มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา

[168] อุภเยนาติ เหตุปจฺจยปฏิเสธวจเนนฯ ‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ อิมินา สภาวโต วิชฺชมานสฺเสว ปฏิกฺขิปเน ตสฺส อญฺญาณเมว การณนฺติ ทสฺเสติฯ สํกิเลสปจฺจยนฺติ สํกิลิสฺสนสฺส มลีนสฺส การณํ ฯ วิสุทฺธิปจฺจยนฺติ สํกิเลสโต วิสุทฺธิยา โวทานสฺส ปจฺจยํฯ อตฺตกาเรติ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอ-การวเสน ปทสิทฺธิ ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสิตคฺเค’’ติ, (ขุ. ปา. 13; สุ. นิ. 236) ปจฺจตฺตตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ ยถา ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ (ที. นิ. 1.194), ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตกาโร’’ติ อิมินาฯ โส จ เตน เตน สตฺเตน อตฺตนา กาตพฺพกมฺมํ, อตฺตนา นิปฺผาเทตพฺพปโยโค วาฯ เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ สพฺพญฺญุตนฺติ สมฺมาสมฺโพธิํฯ ตนฺติ อตฺตนา กตกมฺมํฯ ทุติยปเทนาติ ‘‘นตฺถิ ปรกาเร’’ติ ปเทนฯ ปรกาโร จ นาม ปรสฺส วาหสา อิชฺฌนกปโยโคฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ปรการ’’นฺติอาทิฯ โอวาทานุสาสนินฺติ โอวาทภูตมนุสาสนิํ, ปฐมํ วา โอวาโท, ปจฺฉา อนุสาสนีฯ ‘‘ปรการ’’นฺติ ปทสฺส อุปลกฺขณวเสน อตฺถทสฺสนญฺเจตํ, โลกุตฺตรธมฺเม ปรการาวสฺสโย นตฺถีติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา มหาสตฺต’’นฺติฯ อตฺเถเวส โลกิยธมฺเม ยถา ตํ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส อาฬารุทเก นิสฺสาย ปญฺจาภิญฺญาโลกิยสมาปตฺติลาโภ, ตญฺจ ปจฺฉิมภวิกมหาสตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตสฺสปิ เอตฺเถว สงฺคโห เตสมฺปิ ตทภาวโตฯ มนุสฺสโสภคฺยตนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน กมฺมวาทสฺส, กิริยวาทสฺส จ ปฏิกฺขิปเนนฯ ชินจกฺเกติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 4.232) นยปฺปวตฺเต กมฺมานํ, กมฺมผลานญฺจ อตฺถิตาปริทีปเน พุทฺธสาสเนฯ ปจฺจนีกกถนํ ปหารทานสทิสนฺติ ‘‘ปหารํ เทติ นามา’’ติฯ

ยถาวุตฺตอตฺตการปรการาภาวโต เอว สตฺตานํ ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม โกจิ นตฺถีติ สนฺธาย ‘‘นตฺถิปุริสกาเร’’ติ ตสฺส ปฏิกฺขิปนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เทวตฺตมฺปี’’ติอาทินา, ‘‘มนุสฺสโสภคฺยต’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปการาฯ ‘‘พเล ปติฏฺฐิตา’’ติ วตฺวา วีริยเมวิธ พลนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วีริยํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ สตฺตานญฺหิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิก นิพฺพานสมฺปตฺติอาวหํ วีริยพลํ นตฺถีติ โส ปฏิกฺขิปติ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ โวทานิยพลสฺส ปฏิกฺขิปนํ สํกิเลสิกสฺสาปิ พลสฺส เตน ปฏิกฺขิปนโตฯ ยทิ วีริยาทีนิ ปุริสการเววจนานิ, อถ กสฺมา เตสํ วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘อิทํ โน วีริเยนา’’ติอาทิฯ อิทํ โน วีริเยนาติ อิทํ ผลํ อมฺหากํ วีริเยน ปวตฺตํฯ

ปวตฺตวจนปฏิกฺเขปกรณวเสนาติ อญฺเญสํ ปวตฺตโวหารวจนสฺส ปฏิกฺเขปกรณวเสน ฯ วีริยถามปรกฺกมสมฺพนฺธเนน ปวตฺตพลวาทีนํ วาทสฺส ปฏิกฺเขปกรณวเสน ‘‘นตฺถิ พล’’นฺติ ปทมิว สพฺพานิเปตานิ เตน อาทียนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ตญฺจ วจนียตฺถโต วุตฺตํ, วจนตฺถโต ปน ตสฺสา ตสฺสา กิริยาย อุสฺสนฺนฏฺเฐน พลํฯ สูรวีรภาวาวหฏฺเฐน วีริยํฯ ตเทว ทฬฺหภาวโต, โปริสธุรํ วหนฺเตน ปวตฺเตตพฺพโต จ ปุริสถาโมฯ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนวเสน ปวตฺติยา ปุริสปรกฺกโมติ เวทิตพฺพํฯ

รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺตาฯ อสฺสสนปสฺสสนวเสน ปวตฺติยา ปาณนโต ปาณาติ อิมินา อตฺเถน สมาเนปิ ปททฺวเย เอกินฺทฺริยาทิวเสน ปาเณ วิภชิตฺวา สตฺตโต วิเสสํ กตฺวา เอส วทตีติ อาห ‘‘เอกินฺทฺริโย’’ติอาทิฯ ภวนฺตีติ ภูตาติ สตฺตปาณปริยาเยปิ สติ อณฺฑโกสาทีสุ สมฺภวนฏฺเฐน ตโต วิเสสาว, เตน วุตฺตาติ ทสฺเสติ ‘‘อณฺฑ…เป.… วทตี’’ติ อิมินาฯ วตฺถิโกโส คพฺภาสโยฯ ชีวนโต ปาณํ ธาเรนฺโต วิย วฑฺฒนโต ชีวาฯ เตนาห ‘‘สาลิยวา’’ติอาทิฯ อาทิสทฺเทน วิรุฬฺหธมฺมา ติณรุกฺขา คหิตาฯ นตฺถิ เอเตสํ สํกิเลสวิสุทฺธีสุ วโส สามตฺถิยนฺติ อวสาฯ ตถา อพลา อวีริยาฯ เตนาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิฯ นิยตาติ นิยมนา, อเฉชฺชสุตฺตาวุตสฺส อเภชฺชมณิโน วิย นิยตปฺปวตฺติตาย คติชาติพนฺธาปวคฺควเสน นิยาโมติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุฯ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ สมฺพนฺธีภูตานํ คมนํ สมวาเยน สมาคโมฯ สมฺพนฺธีนิรเปกฺโขปิ ภาวสทฺโท สมฺพนฺธีสหิโต วิย ปกติยตฺถวาจโกติ อาห ‘‘สภาโวเยวา’’ติ, ยถา กณฺฏกสฺส ติกฺขตา, กปิตฺถผลาทีนํ ปริมณฺฑลตา, มิคปกฺขีนํ วิจิตฺตาการตา จ, เอวํ สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เหตุปจฺจยมนฺตเรน ตถา ตถา ปริณาโม อกุตฺติโม สภาโวเยวาติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ ปริณมนํ นานปฺปการตาปตฺติฯ เยนาติ สตฺตปาณาทินาฯ ยถา ภวิตพฺพํ, ตเถวาติ สมฺพนฺโธฯ

ฉฬภิชาติโย ปรโต วิตฺถารียิสฺสนฺติฯ ‘‘สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วทนฺโต มกฺขลิ อทุกฺขมสุขภูมิํ สพฺเพน สพฺพํ น ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญา อทุกฺขมสุขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติฯ

อยํ ‘‘สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วจนํ กรณภาเวน คเหตฺวา วุตฺตา อาจริยสฺส มติฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อญฺญา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติ อยเมว ปาโฐ ทิฏฺโฐ, น ‘‘อทุกฺขมสุขภูมี’’ติฯ เอวํ สติ ‘‘ฉสฺเววาภิชาตีสู’’ติ วจนํ อธิกรณภาเวน คเหตฺวา ฉสุ เอว อภิชาตีสุ สุขทุกฺขปฏิสํเวทนํ, น เตหิ อญฺญตฺถ, ตาเยว สุขทุกฺขภูมิ, น ตทญฺญาติ ทสฺเสตีติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยเมว จ ยุตฺตตโร ปฏิกฺเขปิตพฺพสฺส อตฺถสฺส ภูมิวเสน วุตฺตตฺตาฯ ยทิ หิ ‘‘สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วจเนน ปฏิกฺเขปิตพฺพสฺส ทสฺสนํ สิยา, อถ ‘‘อญฺญา อทุกฺขมสุขา นตฺถี’’ติ ทสฺเสยฺย, น ‘‘อทุกฺขมสุขภูมี’’ติ ทสฺสนเหตุวจนสฺส ภูมิอตฺถาภาวโตฯ ทสฺเสติ เจตํ ตาสํ ภูมิยา อภาวเมว, เตน วิญฺญายติ อยํ ปาโฐ, อยญฺจตฺโถ ยุตฺตตโรติฯ

ปมุขโยนีนนฺติ มนุสฺเสสุ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิวเสน, ติรจฺฉานาทีสุ สีหพฺยคฺฆาทิวเสน ปธานโยนีนํ, ปธานตา เจตฺถ อุตฺตมตาฯ เตนาห ‘‘อุตฺตมโยนีน’’นฺติฯ สฏฺฐิ สตานีติ ฉ สหสฺสานิฯ ‘‘ปญฺจ จ กมฺมุโน สตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ ‘‘ปญฺจ กมฺมสตานิ จา’’ติฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกํ ทิฏฺฐิํ ทีเปตี’’ติ อิมเมวตฺถมติทิสติฯ เอตฺถ จ ‘‘ตกฺกมตฺตเกนา’’ติ วทนฺโต ยสฺมา ตกฺกิกา อวสฺสยภูตตถตฺถคฺคหณองฺกุสนยมนฺตเรน นิรงฺกุสตาย ปริกปฺปนสฺส ยํ กิญฺจิ อตฺตนา ปริกปฺปิตํ สารโต มญฺญมานา ตเถว อภินิวิสฺส ตตฺถ จ ทิฏฺฐิคาหํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา น เตสํ ทิฏฺฐิวตฺถุสฺมิํ วิญฺญูหิ วิจารณา กาตพฺพาติ อิมมธิปฺปายํ วิภาเวติฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ ปญฺจินฺทฺริยวเสนาติ จกฺขาทิปญฺจินฺทฺริยวเสนฯ เต หิ ‘‘จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายสงฺขาตานิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ‘ปญฺจ กมฺมานี’ติ ติตฺถิยา ปญฺญเปนฺตี’’ติ วทนฺติ ‘‘กายวจีมโนกมฺมานิ จ ‘ตีณิ กมฺมานี’ติ’’ฯ กมฺมนฺติ ลทฺธีติ ตทุภยํ โอฬาริกตฺตา ปริปุณฺณกมฺมนฺติ ลทฺธิฯ มโนกมฺมํ อโนฬาริกตฺตา อุปฑฺฒกมฺมนฺติ ลทฺธีติ โยชนาฯ ‘‘ทฺวาสฏฺฐิ ปฏิปทา’’ติ วตฺตพฺเพ สภาวนิรุตฺติํ อชานนฺโต ‘‘ทฺวฏฺฐิปฏิปทา’’ติ วทตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺฐิ ปฏิปทา’’ติฯ

สทฺทรจกา ปน ‘‘ทฺวาสฏฺฐิยา สโลโป, อตฺตมา’’ติ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว สภาวนิรุตฺติยา โยคโต อสิทฺธตฺตา ฯ ยทิ หิ สา โยเคน สิทฺธา อสฺส, เอวํ สภาวนิรุตฺติเยว สิยา, ตถา จ สติ อาจริยานํ มเตน วิรุชฺฌตีติ วทนฺติฯ ‘‘จุลฺลาสีติ สหสฺสานี’’ติอาทิกา ปน อญฺญตฺร ทิฏฺฐปโยคา สภาวนิรุตฺติเยวฯ ทิสฺสติ หิ วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ –

‘‘จุลฺลาสีติ สหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;

น ตฺเวว เตปิ ติฏฺฐนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.715; มหานิ. 10, 39);

เอกสฺมิํ กปฺเปติ จตุนฺนมสงฺเขฺยยฺยกปฺปานํ อญฺญตรภูเต เอกสฺมิํ อสงฺเขฺยยฺยกปฺเปฯ ตตฺถาปิ จ วิวฏฺฏฏฺฐายีสญฺญิตํ เอกเมว สนฺธาย ‘‘ทฺวฏฺฐนฺตรกปฺปา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ โส อสฺสุตสาสนธมฺโม อิตเร ชานาติ พาหิรกานมวิสยตฺตา, อชานนฺโต เอวมาหาติ อตฺโถฯ

อุรพฺเภ หนนฺติ, หนฺตฺวา วา ชีวิตํ กปฺเปนฺตีติ โอรพฺภิกาฯ เอส นโย สากุณิกาทีสุปิฯ ลุทฺทาติ วุตฺตาวเสสกา เย เกจิ จาตุปฺปทชีวิกา เนสาทาฯ มาควิกปทสฺมิญฺหิ โรหิตาทิมิคชาติเยว คหิตาฯ พนฺธนาคาเร นิโยเชนฺตีติ พนฺธนาคาริกาฯ กุรูรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมนฺตาฯ อยํ สพฺโพปิ กณฺหกมฺมปสุตตาย กณฺหาภิชาตีติ วทติ กณฺหสฺส ธมฺมสฺส อภิชาติ อพฺภุปฺปตฺติ ยสฺสาติ กตฺวาฯ ภิกฺขูติ พุทฺธสาสเน ภิกฺขูฯ กณฺฏเกติ ฉนฺทราเคฯ สญฺโญควเสน เตสํ ปกฺขิปนํฯ กณฺฏกสทิสฉนฺทราเคน สญฺญุตฺตา ภุญฺชนฺตีติ หิ อธิปฺปาเยน ‘‘กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘เต ปณีตปณีเต ปจฺจเย ปฏิเสวนฺตี’’ติ ตสฺส มิจฺฉาคาโห, ตสฺมา ญายลทฺเธปิ ปจฺจเย ภุญฺชมานา อาชีวกสมยสฺส วิโลมคาหิตาย ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ นามาติ วทติ กณฺฏกวุตฺติกาติ กณฺฏเกน ยถาวุตฺเตน สห ชีวิกาฯ อยญฺหิสฺส ปาฬิเยวาติ อยํ มกฺขลิสฺส วาททีปนา อตฺตนา รจิตา ปาฬิเยวาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติฯ กณฺฏกวุตฺติกา เอว นาม เอเก อปเร ปพฺพชิตา พาหิรกา สนฺติ, เต นีลาภิชาตีติ วทตีติ อตฺโถฯ เต หิ สวิเสสํ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตาฯ ตถา หิ เต กณฺฏเก วตฺตนฺตา วิย ภวนฺตีติ กณฺฏกวุตฺติกาติ วุตฺตาฯ นีลสฺส ธมฺมสฺส อภิชาติ ยสฺสาติ นีลาภิชาติฯ เอวมิตเรสุปิฯ

อมฺหากํ สญฺโญชนคณฺโฐ นตฺถีติ วาทิโน พาหิรกปพฺพชิตา นิคณฺฐาฯ เอกเมว สาฏกํ ปริทหนฺตา เอกสาฏกาฯ กณฺหโต ปริสุทฺโธ นีโล, ตโต ปน โลหิโตติอาทินา ยถากฺกมํ ตสฺส ปริสุทฺธํ วาทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปณฺฑรตราติ ภุญฺชนนหานปฏิกฺเขปาทิวตสมาโยเคน ปริสุทฺธตรา กณฺหนีลมุปาทาย โลหิตสฺสาปิ ปริสุทฺธภาเวน วตฺตพฺพโตฯ โอทาตวสนาติ โอทาตวตฺถปริทหนาฯ อเจลกสาวกาติ อาชีวกสาวกภูตาฯ เต กิร อาชีวกลทฺธิยา วิสุทฺธจิตฺตตาย นิคณฺเฐหิปิ ปณฺฑรตรา หลิทฺทาภานมฺปิ ปุริเม อุปาทาย ปริสุทฺธภาวปฺปตฺติโตฯ ‘‘เอว’’นฺติอาทินา ตสฺส ฉนฺทาคมนํ ทสฺเสติฯ นนฺทาทีนํ สาวกภูตา ปพฺพชิตา อาชีวกาฯ ตถา อาชีวกินิโยฯ นนฺทาทโย กิร ตถารูปํ อาชีวกปฏิปตฺติํ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา ฐิตา, ตสฺมา นิคณฺเฐหิ อาชีวกสาวเกหิ ปพฺพชิเตหิ ปณฺฑรตรา วุตฺตา ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อยํ ตสฺส ลทฺธิฯ

ปุริสภูมิโยติ ปธานนิทฺเทโสฯ อิตฺถีนมฺปิ เหตา ภูมิโย เอส อิจฺฉเตวฯ สตฺต ทิวเสติ อจฺจนฺตสญฺโญควจนํ, เอตฺตกมฺปิ มนฺทา โมมูหาติฯ สมฺพาธฏฺฐานโตติ มาตุกุจฺฉิํ สนฺธายาหฯ โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ ตมนุสฺสริตฺวาฯ เขทนํ, กีฬนญฺจ ขิฑฺฑาสทฺเทเนว สงฺคเหตฺวา ขิฑฺฑาภูมิ วุตฺตาฯ ปทสฺส นิกฺขิปนํ ปทนิกฺขิปนํฯ ยทา ตถา ปทํ นิกฺขิปิตุํ สมตฺโถ, ตทา ปทวีมํสภูมิ นามาติ ภาโวฯ วตาวตสฺส ชานนกาเลฯ ภิกฺขุ จ ปนฺนโกติอาทิปิ เตสํ พาหิรกานํ ปาฬิเยวฯ ตตฺถ ปนฺนโกติ ภิกฺขาย วิจรณโก, เตสํ วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนโกฯ ชิโนติ ชิณฺโณ ชราวเสน หีนธาตุโก, อตฺตโน วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขํ ชินิตฺวา ฐิโตฯ โส กิร ตถาภูโต ธมฺมมฺปิ กสฺสจิ น กเถสิฯ เตนาห ‘‘น กิญฺจิ อาหา’’ติฯ โอฏฺฐวทนาทิวิปฺปกาเร กเตปิ ขมนวเสน น กิญฺจิ กเถตีติปิ วทนฺติฯ อลาภินฺติ ‘‘โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา นเยน มหาสีหนาทสุตฺเต (ที. นิ. 1.394; ม. นิ. 1.155) วุตฺตอลาภเหตุสมาโยเคน อลาภิํฯ ตโตเยว ชิฆจฺฉาทุพฺพลปเรตตาย สยนปรายนฏฺเฐน สมณํ ปนฺนภูมีติ วทติฯ

อาชีววุตฺติสตานีติ สตฺตานมาชีวภูตานิ ชีวิกาวุตฺติสตานิฯ

‘‘ปริพฺพาชกสตานี’’ติ วุจฺจมาเนปิ เจส สภาวลิงฺคมชานนฺโต ‘‘ปริพฺพาชกสเต’’ติ วทติฯ เอวมญฺเญสุปิฯ เตนาห ‘‘ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานี’’ติฯ นาคภวนํ นาคมณฺฑลํ ยถา ‘‘มหิํสกมณฺฑล’’นฺติฯ ปรมาณุอาทิ รโชฯ ปสุคฺคหเณน เอฬกชาติ คหิตาฯ มิคคฺคหเณน รุรุควยาทิ มิคชาติฯ คณฺฐิมฺหีติ ผฬุมฺหิ, ปพฺเพติ อตฺโถฯ จาตุมหาราชิกาทิพฺรหฺมกายิกาทิวเสน, เตสญฺจ อนฺตรเภทวเสน พหู เทวาฯ ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เอกจฺจอนฺตรเภโท มหาสมยสุตฺเตน (ที. นิ. 2.331) ทีเปตพฺโพฯ ‘‘โส ปนา’’ติอาทินา อชานนฺโต ปเนส พหู เทเวปิ สตฺต เอว วทตีติ ตสฺส อปฺปมาณตํ ทสฺเสติฯ มนุสฺสาปิ อนนฺตาติ ทีปเทสกุลวํสาชีวาทิวิภาควเสนฯ ปิสาจา เอว เปสาจา, เต อปรเปตาทิวเสน มหนฺตมหนฺตา, พหุตราติ อตฺโถฯ พาหิรกสมเย ปน ‘‘ฉทฺทนฺตทหมนฺทากินิโย กุวาฬิยมุจลินฺทนาเมน โวหริตา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.168) อาจริเยน วุตฺตํฯ

คณฺฐิกาติ ปพฺพคณฺฐิกาฯ ปพฺพคณฺฐิมฺหิ หิ ปวุฏสทฺโทฯ มหาปปาตาติ มหาตฏาฯ ปาริเสสนเยน ขุทฺทกปปาตสตานิฯ เอวํ สุปิเนสุปิฯ ‘‘มหากปฺปิโน’’ติ อิทํ ‘‘มหากปฺปาน’’นฺติ อตฺถโต เวทิตพฺพํฯ สทฺทโต ปเนส อชานนฺโต เอวํ วทตีติ น วิจารณกฺขมํฯ ตถา ‘‘จุลฺลาสีติ สตสหสฺสานี’’ติ อิทมฺปิฯ โส หิ ‘‘จตุราสีติ สตสหสฺสานี’’ติ วตฺตุมสกฺโกนฺโต เอวํ วทติฯ สทฺทรจกา ปน ‘‘จตุราสีติยา ตุโลโป, จสฺส จุ, รสฺส โล, ทฺวิตฺตญฺจา’’ติ วทนฺติฯ เอตฺตกา มหาสราติ เอตปฺปมาณวตา มหาสรโต, สตฺตมหาสรโตติ วุตฺตํ โหติฯ กิราติ ตสฺส วาทานุสฺสวเน นิปาโตฯ ปณฺฑิโตปิ…เป.… น คจฺฉติ, กสฺมา? สตฺตานํ สํสรณกาลสฺส นิยตภาวโตฯ

‘‘อเจลกวเตน วา อญฺเญน วา เยน เกนจี’’ติ วุตฺตมติทิสติ ‘‘ตาทิเสเนวา’’ติ อิมินาฯ ตโปกมฺเมนาติ ตปกรเณนฯ เอตฺถาปิ ‘‘ตาทิเสเนวา’’ติ อธิกาโรฯ โย…เป.… วิสุชฺฌติ, โส อปริปกฺกํ กมฺมํ ปริปาเจติ นามาติ โยชนาฯ อนฺตราติ จตุราสีติมหากปฺปสตสหสฺสานมพฺภนฺตเรฯ ผุสฺส ผุสฺสาติ ปตฺวา ปตฺวาฯ วุตฺตปริมาณํ กาลนฺติ จตุราสีติมหากปฺปสตสหสฺสปมาณํ กาลํฯ

อิทํ วุตฺตํ โหติ – อปริปกฺกํ สํสรณนิมิตฺตํ กมฺมํ สีลาทินา สีฆํเยว วิสุทฺธปฺปตฺติยา ปริปาเจติ นามฯ ปริปกฺกํ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส กาเลน ปริปกฺกภาวานาปาทเนน พฺยนฺติํ วิคมนํ กโรติ นามาติฯ โทเณนาติ ปริมินนโทณตุมฺเพนฯ รูปกวเสนตฺโถ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘มิตํ วิยา’’ติฯ น หาปนวฑฺฒนํ ปณฺฑิตพาลวเสนาติ ทสฺเสติ ‘‘น สํสาโร’’ติอาทินาฯ วฑฺฒนํ อุกฺกํโสฯ หาปนํ อวกํโสฯ

กตสุตฺตคุเฬติ กตสุตฺตวฏฺฏิยํฯ ปเลตีติ ปเรติ ยถา ‘‘อภิสมฺปราโย’’ติ, (มหานิ. 69; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.4) ร-การสฺส ปน ล-การํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ (จูฬนิ. 15; มิ. ป. 3.6)ฯ โส จ จุราทิคณวเสน คติยนฺติ วุตฺตํ ‘‘คจฺฉตี’’ติฯ อิมาย อุปมาย เจส สตฺตานํ สํสาโร อนุกฺกเมน ขียเตว, น วฑฺฒติ ปริจฺฉินฺนรูปตฺตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘สุตฺเต ขีเณ’’ติอาทิฯ ตตฺเถวาติ ขียนฏฺฐาเนเยวฯ

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

[171] ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานเจตนาเยว วุตฺตาฯ ตํมุเขน จ ผลนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาว’’นฺติ อิมินาฯ ทินฺนญฺหิ มุขฺยโต อนฺนาทิวตฺถุ, ตํ กถเมส ปฏิกฺขิปิสฺสติ ฯ เอส นโย ยิฏฺฐํ หุตนฺติ เอตฺถาปิฯ สพฺพสาธารณํ มหาทานํ มหายาโคฯ ปาหุนภาเวน กตฺตพฺพสกฺกาโร ปาหุนกสกฺกาโรฯ ผลนฺติ อานิสํสผลํ, นิสฺสนฺทผลญฺจฯ วิปาโกติ สทิสผลํฯ จตุรงฺคสมนฺนาคเต ทาเน ฐานนฺตราทิปตฺติ วิย หิ อานิสํโส, สงฺขพฺราหฺมณสฺส ทาเน (ชา. 1.10.39) ตาณลาภมตฺตํ วิย นิสฺสนฺโท, ปฏิสนฺธิสงฺขาตํ สทิสผลํ วิปาโกฯ อยํ โลโก, ปรโลโกติ จ กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ วุตฺโต ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปนโตฯ ปจฺจกฺขทิฏฺโฐ หิ โลโก กถํ เตน ปฏิกฺขิตฺโต สิยาฯ ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ อิมินา การณมาห, ยตฺถ ยตฺถ ภวโยนิอาทีสุ ฐิตา อิเม สตฺตา, ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ, นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ เตสูติ มาตาปิตูสุฯ ผลาภาววเสเนว วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กริยมานสกฺการาสกฺการานมภาววเสน เตสํ โลเก ปจฺจกฺขตฺตาฯ ปุพฺพุฬสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโก อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกา สตฺตา นาม นตฺถี’’ติฯ สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ อกเถตฺวา สญฺญเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา อโหปุริสิกา นาม สิยาฯ กิญฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ, ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘เย อิมญฺจ…เป.… ปเวเทนฺตี’’ติ อาหฯ อยํ อฏฺฐกถาวเสสโก อตฺโถฯ

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโต จาตุมหาภูติโก, อตฺถมตฺตโต ปน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติ วุตฺตํฯ ยถา หิ มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวมยมฺปิ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโต จตุมหาภูตมโยติ วุจฺจติฯ อชฺฌตฺติกปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุฯ พาหิรปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวิํ, เตน ปถวีเยว กาโยติ ทสฺเสติฯ อนุคจฺฉตีติ อนุพนฺธติฯ อุภเยนาปีติ ปททฺวเยนปิฯ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ พาหิรปถวิกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติ หุตฺวา สตฺตภาเวน สณฺฐิตา, สา จ มหาปถวี ฆฏาทิคตปถวี วิย อิทานิ ตเมว พาหิรํ ปถวิกายํ สมุทายภูตํ ปุน อุเปติ อุปคจฺฉติ, สพฺพโส เตน พาหิรปถวิกาเยน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทํ, สูริยรํสิโต คหิตอินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุนปิ สูริยรํสิํ, มหาวายุกฺขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโต วิย ปุนปิ มหาวายุกฺขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ปริกปฺปนามตฺเตน ทิฏฺฐิคติกสฺส อธิปฺปาโยฯ

มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานีติ มนเมว ฉฏฺฐํ เยสํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายานํ, ตานิ อินฺทฺริยานิฯ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยภาวาติ วทนฺติฯ วิสยีคหเณน หิ วิสยาปิ คหิตา เอว โหนฺติฯ กถํ คณิตา มญฺจปญฺจมาติ อาห ‘‘มญฺโจ เจว…เป.… อตฺโถ’’ติฯ อาฬาหนํ สุสานนฺติ อตฺถโต เอกํฯ คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺฐาสานิฯ สรีรเมว วา ปทานิ ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโตฯ ปาราวตปกฺขิวณฺณานีติ ปาราวตสฺส นาม ปกฺขิโน วณฺณานิฯ ‘‘ปาราวตปกฺขวณฺณานี’’ติ ปาโฐ, ปาราวตสกุณสฺส ปตฺตวณฺณานีติ อตฺโถฯ