จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺฐปาทวตฺถุวณฺณนา

[422] หตฺถิํ สาเรติ ทเมตีติ หตฺถิสารี, หตฺถาจริโยฯ สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสูติ ขนฺธายตนาทีสุ สุขุมญาณโคจเรสุ ธมฺเมสุฯ อภิธมฺมิโก กิเรสฯ กุสโลติ ปุพฺเพปิ พุทฺธสาสเน กตปริจยตาย เฉโกฯ ตาทิเส จิตฺเตติ คิหิภาวจิตฺเตฯ อิตโร ปน ตํ สุตฺวาว น วิพฺภมิ, ปพฺพชฺชายเมว อภิรมีติ อธิปฺปาโยฯ คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตาติ เอตฺถ สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ตถา กถเนน วิพฺภมเน นิโยชิตตฺตา อิทานิ สยมฺปิ สีลวา เอว หุตฺวา ฉ วาเร วิพฺภมีติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพฯ กมฺมสริกฺขเกน หิ กมฺมผเลน ภวิตพฺพํฯ กเถนฺตานนฺติ อนาทเร สามิวจนํฯ มหาสาวกสฺส กถิเตติ มหาสาวกภูเตน มหาโกฏฺฐิกตฺเถเรน อปสาทนวเสน กถิเต, กถนนิมิตฺตํ ปติฏฺฐํ ลทฺธุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘วิพฺภมิตฺวา คิหี ชาโต’’ติ อิทํ สตฺตมวารมิว วุตฺตํฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.3 จิตฺตหตฺถตฺเถรวตฺถุ) ปน กุทาลปณฺฑิตชาตเก (ชา. อฏฺฐ. 1.1.7 กุทฺทาลชาตกวณฺณนา) จ ฉกฺขตฺตุเมว วิพฺภมนวาโร วุตฺโตฯ คิหิสหายโกติ คิหิกาเล สหายโกฯ อปสกฺกนฺโตปิ นามาติ อปิ นาม อปสกฺกนฺโต, คารยฺหวจนเมตํฯ ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตีติ ปพฺพชฺชา วฏฺฏติฯ

[423] ปญฺญาจกฺขุโน นตฺถิตายาติ สุวุตฺตทุรุตฺตสมวิสมทสฺสนสมตฺถสฺส ปญฺญาจกฺขุโน อภาเวนฯ ยาทิเสน จกฺขุนา โส ‘‘จกฺขุมา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – เอกํสิกาติ เอกนฺติกา, นิพฺพานวหภาเวน นิจฺฉิตาติ วุตฺตํ โหติฯ ปญฺญตฺตาติ ววตฺถปิตาฯ น เอกํสิกาติ น เอกนฺติกา นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตา วฏฺฏนฺโตคธภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อยมตฺโถ หิ ‘‘กสฺมา เจเต โปฏฺฐปาท มยา เอกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปญฺญตฺตา, เอเต โปฏฺฐปาท อตฺถสํหิตา…เป.… นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิสุตฺตปเทหิ สํสนฺทติ สเมตีติฯ

เอกํสิกธมฺมวณฺณนา

[425] ‘‘กสฺมา อารภี’’ติ การณํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อนิยฺยานิกภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ ปโยชนํ วิสฺสชฺชิตํฯ ผเล หิ สิทฺเธ เหตุปิ สิทฺโธ โหตีติ, อยํ อาจริยมติ (ที. นิ. ฏี. 1.425) อปเร ปน ‘‘เอทิเสสุ อตฺถสทฺโท การเณ วตฺตติ, เหตฺวตฺเถ จ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกภาวทสฺสนนฺติ เอตฺถ อนิยฺยานิกภาวทสฺสนการณา’’ติ อตฺถมิจฺฉนฺติฯ ปญฺญาปิตนิฏฺฐายาติ ปเวทิตวิมุตฺติมคฺคสฺสฯ วฏฺฏทุกฺขปริโยสานํ คจฺฉติ เอตายาติ นิฏฺฐาติ หิ วิมุตฺติ วุตฺตา ‘‘โคฏฺฐา ปฏฺฐิตคาโว’’ติ (ม. นิ. 1.156) มหาสีหนาทสุตฺตปเท วิย ฐา-สทฺทสฺส คติอตฺเถ ปวตฺตนโตฯ นิฏฺฐามคฺโค จ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘นิฏฺฐา’’ติ อธิปฺเปโตฯ ตสฺเสว หิ นิยฺยานิกตา, อนิยฺยานิกตา จ วุจฺจติ, น นิฏฺฐายฯ นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกา ย-การสฺส ก-การํ กตฺวาฯ อนียสทฺโท หิ พหุลํ กตฺตุตฺถาภิธายโก, น นิยฺยานิกา อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว ตถาฯ นิยฺยานํ วา นิคฺคมนํ นิสฺสรณํ, วฏฺฏทุกฺขสฺส วูปสโมติ อตฺโถ, นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ, น นิยฺยานิกํ อนิยฺยานิกํ, โส เอว ภาโว สภาโว อนิยฺยานิกภาโว, ตสฺส ทสฺสนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํฯ

‘‘สพฺเพ หี’’ติอาทิ ตทตฺถวิวรณํฯ อมตํ นิพฺพานํ นิฏฺฐมิติ ปญฺญเปติ ยถาติ สมฺพนฺโธฯ โลกถูปิกาทิวเสน นิฏฺฐํ ปญฺญเปนฺตีติ ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนสามญฺญมตฺตํ คเหตฺวา ตถา ปญฺญเปนฺติฯ โลกถูปิกา นาม พฺรหฺมภูมิ วุจฺจติ โลกสฺส ถูปิกสทิสตาปริกปฺปเนนฯ เกจิ ปน ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตนภูมิํ โลกถูปิกา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ อฏฺฐกถาสุ ตถา อวจนโตฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ ‘‘อญฺโญ ปุริโส, อญฺญา ปกตี’’ติ ปกติปุริสนฺตราวโพโธ โมกฺโข, พุทฺธิอาทิคุณวินิมุตฺตสฺส อตฺตโน อสกตฺตนิ อวฏฺฐานํ โมกฺโข, กายวิปตฺติกติ ชาติพนฺธานํ อปวชฺชนวเสน อปฺปวตฺโต โมกฺโข, ปเรน ปุริเสน ปโลกตา โมกฺโข, ตํสมีปตา โมกฺโข, ตํสมาโยโค โมกฺโขติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมิํ ตสฺมิญฺหิ สมเย นิฏฺฐํ อปญฺญเปนฺโต นาม นตฺถิฯ พฺราหฺมณานํ ปฐมชฺฌานพฺรหฺมโลโก นิฏฺฐาฯ ตตฺถ หิ เนสํ นิจฺจาภินิเวโส ยถา ตํ พกสฺส พฺรหฺมุโน, (ม. นิ. 1.501) เวขนสาทิตาปสานํ อาภสฺสรา, สญฺจยาทิปริพฺพาชกานํ สุภกิณฺหา, อาชีวกานํ ‘‘อนนฺตมานโส’’ติ ปริกปฺปิโต อสญฺญีภโวฯ อิมสฺมิํ ปน สาสเน อรหตฺตํ นิฏฺฐา, สพฺเพปิ เจเต ทิฏฺฐิวเสน พฺรหฺมโลกาทีนิ อรหตฺตมญฺญนาย ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺติ วจนสามญฺญมตฺตํ คเหตฺวา ตถา ปญฺญเปนฺติ, น ปน ปรมตฺถโต เนสํสมเย นิพฺพานปญฺญาปนสฺส ลพฺภนโตติ อาห ‘‘สา จ น นิยฺยานิกา’’ติอาทิฯ ยถาปญฺญตฺตาติ เยน เยน ปกาเรน ปญฺญตฺตา, ปญฺญตฺตปฺปการา หุตฺวาติ อตฺโถฯ น นิยฺยาตีติ ‘‘เยนากาเรน นิฏฺฐา ปาปุณียตี’’ติ เตหิ ปเวทิตา, เตนากาเรน ตสฺสา อปตฺตพฺพตาย น นิยฺยาติฯ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘นายํ นิฏฺฐา ปฏิปทา วฏฺฏสฺส อนติกฺกมนโต’’ติ พุทฺธาทีหิ ปณฺฑิเตหิ ปฏิกฺขิตฺตาฯ