วิรหตฺโถ เจตฺถ อ-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘ปฏิหรณวิรหิต’’นฺติฯ สอุตฺตรญฺหิ วจนํ เตน อุตฺตรวจเนน ปฏิหรียติ วิปริวตฺตียติ, ตสฺมา อุตฺตรวจนํ ปฏิหรณํ นาม, ตโต วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา เอว นิยฺยานสฺส ปฏิหรณมคฺคสฺส อภาวโต ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติฯ

[426] วิลาโส อิตฺถิลีฬา, โย ‘‘สิงฺคารภาวชา กิริยา’’ติปิ วุจฺจติฯ อากปฺโป เกสพนฺธวตฺถคฺคหณาทิอาการวิเสโส, เวสสํวิธานํ วาฯ อาทิสทฺเทน หาวาทีนํ สงฺคโหฯ หาวาติ หิ จาตุริยํ วุจฺจติฯ

ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

[428] อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวติ อาห ‘‘อตฺตภาวปฏิลาโภ’’ติฯ กถํ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘โอฬาริกตฺตภาวปฏิลาเภนา’’ติอาทิฯ กามภวํ ทสฺเสติ อิตรภวทฺวยตฺตภาวโต โอฬาริกตฺตาฯ รูปภวํ ทสฺเสติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ หุตฺวา รูปีภาเวน อุปลพฺภนโตฯ อรูปภวํ ทสฺเสติ อรูปีภาเวน อุปลพฺภนโตฯ สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ตทภาเว กสฺสจิ สํกิเลสสฺส อสมฺภวโตฯ โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา ตาสํ วเสน สพฺพโส จิตฺตโวทานสฺส สิชฺฌนโตฯ

[429] ปฏิปกฺขธมฺมานํ อสมุจฺเฉเท สติ น กทาจิปิ อนวชฺชธมฺมานํ วา ปาริปูรี, เวปุลฺลํ วา สมฺภวติ, สมุจฺเฉเท ปน สติ สมฺภวตีติ มคฺคผลปญฺญานเมว คหณํ ทฏฺฐพฺพํ, ตา หิ สกิํ ปริปุณฺณาปิ อปริหีนธมฺมตฺตา ปริปุณฺณา เอว ภวนฺติฯ ตรุณปีตีติ อุปฺปนฺนมตฺตา อลทฺธาเสวนา ทุพฺพลปีติฯ พลวตุฏฺฐีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนา อุปริวิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภูตา ถิรตรา ปีติฯ อิทานิ สงฺเขปโต ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ วุตฺต’’นฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ยํ วิหารํ สยํ…เป.… วิหริสฺสตีติ อโวจุมฺหาติ สมฺพนฺโธฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ วิหารํ ‘‘สํกิเลสิกโวทานิยธมฺมานํ ปหานาภิวุทฺธินิฏฺฐํ ปญฺญาย ปาริปูริเวปุลฺลภูตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อปรปฺปจฺจเยน ญาเณน ปจฺจกฺขโต สมฺปาเทตฺวา วิหริสฺสตี’’ติ กถยิมฺหาติฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิหาเรฯ ตสฺสาติ โอวาทกรสฺส ภิกฺขุโนฯ เอวํ วิหรโตติ วุตฺตปฺปกาเรน วิหรณเหตุ, วิหรนฺตสฺส วาฯ ตนฺนิมิตฺตํ ปาโมชฺชํ, ปโมทปฺปภวา ปีติ, ตปฺปจฺจยภูตํ ปสฺสทฺธิทฺวยํ, ตถา สูปฏฺฐิตา สติ, อุกฺกํสคตตาย อุตฺตมญาณํฯ สุโข จ วิหาโร ภวิสฺสตีติ โยชนาฯ กายจิตฺตปสฺสทฺธี หิ ‘‘ปสฺสทฺธี’’ติ วุตฺตา, อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘นามกายปสฺสทฺธี’’ติปิ ปฐนฺติ, ตทยุตฺตเมว ปสฺสทฺธิทฺวยสฺส อวินาภาวโตฯ กสฺมา ปเนส สุโข วิหาโรติ อาห ‘‘สพฺพวิหาเรสู’’ติอาทิ, สพฺเพสุปิ อิริยาปถวิหาราทีสุ สนฺตปณีตตาย อิมสฺเสว สุขตฺตา ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ สุโขติ วุตฺตํ ‘‘อุปสนฺโต ปรมมธุโร’’ติฯ

ปฐมชฺฌาเน ปฏิลทฺธมตฺเต หีนภาวโต ปีติ ทุพฺพลา ปาโมชฺชปกฺขิกา, สุภาวิเต ปน ตสฺมิํ ปคุเณ สา ปณีตา พลวภาวโต ปริปุณฺณกิจฺจา ปีตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฐมชฺฌาเน ปาโมชฺชาทโย ฉปิ ธมฺมา ลพฺภนฺตี’’ติฯ ปาโมชฺชํ นิวตฺตตีติ ทุพฺพลปีติสงฺขาตํ ปาโมชฺชํ ฉสุ ธมฺเมสุ นิวตฺตติ หายติฯ วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรหิเตน หิ จตุกฺกนยวิภตฺเต ทุติยชฺฌาเน สพฺพทา ปีติ พลวตี เอว โหติ, น ปฐมชฺฌาเน วิย กทาจิ ทุพฺพลาติ เอวํ วุตฺตํฯ ปีติ นิวตฺตติ ตปฺปหาเนเนว ตติยชฺฌานสฺส ลพฺภนโตฯ ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ อิมินา สมาธิ คหิโตติ อาห ‘‘ตถา จตุตฺเถ’’ติฯ เย ปน ‘‘สุโข วิหาโร’ติ เอเตน สุขํ คหิต’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ มเตน สนฺตวุตฺติตาย อุเปกฺขาปิ จตุตฺถชฺฌาเน ‘‘สุข’’มิจฺเจว ภาสิตาติ (วิภ. อฏฺฐ. 232; วิสุทฺธิ. 2.644; มหานิ. อฏฺฐ. 27; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 105) กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมสฺมิํเยว ทีฆนิกาเย (ที. นิ. 1.432; 3.166, 358) อาคตํ อเนกธา เทสนานยมุทฺธริตฺวา อิธ เทสิตนยํ นิยเมตุํ ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุทฺธ…เป.… กถิตนฺติ อุปริมคฺคํ อกเถตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาปาทกเมว ฌานํ กถิตํฯ จตูหิ…เป.… กถิตาติ วิปสฺสนาปาทกภาเวน ฌานานิ กเถตฺวา ตโต ปรํ วิปสฺสนาปุพฺพกา จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตาฯ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติ กถิตาติ ปฐมชฺฌานิกาทิกา ผลสมาปตฺติโย อกเถตฺวา จตุตฺถชฺฌานิกา เอว ผลสมาปตฺติ กถิตาฯ

ปีติเววจนเมว กตฺวาติ ทฺวินฺนํ ปีตีนํ เอกสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท อนุปฺปชฺชนโต ปาโมชฺชํ ปีติเววจนเมว กตฺวา, ตทุภยํ อเภทโต กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปีติสุขานํ อปริจฺจตฺตตฺตา, ‘‘สุโข วิหาโร’’ติ จ สาติสยสฺส สุขวิหารสฺส คหิตตฺตา ‘‘ทุติยชฺฌานิกผลสมาปตฺติ นาม กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ กามํ ปฐมชฺฌาเนปิ ปีติสุขานิ ลพฺภนฺติ, ตานิ ปน วิตกฺกวิจารปริกฺโขเภน น ตตฺถ สนฺตปณีตานิ, อิธ จ สนฺตปณีตาเนว อธิปฺเปตานิ, ตสฺมา ทุติยชฺฌานิกา เอว ผลสมาปตฺติ คหิตา, น ปฐมชฺฌานิกาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[432-437] วิภาวนตฺโถติ ปกาสนตฺโถ สรูปโต นิรูปนตฺโถ ‘‘น สมโณ โคตโม พฺราหฺมเณ ชิณฺเณ …เป.… อภิวาเทติ วา ปจฺจุฏฺเฐติ วา อาสเนน วา นิมนฺเตตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.11; ปารา. 2) วิยฯ เตนาห ‘‘อยํ โส’’ติอาทิฯ ‘‘อยํ อตฺตปฏิลาโภ โส เอวา’’ติ เอวํ สรูปโต วิภาเวตฺวา ปกาเสตฺวาฯ อยนฺติ หิ ภควตา ปุพฺเพ วุตฺตํ อตฺตปฏิลาภํ อาสนฺนปจฺจกฺขภาเวน ปจฺจามสติ, โสติ ปน ปเรหิ ปุจฺฉิยมานํ ปรมฺมุขภาเวนฯ น นํ เอวํ วทามาติ เอตฺถ นนฺติ โอฬาริกมตฺตปฏิลาภํฯ สปฺปาฏิหีรกตนฺติ เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปเรหิ โจทิตวจนปฏิหารกํ สอุตฺตรวจนํ สปฺปาฏิหีรกนฺติ หิ อยเมว วิเสโสฯ ตุจฺโฉติ มุสา อภูโตฯ โสติ มโนมโย, อรูโป วา อตฺตปฏิลาโภฯ สฺเววาติ โส เอว โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภฯ ตสฺมิํ สมเย สจฺโจ โหตีติ ตสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนสมเย วิชฺชมาโน โหติฯ อตฺตปฏิลาโภตฺเวว นิยฺยาเตสีติ อตฺตปฏิลาภสทฺเทน ตถา เอว ปริโยสาเปสิ, น ปน นํ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ปญฺญตฺติํ สรูปโต นีหริตฺวา ทสฺเสสีติ อธิปฺปาโยฯ รูปาทโย เจตฺถ ธมฺมาติ รูปเวทนาทโย เอว เอตฺถ โลเก สภาวธมฺมาฯ นามมตฺตเมตนฺติ รูปาทิเก ปญฺจกฺขนฺเธ อุปาทาย นามปญฺญตฺติมตฺตเมตํ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติฯ เอวรูปา โวหาราติ ‘‘โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ’’ติอาทิโวหาราฯ นามปญฺญตฺติวเสนาติ นามภูตปญฺญตฺติมตฺตวเสนฯ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ นิยฺยาตนตฺถํฯ

[438] เอวญฺจ ปน วตฺวาติ รูปาทิเก อุปาทาย ปญฺญตฺติมตฺตเมตํ อตฺตปฏิลาโภติ อิมมตฺถํ ‘‘ยสฺมิํ จิตฺต สมเย’’ติอาทินา วตฺวาฯ

ปฏิปุจฺฉิตฺวาติ ยถา ปเร ปุจฺเฉยฺยุํ, ตถา กาลวิภาคโต ปฏิปทานิ ปุจฺฉิตฺวาฯ วินยนตฺถนฺติ ยถาปุจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ญาปนวเสน วินยนตฺถายฯ เย เต อตีตา ธมฺมาติ อตีตสมเย อตีตตฺตปฏิลาภสฺส อุปาทานภูตา รูปาทโย ธมฺมาฯ เต เอตรหิ นตฺถิ นิรุทฺธตฺตาฯ ตโต เอว ‘‘อเหสุ’’นฺติ สงฺขฺยํ คตาฯ ตสฺมาติ อุปาทานสฺส อตีตสฺมิํเยว สมเย ลพฺภนโตฯ โสปีติ ตทุปาทาโน เม อตฺตปฏิลาโภปิฯ ตสฺมิํเยว สมเยติ อตีเต เอว สมเยฯ สจฺโจ อโหสีติ ภูโต วิชฺชมาโน วิย อโหสิฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานนฺติ อนาคตานญฺเจวปจฺจุปฺปนฺนานญฺจ รูปาทิธมฺมานํ อุปาทานภูตานํฯ ตทา อภาวาติ ตสฺมิํ อตีตสมเย อภาวา อวิชฺชมานตฺตาฯ ตทุปาทานภูโต อนาคโต, ปจฺจุปฺปนฺโน จ อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมิํ อตีต สมเย โมโฆ ตุจฺโฉ มุสา นตฺถีติ อตฺโถฯ อตฺถโตติ ปญฺญตฺติอตฺถโตฯ นามมตฺตเมวาติ สมญฺญามตฺตเมวฯ ปรมตฺถโต อนุปลพฺภมานตฺตา อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติฯ

‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา เย เต อนาคตา ธมฺมา, เต เอตรหิ นตฺถิ, ‘‘ภวิสฺสนฺตี’’ติ ปน สงฺขฺยํ คตา, ตสฺมา โสปิ เม อตฺตปฏิลาโภ ตสฺมิํเยว สมเย สจฺโจ ภวิสฺสติฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปน ธมฺมานํ ตทา อภาวา ตสฺมิํ สมเย ‘‘โมโฆ อตีโต, โมโฆ ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติ เอวํ อตฺถโต นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาติฯ เย อิเม ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา, เต เอตรหิ ‘‘อตฺถี’’ติ สงฺขฺยํ คตา, ตสฺมา ยฺวายํ เม อตฺตปฏิลาโภ, โส อิทานิ สจฺโจ โหติฯ อตีตานาคตานํ ปน ธมฺมานํ อธุนา อภาวา เอตรหิ ‘‘โมโฆ อตีโต, โมโฆ อนาคโต’’ติ เอวํ อตฺถโต นามมตฺตเมว อตฺตปฏิลาภํ ปฏิชานาตีติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ

[439-443] สํสนฺทิตุนฺติ สมาเนตุํฯ ควาติ คาวิโตฯ ตตฺถาติ ขีราทีสุ ปญฺจโครเสสุฯ ยสฺมิํ สมเย ขีรํ โหตีติ ยสฺมิํ กาเล ภูตุปาทายสญฺญิตํ อุปาทานวิเสสํ อุปาทาย ขีรปญฺญตฺติ โหติฯ น ตสฺมิํ…เป.… คจฺฉติ ขีรปญฺญตฺติอุปาทานสฺส ภูตุปาทายรูปสฺส ทธิอาทิปญฺญตฺติยา อนุปาทานโตฯ ปฏินิยตวตฺถุกา หิ เอตา โลกสมญฺญาฯ เตนาห ‘‘เย ธมฺเม อุปาทายา’’ติอาทิฯ สงฺขายติ กถียติ เอตายาติ สงฺขาฯ อตฺตํ นีหริตฺวา อุจฺจนฺติ วทนฺติ เอตายาติ นิรุตฺติฯ

ตํ ตทตฺถํ นมนฺติ สตฺตา เอเตนาติ นามํ, ตถา โวหรนฺติ เอเตนาติ โวหาโร, ปญฺญตฺติเยวฯ ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติอาทินา ขีเร วุตฺตนยํ ทธิอาทีสุปิ ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ อติทิสติฯ

สมนุชานนมตฺตกานีติ ‘‘อิทํ ขีรํ, อิทํ ทธี’’ติอาทินา ตาทิเสสุ ภูตุปาทายรูปวิเสเสสุ โลเก ปรมฺปราคตํ ปญฺญตฺติํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สมนุชานนํ วิย ปจฺจยวิเสสวิสิฏฺฐํ รูปาทิขนฺธสมูหํ อุปาทาย ‘‘โอฬาริโก อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ‘‘อรูโป อตฺตปฏิลาโภ’’ติ จ ตถา ตถา สมนุชานนมตฺตกานิ, น จ ตพฺพินิมุตฺโต อุปาทานโต อญฺโญ โกจิ ปรมตฺถโต อตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ นิรุตฺติมตฺตกานีติ สทฺทนิรุตฺติยา คหณูปายมตฺตกานิฯ ‘‘สตฺโต ผสฺโส’’ติอาทินา หิ สทฺทคฺคหณุตฺตรกาลํ ตทนุวิทฺธปณฺณตฺติคฺคหณมุเขเนว ตทตฺถาวโพโธฯ ตถา จาหุ –

‘‘ปฐมํ สทฺทํ โสเตน, ตีตํ ทุติยเจตสา;

นามํ ตติยจิตฺเตน, อตฺถํ จตุตฺถเจตสา’’ติฯ (มณิสารมญฺชุสาฏีกายํ ปจฺจยสงฺคหวิภาเคปิ);

วจนปถมตฺตกานีติ ตสฺเสว เววจนํฯ นิรุตฺติเยว หิ อญฺเญสมฺปิ ทิฏฺฐานุคติมาปชฺชนฺตานํ การณฏฺเฐน วจนปโถฯ โวหารมตฺตกานีติ ตถา ตถา โวหารมตฺตกานิฯ นามปณฺณตฺติมตฺตกานีติ ตสฺเสว ปริยาโย, ตํตํนามปญฺญาปนมตฺตกานีติ อตฺโถฯ สพฺพเมตนฺติ ‘‘อตฺตปฏิลาโภ’’ติ วา ‘‘สตฺโต’’ติ วา ‘‘โปโส’’ติ วา สพฺพเมตํ โวหารมตฺตกํฯ กสฺมาติ เจ, ปรมตฺถโต อนุปลพฺภนโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สุญฺโญติ ปรมตฺถโต วิวิตฺโตฯ

ยชฺเชวํ กสฺมา เจสา พุทฺเธหิปิ วุจฺจตีติ โจทนํ โสเธนฺโต ‘‘พุทฺธานํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สมฺมุติยา โวหารสฺส กถนํ สมฺมุติกถาฯ ปรมตฺถสฺส สภาวธมฺมสฺส กถนํ ปรมตฺถกถาฯ ปรมตฺถสนฺนิสฺสิตกถาภาวโต อนิจฺจาทิกถาปิ ‘‘ปรมตฺถกถา’’ติ วุตฺตาฯ ปรมตฺถธมฺโมเยว หิ ‘‘อนิจฺโจ, ทุกฺโข’’ติ จ วุจฺจติ, น สมฺมุติธมฺโมฯ

‘‘อนิจฺจา สพฺเพ สงฺขารา, ทุกฺขานตฺตา จ สงฺขตา;

นิพฺพานญฺเจว ปญฺญตฺติ, อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ ติฯ (ปริ. 257) –

วจนโต ปเนส ‘‘อนตฺตา’’ติ วุจฺจติ, ขนฺธาทิปญฺญตฺติ ปน ตชฺชาปญฺญตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา, อาสนฺนตรา จ, ปุคฺคลปญฺญตฺติอาทโย วิย น ทูเร , ตสฺมา ขนฺธาทิกถาปิ ‘‘ปรมตฺถกถา’’ติ วุตฺตา, ขนฺธาทิสีเสน วา ตทุปาทานสภาวธมฺมา เอว คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นนุ จ สภาวธมฺมาปิ สมฺมุติมุเขเนว เทสนมาโรหนฺติ, น ปรมตฺถมุเขน, ตสฺมา สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติกถาว สิยาติ? นยิทเมวํ กเถตพฺพธมฺมวิภาเคน กถาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น จ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติฯ

กสฺมา เจวํ ทุพฺพิธา พุทฺธานํ กถา ปวตฺตตีติ อนุโยคํ การณวิภาวเนน ปริหริตุํ ‘‘ตตฺถ โย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตฺถํ วิชานิตุํ จตุสจฺจํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏโต นิยฺยาตุํ อรหตฺตสงฺขาตํ ชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติฯ ยสฺมา ปรมตฺถกถาย เอว สจฺจสมฺปฏิเวโธ, อริยสจฺจกถา จ สิขาปฺปตฺตา เทสนา, ตสฺมา วิเนยฺยปุคฺคลวเสน อาทิโต สมฺมุติกถํ กเถนฺโตปิ ภควา ปรโต ปรมตฺถกถํเยว กเถตีติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘อาทิโตว สมฺมุติกถํ กเถตี’’ติ หิ วทนฺโต ปรโต ปรมตฺถกถมฺปิ กเถตีติ ทีเปติ, อิตรตฺถ ปน ‘‘อาทิโตว กเถตี’’ติ อวทนฺโต สพฺพตฺถปีติฯ ‘‘ตถา’’ติอาทินา กถาทฺวยกถเน ปริยายนฺตรํ วิภาเวติฯ โพเธตฺวาติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ตถา ตถา เทเสตพฺพมตฺถํ ชานาเปตฺวา, อิมินา ปน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – กตฺถจิ สมฺมุติกถาปุพฺพิกา ปรมตฺถกถา โหติ ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน, กตฺถจิ ปรมตฺถกถาปุพฺพิกา สมฺมุติกถา, อิติ วิเนยฺยทมฺมกุสลสฺส สตฺถุ เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน ตถา ตถา เทสนา ปวตฺตตีติฯ สพฺพตฺถ ปน ภควา ธมฺมตํ อวิชหนฺโต เอว สมฺมุติมนุวตฺตติ, สมฺมุติํ อปริจฺจชนฺโตเยว ธมฺมตํ วิภาเวติ, นํ ตตฺถ อภินิเวสาติธาวนานิฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘ชนปทนิรุตฺติํ นาภินิวิเสยฺย, สมญฺญํ นาติธาเวยฺยา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.439-443)ฯ

ปฐมํ สมฺมุติกถากถนํ ปน เวเนยฺยวเสน เยภุยฺเยน พุทฺธานมาจิณฺณนฺติ ตํ การเณน สทฺธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกติยา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ลูขาการาติ เวเนยฺยานมนภิสมฺพุชฺฌนวเสน ลูขสทิสาฯ นนุ จ สมฺมุติ นาม ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา อภูตา, ตํ กถํ พุทฺธา กเถนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สมฺมุติกถํ กเถนฺตาปี’’ติอาทิฯ

สจฺจเมวาติ ตถเมว ฯ สภาวเมวาติ สมฺมุติภาเวน ตํสภาวเมวฯ เตนาห ‘‘อมุสาวา’’ติฯ ปรมตฺถสฺส ปน สจฺจาทิภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

โก ปนิเมสํ สมฺมุติปรมตฺถธมฺมานํ วิเสโสติ? ยสฺมิํ ภินฺเน, พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสญฺญา, โส ฆฏปฏาทิปฺปเภโท สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถฯ น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติฯ เอวํ สนฺเตปิ วุตฺตนเยน สมฺมุติ จ สจฺจสภาวา เอวาติ อาห ‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสีติ นานาเทสภาสากุสโล ติณฺณํ เวทานมตฺถสํวณฺณนโก อาจริโย วิย นานาวิธสมฺมุติปรมตฺถกุสโล ภควา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ ทุเวเยว สจฺจานิ อกฺขาสีติ อตฺโถฯ ตํ สรูปโต, ปริมาณโต จ ทสฺเสติ ‘‘สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นูปลพฺภตี’’ติ อิมินาฯ วทตํ วโรติ สพฺเพสํ วทนฺตานํ วโรฯ โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธา สมฺมุติฯ ปรโม อุตฺตโม อวิปรีโต ยถาภูตสภาโว ปรมตฺโถฯ

อิทานิ เนสํ สจฺจสภาวํ สห การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเกตวจน’’นฺติ คาถา วุตฺตาฯ ยสฺมา โลกสมฺมุติการณํ, ตสฺมา สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, ยสฺมา จ ธมฺมานํ ภูตลกฺขณํ, ตสฺมา ปรมตฺถวจนํ สจฺจนฺติ โยชนาฯ โลกสมฺมุติการณนฺติ หิ สงฺเกตวจนสฺส สจฺจภาเว การณทสฺสนํ, โลกสิทฺธา สมฺมุติ สงฺเกตวจนสฺส อวิสํวาทนตาย การณนฺติ อตฺโถ, วิสํวาทนาภาวโต สงฺเกตวจนํ สจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ธมฺมานํ ภูตลกฺขณนฺติ จ ปรมตฺถวจนสฺส สจฺจภาเว การณทสฺสนํฯ สภาวธมฺมานํ โย ภูโต อวิปรีโต สภาโว, ตสฺส ลกฺขณํ องฺคนํ ญาปนนฺติ อตฺโถ, ยาถาวโต อวิสํวาทนวเสน ปวตฺตนโต ปรมตฺถวจนํ สจฺจนฺติ อธิปฺปาโยฯ อนงฺคณสุตฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว นิสฺสกฺกวจเนน ปทมุลฺลิงฺเคตฺวา ‘‘โลกสมฺมุติการณาติ โลกสมญฺญํ นิสฺสาย ปวตฺตนโตฯ ธมฺมานนฺติ สภาวธมฺมานํฯ ภูตการณาติ ยถาภูตสภาวํ นิสฺสาย ปวตฺตนโต’’ติ วุตฺตํฯ

อญฺญตฺถ ปน –

‘‘ตสฺมา โวหรกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.57; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.170; อิติวุ. อฏฺฐ. 24) –

อยมฺปิ คุณปริทีปนี คาถา ทิสฺสติฯ ตตฺถ ตสฺมาติ สจฺจสฺส ทุวิธตฺตา, สงฺเกตวจนสฺส วา สจฺจภาวโตฯ สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺสาติ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต’’ติอาทินา โลกสมญฺญํ กเถนฺตสฺส มุสาวาโท นาม น ชายตีติ อตฺโถฯ อปิจ ‘‘อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคล กถํ กเถติ หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถญฺจา’’ติอาทินา (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.57; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.170; อิติวุ. อฏฺฐ. 24; กถา. อนุฏี. 1) ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตการณมฺปิ อาหริตฺวา อิธ วตฺตพฺพํฯ

ยทิ ตถาคโต ปรมตฺถสจฺจํ สมฺมเทว อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ฐิโตปิ โลกสมญฺญาภูตํ สมฺมุติสจฺจํ คเหตฺวาว วทติ, เอวญฺเจตฺถ โก โลกิยมหาชเนหิ วิเสโสติ วุตฺตํ ‘‘ยาหี’’ติอาทิ, อยํ ปาฬิยํ สมฺพนฺโธฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – โลกิยมหาชโน อปฺปหีนปรามาสตฺตา ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ปรามสนฺโต โวหรติฯ ตถาคโต ปน สพฺพโส ปหีนปรามาสตฺตา อปรามสนฺโตว ยสฺมา โลกสมญฺญาหิ วินา โลกิโย อตฺโถ โลเกน ทุพฺพิญฺเญยฺโย, ตสฺมา ตาหิ ตํ โวหรติฯ ตถา โวหรนฺโต จ อตฺตโน เทสนาวิลาเสน เวเนยฺยสตฺเต ปรมตฺถสจฺเจ ปติฏฺฐาเปตีติฯ เทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวาติ เหฏฺฐา วุตฺตาย ทิฏฺฐาภินิเวสปฏิสญฺญุตฺตาย วฏฺฏกถาย วินิวตฺเตตฺวา วิเวเจตฺวาฯ อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาเปสีติ ‘‘อปรามส’’นฺติ อิมินา ปเทน ตณฺหามานปรามาสปฺปหานกิตฺตเนน ตปฺปหายกอรหตฺตสงฺขาตนิกูเฏน เทสนํ ปริโยสาเปสิฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา โปฏฺฐปาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

โปฏฺฐปาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สุภสุตฺตวณฺณนา

สุภมาณวกวตฺถุวณฺณนา

[444] เอวํ โปฏฺฐปาทสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ สุภสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, โปฏฺฐปาทสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส สุภสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… สาวตฺถิยนฺติ สุภสุตฺต’’นฺติ อาหฯ อนุนาสิกโลเปน ‘‘อจิร ปรินิพฺพุเต’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อจิรํ ปรินิพฺพุเต’’ติ อิมินา ยถา โปฏฺฐปาทสุตฺเต ‘‘อปฺปาฏิหีรก ตํ ภาสิตํ สมฺปชฺชตี’’ติ, อจิรํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ วา อจิรปรินิพฺพุโต ยถา ‘‘อจิรปกฺกนฺโต, มาสชาโต’’ติฯ อตฺถมตฺตํ ปน ทสฺเสตุํ เอวํ วุตฺตํฯ อจิรปรินิพฺพุเตติ จ สตฺถุ ปรินิพฺพุตภาวสฺส จิรกาลตาปฏิกฺเขเปน อาสนฺนตามตฺตํ ทสฺสิตํ, กาลปริจฺเฉโท ปน น ทสฺสิโตติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรินิพฺพานโต’’ติอาทิมาหฯ วิสาขปุณฺณมิโต อุทฺธํ ยาว เชฏฺฐปุณฺณมี, ตาว กาลํ สนฺธาย ‘‘มาสมตฺเต’’ติ วุตฺตํฯ มตฺตสทฺเทน ปน ตสฺส กาลสฺส กิญฺจิ อสมฺปุณฺณตํ โชเตติฯ ตุทิสญฺญิโต คาโม นิวาโส เอตสฺสาติ โตเทยฺโยฯ ตํ ปเนส ยสฺมา โสณทณฺโฑ (ที. นิ. 1.300) วิย จมฺปํ, กูฏทนฺโต (ที. นิ. 1.323) วิย จ ขาณุมตํ อชฺฌาวสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อธิปติตฺตา’’ติ, อิสฺสรภาวโตติ อตฺโถฯ อยมฺปิ หิ รญฺโญ ปเสนทิโกสลสฺส ปุโรหิตพฺราหฺมโณฯ ปุตฺตมฺปิ อาหาติ สุภํ มาณวมฺปิ โอวทนฺโต อาหฯ

อญฺชนานนฺติ อกฺขิอญฺชนตฺถาย ฆํสิตอญฺชนานํฯ วมฺมิกานนฺติ กิมิสมาหฏวมฺมิกานํ สญฺจยํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธฯ มธูนนฺติ มกฺขิกมธูนํฯ สมาหารนฺติ มกรนฺทสนฺนิจยํฯ ปณฺฑิโต ฆรมาวเสติ ยสฺมา อปฺปตรปฺปตเรปิ คยฺหมาเน โภคา ขียนฺติ, อปฺปตรปฺปตเรปิ จ สญฺจิยมาเน วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตมุปมตฺตยํ ปญฺญาย ทิสฺวา วิญฺญุชาติโก กิญฺจิปิ วยมกตฺวา อายเมว อุปฺปาเทนฺโต ฆเรวเส ฆราวาสมนุติฏฺเฐยฺยาติ โลภาเทสิตปฏิปตฺติํ อุปทิสติฯ

อทานเมว สิกฺขาเปตฺวา สิกฺขาปนเหตุ โลภาภิภูตตาย ตสฺมิํเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ