อิมินา’ติ โรทิตฺวา ‘หุํ หุ’นฺติ กโรนฺโต ธนนิธานฏฺฐานํ คนฺตฺวา ปาเทน ปถวิํ ขณิตฺวา สญฺญํ อทาสี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.289) ชาติสฺสราการมาห, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ

‘‘ภวปฏิจฺฉนฺนํ นาม เอวรูปํ สุนขปฏิสนฺธิอนฺตรํ ปากฏํ สมณสฺส โคตมสฺส, อทฺธา เอส สพฺพญฺญู’’ติ ภควติ ปสนฺนจิตฺโตฯ องฺควิชฺชาปาฐโก กิเรสฯ เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อิมํ ธมฺมปณฺณาการํ กตฺวา สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ, ตโต โส จุทฺทส ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา ภควนฺตํ ปุจฺฉิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘จุทฺทส ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา’’ติฯ ตตฺถ จุทฺทส ปญฺเหติ ‘‘ทิสฺสนฺติ หิ โภ โคตม มนุสฺสา อปฺปายุกา, ทิสฺสนฺติ ทีฆายุกาฯ ทิสฺสนฺติ พวฺหาพาธา, อปฺปาพาธาฯ ทุพฺพณฺณา, วณฺณวนฺโตฯ อปฺเปสกฺขา, มเหสกฺขาฯ อปฺปโภคา, มหาโภคาฯ นีจกุลีนา, อุจฺจากุลีนาฯ ทิสฺสนฺติ ทุปฺปญฺญา, ทิสฺสนฺติ ปญฺญวนฺโตฯ โก นุ โข โภ โคตม เหตุ โก ปจฺจโย, เยน มนุสฺสานํเยว สตํ มนุสฺสภูตานํ ทิสฺสนฺติ หีนปณีตตา’’ติ (ม. นิ. 3.289) อิเม จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺเต อาคเต จุทฺทส ปญฺเหฯ ‘‘กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตา กมฺมทายาทา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.289) สงฺเขปโต, วิตฺถารโต จ วิสฺสชฺชนปริโยสาเน ภควนฺตํ สรณํ คโตฯ องฺคสุภตาย ‘‘สุโภ’’ ติสฺส นามํฯ มาณโวติ ปน มหลฺลกกาเลปิ ตรุณโวหาเรน นํ โวหรติฯ อตฺตโน โภคคามโตติ ตุทิคามโต อาคนฺตฺวา ตงฺขณิกํ วสติฯ เตเนว ปาฬิยํ ‘‘เกนจิเทว กรณีเยนา’’ติ วุตฺตํฯ

[445] ‘‘เอกา จ เม กงฺขา อตฺถี’’ติ อิมินา อุปริ ปุจฺฉิยมานสฺส ปญฺหสฺส ปเคว เตน อภิสงฺขตภาวํ ทสฺเสติฯ มาณวกนฺติ ขุทฺทกมาณวํ ‘‘เอกปุตฺตโก, (ม. นิ. 2.296, 353; ปารา. 26) ปิยปุตฺตโก’’ติอาทีสุ วิย ก-สทฺทสฺส ขุทฺทกตฺเถ ปวตฺตนโตฯ วิสภาคเวทนาติ ทุกฺขเวทนาฯ สา หิ กุสลกมฺมนิพฺพตฺเต อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนกสุขเวทนาปฏิปกฺขภาวโต ‘‘วิสภาคเวทนา’’ติ จ กายํ คาฬฺหา หุตฺวา พาธนโต ปีฬนโต ‘‘อาพาโธ’’ติ จ วุจฺจติฯ กีทิสา ปน สาติ อาห ‘‘ยา เอกเทเส’’ติอาทิฯ เอกเทเส อุปฺปชฺชิตฺวาติ สรีเรกเทเส อุฏฺฐหิตฺวาปิ อปริวตฺติภาวกรณโต อยปฏฺเฏน อาพนฺธิตฺวา วิย คณฺหาติ, อิมินา พลวโรโค อาพาโธ นามาติ ทสฺเสติฯ กิจฺฉชีวิตกโรติ อสุขชีวิตาวโห, อิมินา ทุพฺพโล อปฺปมตฺตโก โรโค อาตงฺโก นามาติ ทสฺเสติฯ

อุฏฺฐานนฺติ สยนนิสชฺชาทิโต อุฏฺฐหนํ, เตน ยถา ตถา อปราปรํ สรีรสฺส ปริวตฺตนํ วทติฯ ครุกนฺติ ภาริยํ อกิจฺจสิทฺธิกํฯ คิลานสฺเสว กาเย พลํ น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ลหุฏฺฐาเนน เจตฺถ เคลญฺญาภาโว ปุจฺฉิโตฯ เหฏฺฐา จตูหิ ปเทหิ อผาสุวิหาราภาวํ ปุจฺฉิตฺวาปิ อิทานิ ปุน ผาสุวิหารภาวํ ปุจฺฉติ, เตน สวิเสโส เอตฺถ ผาสุวิหาโร ปุจฺฉิโตติ วิญฺญายติฯ อสติปิ หิ อติสยตฺถโชตเน สทฺเท อตฺถาปตฺติโต อติสยตฺโถ ลพฺภเตว ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพา’’ติฯ เตนาห ‘‘คมนฏฺฐานา’’ติอาทิฯ ปุริมํ อาณาปนวจนํ, อิทํ ปน ปุจฺฉิตพฺพาการทสฺสนนฺติ อยมิเมสํ วิเสโสติ ทสฺเสติ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทินาฯ

[447] กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตปตฺตกาโล, สมโย นาม ตสฺเสว ปจฺจยสามคฺคี, อตฺถโต ปเนส ตชฺชํ สรีรพลญฺเจว ตปฺปจฺจยปริสฺสยาภาโว จฯ อุปาทานํ นาม ญาเณน เตสํ คหณํ สลฺลกฺขณนฺติ อาห ‘‘ปญฺญายา’’ติอาทิฯ ‘‘สฺเว คมนกาโล ภวิสฺสตี’’ติ อิมินา กาลํ, ‘‘กาเย’’ติอาทินา สมยญฺจ สรูปโต ทสฺเสติฯ ผริสฺสตีติ ผรณวเสน ฐสฺสติฯ

[448] เจติยรฏฺเฐติ เจติรฏฺเฐฯ ย-กาเรน หิ ปทํ วฑฺเฒตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘เจติรฏฺฐโต อญฺญํ วิสุํเยเวกํ รฏฺฐ’’นฺติปิ วทนฺติฯ ‘‘ยสฺมา มรณํ นาม ตาทิสานํ ทสพลานํ โรควเสเนว โหติ, ตสฺมา เยน โรเคน ตํ ชาตํ, ตสฺส สรูปปุจฺฉา, การณปุจฺฉา, มรณเหตุกจิตฺตสนฺตาปปุจฺฉา, ตสฺส จ สนฺตาปสฺส สพฺพโลกสาธารณตา, ตถา มรณสฺส จ อปฺปฏิกรณตา’’ติ เอวมาทินา มรณปฏิสญฺญุตฺตํ สมฺโมทนียํ กถํ กเถสีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โภ อานนฺทา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘โก นามา’’ติอาทินา หิ โรคํ ปุจฺฉติ, ‘‘กิํ ภควา ปริภุญฺชี’’ติ อิมินา การณํ, ‘‘อปิจา’’ติอาทินา จิตฺตสนฺตาปํ, ‘‘สตฺถา นามา’’ติอาทินา ตสฺส สพฺพโลกสาธารณตํ, ‘‘เอกา ทานี’’ติอาทินา มรณสฺส อปฺปฏิกรณตํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ มหาชานีติ มหาหานิฯ ยตฺราติ เยน การเณน ปรินิพฺพุโต, เตน โก ทานิ อญฺโญ มรณา มุจฺจิสฺสตีติอาทินา โยเชตพฺพํฯ อิทานีติ จ อตฺตโน มนสิการํ ปติ โวหารมตฺเตน วุตฺตํฯ

ลชฺชิสฺสตีติ ลชฺชา วิย ภวิสฺสติ, วิชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ ฯ ปีตเภสชฺชานุรูปํ อาหารโภชนํ โปราณาจิณฺณนฺติ อาห ‘‘ปีต…เป.… ทตฺวา’’ติฯ

หุตฺวาติ ปาฐเสโส สนฺติกาวจรภาวสฺส วิเสสนโตฯ มาโร ปาปิมา วิย น รนฺธคเวสี, อุตฺตรมาณโว วิย จ น วีมํสนาธิปฺปาโย, อปิ ตุ ขลุ อุปฏฺฐาโก หุตฺวา สนฺติกาวจโรติ หิ วิเสเสติฯ น รนฺธคเวสีติ น ฉิทฺทคเวสีฯ เยสุ ธมฺเมสูติ วิโมกฺขุปาเยสุ นิยฺยานิกธมฺเมสุฯ ธรนฺตีติ อธุนา ติฏฺฐนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

[449] อตฺถโต ปยุตฺตตาย สทฺทปโยคสฺส สทฺทปพนฺธลกฺขณานิ ตีณิ ปิฏกานิ ตทตฺถภูเตหิ สีลาทีหิ ตีหิ ธมฺมกฺขนฺเธหิ สงฺคยฺหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีณิ ปิฏกานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคเหตฺวา’’ติฯ สงฺขิตฺเตน กถิตนฺติ ‘‘ติณฺณํ โข มาณว ขนฺธาน’’นฺติ เอวํ คณนโต, สามญฺญโต จ สงฺเขเปเนว กถิตํฯ ‘‘กตเมสํ ติณฺณ’’นฺติ อยํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉาเยว, น กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ มาณวสฺเสว หิ อยํ ปุจฺฉา, น เถรสฺสาติ อาห ‘‘มาณโว’’ติอาทิฯ อญฺญตฺถ ปน อีทิเสสุ ฐาเนสุ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาเยว ทิสฺสติ, น อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉาฯ อิธ ปน อฏฺฐกถายํ เอวํ วุตฺตํ, ตเทตํ อฏฺฐกถาปมาณโต ปจฺเจตพฺพํฯ ตทา ปวตฺตมานญฺหิ ปจฺจกฺขํ กตฺวา อฏฺฐกถมฺปิ สงฺคหมาโรปิํสุฯ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาภาเว ปนสฺส เถรสฺเสว วจนตา สิยาฯ

สีลกฺขนฺธวณฺณนา

[450-453] สีลกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ปทตฺถวิปลฺลาสการี อิติสทฺโท ลุตฺโต, อตฺถนิทฺเทโส วิย สทฺทนิทฺเทโส วา, ยถารุโต จ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน ‘‘อริยสฺส สมาธิกฺขนฺธสฺส…เป.… ปติฏฺฐเปสี’’ติ อยํ ปาโฐ คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตสุ ทสฺสิเตสู’’ติ, เตสุ ตีสุ ขนฺเธสุ อุทฺเทสวเสน ทสฺสิเตสูติ อตฺโถฯ ภควตา วุตฺตนเยเนวาติ สามญฺญผลาทีสุ (ที. นิ. 1.194) เทสิตนเยเนว, เตน อิมสฺส สุตฺตสฺส พุทฺธภาสิตภาวํ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ สาสเน น สีลเมว สาโรติ อริยมคฺคสาเร ภควโต สาสเน ยถาทสฺสิตํ สีลํ สาโร เอว น โหติ สารวโต มหโต รุกฺขสฺส ปปฏิกฏฺฐานิกตฺตา ฯ อฏฺฐานปยุตฺโต หิ เอวสทฺโท ยถาฐาเน น โยเชตพฺโพฯ ยชฺเชวํ กสฺมา ตมิธ คหิตนฺติ อาห ‘‘เกวล’’นฺติอาทิฯ ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อธิคนฺตุกามสฺส อธิฏฺฐานมตฺตํ ตตฺถ อปฺปติฏฺฐิตสฺส เตสมสมฺภวโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติอาทิ (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22) อถ วา สาสเน น สีลเมว สาโรติ กามญฺเจตฺถ สาสเน มคฺคผลสีลสงฺขาตํ โลกุตฺตรสีลมฺปิ สารเมว, ตถาปิ น สีลกฺขนฺโธ เอว สาโร โหติ, อถ โข สมาธิกฺขนฺโธปิ ปญฺญากฺขนฺโธปิ สาโร เอวาติ เอวมฺเปตฺถ ยถาปยุตฺเตน เอวสทฺเทน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ปุริโมเยว ปนตฺโถ ยุตฺตตโรฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อิโต อุตฺตรี’’ติอาทิฯ อญฺญมฺปิ กตฺตพฺพนฺติ เสสขนฺธทฺวยํฯ

สมาธิกฺขนฺธวณฺณนา

[454] กสฺมา ปเนตฺถ เถโร สมาธิกฺขนฺธํ ปุฏฺโฐปิ อินฺทฺริยสํวราทิเก วิสฺสชฺเชสิ, นนุ เอวํ สนฺเต อญฺญํ ปุฏฺโฐ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต อมฺพํ ปุฏฺโฐ ลพุชํ พฺยากโรนฺโต วิย โหตีติ อีทิสี โจทนา อิธ อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถญฺจ…เป.… อารภี’’ติ อาห, เตเนตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโยปิ สมาธิอุปการกตํ อุปาทาย สมาธิกฺขนฺธปกฺขิกภาเวน อุทฺทิฏฺฐาติ ทสฺเสติฯ เย เต อินฺทฺริยสํวราทโยติ สมฺพนฺโธฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเทสนานนฺตรํ อภิญฺญาเทสนาย อวสโรติ กตฺวา รูปชฺฌานาเนว อาคตานิ, น อรูปชฺฌานานิฯ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทิกา หิ สปริภณฺฑา ฉปิ อภิญฺญาโยฯ ยสฺมา ปน โลกิยาภิญฺญาโย อิชฺฌมานา อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมเนน วินา น อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา อภิญฺญาสุ เทสิยมานาสุ อรูปชฺฌานานิปิ เทสิตาเนว โหนฺติ นานนฺตริกภาวโตฯ เตนาห ‘‘อาเนตฺวา ปน ทีเปตพฺพานี’’ติ, วุตฺตนเยน เทสิตาเนว กตฺวา สํวณฺณเกหิ ปกาเสตพฺพานีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิมินาว อรูปชฺฌานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌาเนน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานเมว หิ รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ ‘‘อรูปชฺฌาน’’นฺติ วุจฺจติฯ

[471-480] น จิตฺเตกคฺคตามตฺตเกเนวาติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน ฐานาฐานปยุตฺตสฺส เอวสทฺทสฺสานุรูปมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ