เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

[425] ‘‘กสฺมา อารภี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํฯ ผเล หิ สิทฺเธ เหตุปิ สิทฺโธ โหตีติ, อยํ อาจริยมติ (ที. นิ. ฏี. 1.425) อปเร ปน ‘‘เอทิเสสุ อตฺถสทฺโท การเณ วตฺตติ, เหตฺวตฺเถ จ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกภาวทสฺสนนฺติ เอตฺถ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนการณา’’ติ อตฺถมิจฺฉนฺติฯ ปญฺญาปิตนิฏฺฐายาติ ปเวทิตวิมุตฺติมคฺคสฺสฯ วฏฺฏทุกฺขปริโยสานํ คจฺฉติ เอตายาติ นิฏฺฐาติ หิ วิมุตฺติ วุตฺตา ‘‘โคฏฺฐา ปฏฺฐิตคาโว’’ติ (ม. นิ. 1.156) มหาสีหนาทสุตฺตปเท วิย ฐา-สทฺทสฺส คติอตฺเถ ปวตฺตนโตฯ นิฏฺฐามคฺโค จ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิฏฺฐา’’ติ อธิปฺเปโตฯ ตสฺเสว หิ นิยฺยานิกตา, อนิยฺยานิกตา จ วุจฺจติ, น นิฏฺฐายฯ นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกา ย-การสฺส ก-การํ กตฺวาฯ อนียสทฺโท หิ พหุลํ กตฺตุตฺถาภิธายโก, น นิยฺยานิกา อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว ตถาฯ นิยฺยานํ วา นิคฺคมนํ นิสฺสรณํ, วฏฺฏทุกฺขสฺส วูปสโมติ อตฺโถ, นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ, น นิยฺยานิกํ อนิยฺยานิกํ, โส เอว ภาโว สภาโว อนิยฺยานิกภาโว, ตสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํฯ

‘‘สพฺเพ หี’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํฯ อมตํ นิพฺพานํ นิฏฺฐมิติ ปญฺญเปติ ยถาติ สมฺพนฺโธฯ โลกถูปิกาทิวเสน นิฏฺฐํ ปญฺญเปนฺตีติ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนสามญฺญมตฺตํ คเหตฺวา ตถา ปญฺญเปนฺติฯ โลกถูปิกา นาม พฺรหฺมภูมิ วุจฺจติ โลกสฺส ถูปิกสทิสตาปริกปฺปเนนฯ เกจิ ปน ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนภูมิํ โลกถูปิกา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ อฏฺฐกถาสุ ตถา อวจนโตฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ ‘‘อญฺโญ ปุริโส, อญฺญา ปกตี’’ติ ปกติปุริสนฺตราวโพโธ โมกฺโข, พุทฺธิอาทิคุณวินิมุตฺตสฺส อตฺตโน อสกตฺตนิ อวฏฺฐานํ โมกฺโข, กายวิปตฺติกติ ชาติพนฺธานํ อปวชฺชนวเสน อปฺปวตฺโต โมกฺโข, ปเรน ปุริเสน ปโลกตา โมกฺโข, ตํสมีปตา โมกฺโข, ตํสมาโยโค โมกฺโขติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมิํ ตสฺมิญฺหิ สมเย นิฏฺฐํ อปญฺญเปนฺโต นาม นตฺถิฯ พฺราหฺมณานํ ปฐมชฺฌานพฺรหฺมโลโก นิฏฺฐาฯ ตตฺถ หิ เนสํ นิจฺจาภินิเวโส ยถา ตํ พกสฺส พฺรหฺมุโน, (ม. นิ. 1.501) เวขนสาทิตาปสานํ อาภสฺสรา, สญฺจยาทิปริพฺพาชกานํ สุภกิณฺหา, อาชีวกานํ ‘‘อนนฺตมานโส’’ติ ปริกปฺปิโต อสญฺญีภโวฯ อิมสฺมิํ ปน สาสเน อรหตฺตํ นิฏฺฐา, สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺฐิวเสน พฺรหฺมโลกาทีนิ อรหตฺตมญฺญนาย ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนสามญฺญมตฺตํ คเหตฺวา ตถา ปญฺญเปนฺติ, น ปน ปรมตฺถโต เนสํสมเย นิพฺพานปญฺญาปนสฺส ลพฺภนโตติ อาห ‘‘สา จ น นิยฺยานิกา’’ติอาทิฯ ยถาปญฺญตฺตาติ เยน เยน ปกาเรน ปญฺญตฺตา, ปญฺญตฺตปฺปการา หุตฺวาติ อตฺโถฯ น นิยฺยาตีติ ‘‘เยนากาเรน นิฏฺฐา ปาปุณียตี’’ติ เตหิ ปเวทิตา, เตนากาเรน ตสฺสา อปตฺตพฺพตาย น นิยฺยาติฯ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘นายํ นิฏฺฐา ปฏิปทา วฏฺฏสฺส อนติกฺกมนโต’’ติ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาฯ

นิวตฺตตีติ ปฏิกฺเขปการณวจนํ, ยสฺมา เตหิ ปญฺญตฺตา นิฏฺฐา ปฏิปทา น นิยฺยาติ น คจฺฉติ, อญฺญทตฺถุ ตํสมงฺคินํ ปุคฺคลํ สํสาเร เอว ปริพฺภมาเปนฺตี นิวตฺตติ, ตสฺมา ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ อตฺโถฯ ตนฺติ อนิยฺยานิกภาวํฯ

ชานํ, ปสฺสนฺติ จ ปุถุวจนวิปริยาโยติ อาห ‘‘ชานนฺตา ปสฺสนฺตา’’ติฯ คจฺฉนฺตาทิสทฺทานญฺหิ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 1024) ลิงฺควเสน วิปริยาโย, ชานนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ยาจํ อททมปฺปิโย’’ติอาทีสุ (ปารา. 346; ชา. 1.7.55) วิภตฺติวเสน, ยาจนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อิธ ปน ปุถุวจนวเสนาติ เวทิตพฺพํฯ ปธานํ ชานนํ นาม ปจฺจกฺขโต ชานนํ ตสฺส เชฏฺฐภาวโต, ทสฺสนมปฺปธานํ ตสฺส สํสยานุพนฺธตฺตาติ อยํ กโม วุตฺโต ‘‘ชานํ ปสฺส’’นฺติฯ เตเนตฺถ ชานเนน ทสฺสนํ วิเสเสติฯ เอวญฺหิ ทิฏฺฐปุพฺพานิ โข ตสฺมิํ โลเก มนุสฺสานํ สรีรสณฺฐานาทีนีติ เอกโต อธิปฺปายทสฺสนํ สูปปนฺนํ โหติฯ อยญฺเหตฺถาธิปฺปาโย ‘‘กิํ ตุมฺหากํ เอกนฺตสุเข โลเก ปจฺจกฺขโต ญาณทสฺสนํ อตฺถี’’ติฯ ชานนฺติ วา ตสฺส โลกสฺส อนุมานวิสยตํ วุจฺจติ, ปสฺสนฺติ ปจฺจกฺขโต วิสยตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘อปิ ตุมฺหากํ โลโก ปจฺจกฺขโต ญาโต, อุทาหุ อนุมานโต’’ติฯ

ยสฺมา ปน โลเก ปจฺจกฺขภูโต อตฺโถ อินฺทฺริยโคจรภาเวน ปากโฏ, ตสฺมา ปากเฏน อตฺเถน อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺฐปุพฺพานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐปเทน วา ทสฺสนํ, ตทนุคตญฺจ ชานนํ คเหตฺวา ตทุภเยเนว อตฺเถน อธิปฺปายํ วิภาเวตุํ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิฏฺฐปุพฺพานีติ หิ ทสฺสเนน, ตทนุคเตน จ ญาเณน คหิตปุพฺพานีติ อตฺโถฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สรีรสณฺฐานาทีนี’’ติ สมริยาทวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ‘‘อปฺปาฏิหีรกต’’นฺติ อยํ อนุนาสิกโลปนิทฺเทโสติ อาห ‘‘อปฺปาฏิหีรกํ ต’’นฺติฯ ตํ วจนํ อปฺปาฏิหีรกํ สมฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อปฺปาฏิหีรปเท อนุนาสิกโลโป, ‘‘กต’’นฺติ จ เอกํ ปทนฺติ เกจิ, ตทยุตฺตํ สมาสสมฺภวโต, อนุนาสิกโลปสฺส จ อวตฺตพฺพตฺตาฯ เอวเมตฺถ วณฺณยนฺติ – ปฏิปกฺขหรณโต ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํฯ อตฺตนา อุตฺตรวิรหิตวจนํฯ ปาฏิหาริยเมเวตฺถ ‘‘ปาฏิหีรก’’นฺติ วุตฺตํ ปเรหิ วุจฺจมานอุตฺตเรหิ สอุตฺตรตฺตา, น ปาฏิหีรกนฺติ อปฺปาฏิหีรกํฯ

วิรหตฺโถ เจตฺถ อ-สทฺโทฯ เตนาห ‘‘ปฏิหรณวิรหิต’’นฺติฯ สอุตฺตรญฺหิ วจนํ เตน อุตฺตรวจเนน ปฏิหรียติ วิปริวตฺตียติ, ตสฺมา อุตฺตรวจนํ ปฏิหรณํ นาม, ตโต วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา เอว นิยฺยานสฺส ปฏิหรณมคฺคสฺส อภาวโต ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนิยฺยานิก’’นฺติฯ

[426] วิลาโส อิตฺถิลีฬา, โย ‘‘สิงฺคารภาวชา กิริยา’’ติปิ วุจฺจติฯ อากปฺโป เกสพนฺธวตฺถคฺคหณาทิอาการวิเสโส, เวสสํวิธานํ วาฯ อาทิสทฺเทน หาวาทีนํ สงฺคโหฯ หาวาติ หิ จาตุริยํ วุจฺจติฯ

ตโยอตฺตปฏิลาภวณฺณนา

[428] อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวติ อาห ‘‘อตฺตภาวปฏิลาโภ’’ติฯ กถํ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘โอฬาริกตฺตภาวปฏิลาเภนา’’ติอาทิฯ กามภวํ ทสฺเสติ อิตรภวทฺวยตฺตภาวโต โอฬาริกตฺตาฯ รูปภวํ ทสฺเสติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ หุตฺวา รูปีภาเวน อุปลพฺภนโตฯ อรูปภวํ ทสฺเสติ อรูปีภาเวน อุปลพฺภนโตฯ สํกิเลสิกา ธมฺมา นาม ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ตทภาเว กสฺสจิ สํกิเลสสฺส อสมฺภวโตฯ โวทานิยา ธมฺมา นาม สมถวิปสฺสนา ตาสํ วเสน สพฺพโส จิตฺตโวทานสฺส สิชฺฌนโตฯ

[429] ปฏิปกฺขธมฺมานํ อสมุจฺเฉเท สติ น กทาจิปิ อนวชฺชธมฺมานํ วา ปาริปูรี, เวปุลฺลํ วา สมฺภวติ, สมุจฺเฉเท ปน สติ สมฺภวตีติ มคฺคผลปญฺญานเมว คหณํ ทฏฺฐพฺพํ, ตา หิ สกิํ ปริปุณฺณาปิ อปริหีนธมฺมตฺตา ปริปุณฺณา เอว ภวนฺติฯ ตรุณปีตีติ อุปฺปนฺนมตฺตา อลทฺธาเสวนา ทุพฺพลปีติฯ พลวตุฏฺฐีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนา อุปริวิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภูตา ถิรตรา ปีติฯ อิทานิ สงฺเขปโต ปิณฺฑตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ วุตฺต’’นฺติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ยํ วิหารํ สยํ…เป.… วิหริสฺสตีติ อโวจุมฺหาติ สมฺพนฺโธฯ