โส ปน เถรวาเท น ผลสมาธิสญฺญา เอวาติ อาห ‘‘ผลสมาธิสญฺญาปจฺจยา’’ติ, อรหตฺตผลสมาธิสหคตสญฺญาปจฺจยาติ อตฺโถฯ กิราติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาโตฯ ยถาธิคตธมฺมานุสฺสรณปกฺขิยา หิ ปจฺจเวกฺขณาฯ สมาธิสีเสน เจตฺถ สพฺพํ อรหตฺตผลํ คหิตํ สหจรณญาเยน, ตสฺมิํ อสติ ปจฺจเวกฺขณาย อสมฺภโวติ ปาฬิยํ ‘‘อิทปฺปจฺจยา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมิธ ทีฆภาณกานํ มเตน ผลปจฺจเวกฺขณาย เอกนฺติกตา ทสฺสิตาฯ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตฏฺฐกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ, เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมวฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.175), ตเทตํ มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ อาภิธมฺมิกา ปน วทนฺติ –

‘‘มคฺคํ ผลญฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต;

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา’’ติฯ (อภิธมฺมตฺถสงฺคหฏฺฐกถายํ กมฺมฏฺฐานสงฺคหวิภาเค วิสุทฺธิเภเท);

สญฺญาอตฺตกถาวณฺณนา

[417] ‘‘คามสูกโร’’ติ อิมินา วนสูกรมปเนติฯ เอวญฺหิ อุปมาวจนํ สูปปนฺนํ โหตีติฯ เทสนาย สณฺหภาเวน สารมฺภมกฺขอิสฺสาทิมลวิโสธนโต สุตมยญาณํ นฺหาปิตํ วิย, สุขุมภาเวน อนุวิลิตฺตํ วิย, ติลกฺขณพฺภาหตตาย กุณฺฑลาทฺยาลงฺการวิภูสิตํ วิย จ โหติฯ ตทนุปวิสโต ญาณสฺส, ตถาภาวา ตํสมงฺคิโน จ ปุคฺคลสฺส ตถาภาวาปตฺติ, นิโรธกถาย นิเวทนญฺจสฺส สิริสยเน ปเวสนสทิสนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุม…เป.… อาราปิโตปี’’ติฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ นิโรธกถายํฯ มนฺทพุทฺธิตาย สุขํ น วินฺทนฺโต อลภนฺโต, อชานนฺโต วาฯ มลวิทูสิตตาย คูถฏฺฐานสทิสํฯ อตฺตโน ลทฺธินฺติ อตฺตทิฏฺฐิํฯ อนุมติํ คเหตฺวาติ อนุญฺญํ คเหตฺวา ‘‘เอทิโส เม อตฺตา’’ติ อนุชานาเปตฺวา, อตฺตโน ลทฺธิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

ปาฬิยํ กํ ปนาติ โอฬาริโก, มโนมโย, อรูปีติ ติณฺณํ อตฺตวาทานํ วเสน ติวิเธสุ อตฺตาเนสุ กตรํ อตฺตานํ ปจฺเจสีติ อตฺโถฯ ‘‘เทสนาย สุกุสโล’’ติ อิมินา ‘‘อวสฺสํ เม ภควา ลทฺธิํ วิทฺธํเสสฺสตี’’ติ ตสฺส มนสิการํ ทสฺเสติฯ ปริหรนฺโตติ วิทฺธํสนโต อปเนนฺโต, อรูปี อตฺตาติ อตฺตโน ลทฺธิํ นิคูหนฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ปาฬิยํ ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติอาทิมฺหิ ปริพฺพาชกวจเน อยมธิปฺปาโย – ยสฺมา จตุสนฺตติรูปปฺปพนฺธํ เอกตฺตวเสน คเหตฺวา รูปีภาวโต ‘‘โอฬาริโก อตฺตา’’ติ ปจฺเจติ อตฺตวาที, อนฺนปาโนปฏฺฐานตญฺจสฺส ปริกปฺเปตฺวา ‘‘สสฺสโต’’ติ มญฺญติ, รูปีภาวโต เอว จ สญฺญาย อญฺญตฺตํ ญายาคตเมว, ยํ เวทวาทิโน ‘‘อนฺนมโย, ปานมโย’’ติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติ, ตสฺมา ปริพฺพาชโก ตํ อตฺตวาทิมตํ อตฺตานํ สนฺธาย ‘‘โอฬาริกํ โข’’ติอาทิมาหาติฯ

‘‘โอฬาริโก จ หิ เต โปฏฺฐปาท อตฺตา อภวิสฺสา’’ติอาทิมฺหิ ภควโต วจเน จายมธิปฺปาโย – ยทิ อตฺตา รูปี ภเวยฺย, เอวํ สติ รูปํ อตฺตา สิยา, น จ สญฺญี สญฺญาย อรูปภาวโต, รูปธมฺมานญฺจ อสญฺชานนสภาวตฺตาฯ รูปี จ สมาโน ยทิ ตว มเตน นิจฺโจ, สญฺญา จ อปราปรํ ปวตฺตนโต ตตฺถ ตตฺถ ภิชฺชตีติ เภทสพฺภาวโต อนิจฺจา , เอวมฺปิ ‘‘อญฺญา สญฺญา, อญฺโญ อตฺตา’’ติ สญฺญาย อภาวโต อเจตโนว อตฺตา โหติ, ตสฺมา เอส อตฺตา น กมฺมสฺส การโก, น จ ผลสฺส อุปภุญฺชนโกติ อาปนฺนเมวาติ อิมํ โทสํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘โอฬาริโก จา’’ติอาทิมาหาติฯ ตตฺถาติ ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ วาเทฯ ปจฺจาคจฺฉโตติ เสสกิริยาเปกฺขาย กมฺมตฺเถเยว อุปโยควจนํ, ปจฺจาคจฺฉโตติ จ ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส, ชานนฺตสฺส, ปฏิจฺจ วาเทน ปวตฺตสฺสาติ วา อตฺโถฯ ‘‘อญฺญา จ สญฺญา อุปฺปชฺชติ, อญฺญา จ สญฺญา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ อุปฺปาทปุพฺพโก นิโรโธ, น จ อุปฺปนฺนํ อนิรุชฺฌนกํ นาม อตฺถีติ โจทนํ โสเธตุํ ‘‘จตุนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สติปิ เนสํ เอกาลมฺพณวตฺถุกภาเว อุปฺปาทนิโรธาธิการตฺตา เอกุปฺปาทนิโรธภาโวว วุตฺโตฯ อปราปรนฺติ โปงฺขานุโปงฺขฯ

[418-420] ปาฬิยํ มโนมยนฺติ ฌานมนโส วเสน มโนมยํฯ โย หิ พาหิรปจฺจยนิรเปกฺโข, โส มนสาว นิพฺพตฺโตติ มโนมโยฯ รูปโลเก นิพฺพตฺตสรีรํ สนฺธาย วทติฯ

ยํ เวทวาทิโน ‘‘อานนฺทมโย , วิญฺญาณมโย’’ติ จ ทฺวิธา โวหรนฺติฯ ตตฺราปีติ ‘‘มโนมโย อตฺตา’’ติ วาเทปิฯ โทเส ทินฺเนติ ‘‘อญฺญาว สญฺญา ภวิสฺสตี’’ติอาทินา โทเส ทินฺเน อตฺตโน ลทฺธิํเยว วทนฺโต ‘‘อรูปิํ โข’’ติอาทิมาหาติ สมฺพนฺโธฯ อิธาปิ ปุริมวาเท วุตฺตนเยน ‘‘ยทิ อตฺตา มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโย ภเวยฺย, เอวํ สติ รูปํ อตฺตา สิยา, น จ สญฺญี สญฺญาย อรูปภาวโต’’ติอาทิ สพฺพํ โทสทสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ ตมตฺถญฺหิ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘มโนมโย จ หิ เต โปฏฺฐปาทา’’ติอาทิมโวจฯ กสฺมา ปนายํ ปริพฺพาชโก ปฐมํ โอฬาริกํ อตฺตานํ ปฏิชานิตฺวา ตํ ลทฺธิํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน มโนมยํ อตฺตานํ ปฏิชานาติ? ตมฺปิ วิสฺสชฺชิตฺวา ปุน อรูปิํ อตฺตานํ ปฏิชานาตีติ? กามญฺเจตฺถ การณํ ‘‘ตโต โส อรูปี อตฺตาติ เอวํลทฺธิโก สมาโนปิ…เป.… อาทิมาหา’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตเมว, ตถาปิ อิเม ติตฺถิยา นาม อนวฏฺฐิตจิตฺตา ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุโก วิย จญฺจลาติ การณนฺตรมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สญฺญา นปฺปติฏฺฐาตีติ อารมฺมเณ สญฺชานนวเสน สญฺญา น ปติฏฺฐาติ, อารมฺมเณ สญฺญํ น กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ สญฺญาปติฏฺฐานกาเลติ เอตฺถาปิ อยํ นโยฯ

ตตฺราปีติ ‘‘อรูปี อตฺตา’’ติ วาเทปิฯ สญฺญายาติ ปกติสญฺญาย, เอวํ ภทนฺตธมฺมปาลตฺเถเรน (ที. นิ. ฏี. 1.418-420) วุตฺตํฯ อญฺญสฺมิํ ติตฺถายตเน อุปฺปาทนิโรธนฺติ หิ สมฺพนฺโธฯ เตน เวทิกานํ มเตน นานกฺขเณ อุปฺปนฺนาย นานารมฺมณาย สญฺญาย อุปฺปาทนิโรธมิจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ เกจิ ปน ‘‘อาจริยสญฺญายา’’ติ ปฐนฺติ, ตทยุตฺตํ อตฺถสฺส วิรุทฺธตฺตา, เถเรน จ อนุทฺธฏตฺตาฯ อปราปรํ ปวตฺตาย สญฺญาย อุปฺปาทวยทสฺสนโต อุปฺปาทนิโรธํ อิจฺฉติฯ ตถาปิ ‘‘สญฺญา สญฺญา’’ติ ปวตฺตสมญฺญํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส อวิจฺเฉทํ ปริกปฺเปนฺโต สสฺสตํ มญฺญติฯ เตนาห ‘‘อตฺตานํ ปน สสฺสตํ มญฺญตี’’ติฯ ตสฺมาติ อปราปรํ ปวตฺตสญฺญาย นามมตฺเตน สสฺสตํ มญฺญนโตฯ สญฺญาย อุปฺปาทนิโรธมตฺเต อฏฺฐตฺวา ตทุตฺตริ สสฺสตคฺคาหสฺส คหณโต โทสํ ทสฺเสตีติ อธิปฺปาโยฯ

ตเถวาติ ยถา ‘‘รูปี อตฺตา, มโนมโย อตฺตา’’ติ จ วาททฺวเย อตฺตโน อสญฺญตา, เอวญฺจสฺส ‘‘อเจตนตา’’ติอาทิโทสปฺปสงฺโค ทุนฺนิวาโร , ตเถว อิมสฺมิํ วาเทปีติ อตฺโถฯ มิจฺฉาทสฺสเนนาติ อตฺตทิฏฺฐิสงฺขาเตน มิจฺฉาภินิเวเสนฯ อภิภูตตฺตาติ อนาทิกาลภาวิตภาเวน อชฺโฌตฺถฏตฺตา, นิวาริตญาณจารตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ เยน สนฺตติฆเนน, สมูหฆเนน จ วญฺจิโต พาโล ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานํ ธมฺมสมูหํ มิจฺฉาคาหวเสน ‘‘อตฺตา’’ติ จ ‘‘นิจฺโจ’’ติ จ อภินิวิสฺส โวหรติ, ตํ เอกตฺตสญฺญิตํ สนฺตติฆนํ, สมูหฆนญฺจ วินิภุชฺช ยาถาวโต ชานนํ ฆนวินิพฺโภโค, โส จ สพฺเพน สพฺพํ ติตฺถิยานํ นตฺถิฯ ตสฺมา อยมฺปิ ปริพฺพาชโก ตาทิสสฺส ญาณปริปากสฺส อภาวโต วุจฺจมานมฺปิ นานตฺตํ นาญฺญาสีติ อาห ‘‘ตํ นานตฺตํ อชานนฺโต’’ติฯ สญฺญา นามายํ นานารมฺมณา นานากฺขเณ อุปฺปชฺชติ, เวติ จาติ เวทิกานํ มตํฯ สญฺญาย อุปฺปาทนิโรธํ ปสฺสนฺโตปิ สญฺญามยํ สญฺญาภูตํ อตฺตานํ ปริกปฺเปตฺวา ยถาวุตฺตฆนวินิพฺโภคาภาวโต นิจฺจเมว กตฺวา ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติฯ ตถาภูตสฺส จ ตสฺส สณฺหสุขุมปรมคมฺภีรธมฺมตา น ญายเตวาติ อิทํ การณํ ปสฺสนฺเตน ภควตา ‘‘ทุชฺชานํ โข’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถสฺส ภควา’’ติอาทิมาหฯ

ทิฏฺฐิอาทีสุ ‘‘เอวเมต’’นฺติ ทสฺสนํ อภินิวิสนํ ทิฏฺฐิฯ ตสฺสา เอว ปุพฺพภาคภูตํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานวเสน ขมนํ ขนฺติฯ ตถา โรจนํ รุจิฯ ‘‘อญฺญถาเยวา’’ติอาทิ เตสํ ทิฏฺฐิอาทีนํ วิภชฺช ทสฺสนํฯ ตตฺถ อญฺญถาเยวาติ ยถา อริยวินเย อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมปฏิปทาวเสน ทสฺสนํ โหติ, ตโต อญฺญถาเยวฯ อญฺญเทวาติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ขนฺธายตนาทิ, ตสฺส จาปิ อนิจฺจตาทิ, ตโต อญฺญเทว ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ อตฺตสสฺสตาทิกํ ตยา ขมเต เจว รุจฺจเต จาติ อตฺโถฯ อาภุโส ยุญฺชนํ อาโยโคฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยุตฺตปยุตฺตตา’’ติฯ ปฏิปตฺติยาติ ปรมตฺตจินฺตนาทิปริพฺพาชกปฏิปตฺติยาฯ อาจริยสฺส ภาโว อาจริยกํ, ยถา ตถา โอวาทานุสาสนํ, ตทสฺสตฺถีติ อาจริยโก ยถา ‘‘สทฺโธ’’ติ อาห ‘‘อญฺญตฺถา’’ติอาทิฯ อญฺญสฺมิํ ติตฺถายตเน ตว อาจริยภาโว อตฺถีติ โยชนาฯ ‘‘เตนา’’ติอาทิ สห โยชนาย ยถาวากฺยํ ทสฺสนํฯ ‘‘อยํ ปรมตฺโถ, อยํ สมฺมุตี’’ติ อิมสฺส วิภาคสฺส ทุพฺพิภาคตฺตา ทุชฺชานํ เอตํ นานตฺตํฯ

‘‘ยชฺเชตํ ทุชฺชานํ ตาว ติฏฺฐตุ, อญฺญํ ปนตฺถํ ภควนฺตํ ปุจฺฉามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตถา ปฏิปนฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ ปริพฺพาชโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺโญ วา สญฺญาโตติ สญฺญาสภาวโต อญฺญสภาโว วา อตฺตา โหตูติ อตฺโถฯ อธุนา ปน ‘‘อญฺญา วา สญฺญา’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ อสฺสาติ อตฺตโนฯ

โลกียติ ทิสฺสติ, ปติฏฺฐหติ วา เอตฺถ ปุญฺญปาปํ, ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, อตฺตาฯ โส หิสฺส การโก, เวทโก จาติ อิจฺฉิโตฯ ทิฏฺฐิคตนฺติ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.31; อุทา. 55) นยปวตฺตํ ทิฏฺฐิคตํฯ น เหส ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถนิสฺสิโต ตทสํวตฺตนโตฯ โย หิ ตํ สํวตฺตนโก, โส ‘‘ตํ นิสฺสิโต’’ติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺย ยถา ตํ ปุญฺญญาณสมฺภาโรฯ เอเตเนว นเยน น ธมฺมนิสฺสิตตาปิ สํวณฺเณตพฺพาฯ พฺรหฺมจริยสฺส อาทิ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตเทว อาทิพฺรหฺมจริยกํ ยถา ‘‘วินโย เอว เวนยิโก’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 8)ฯ เตนาห ‘‘สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณํ ตสฺส อวธารณผลตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อาทิมตฺต’’นฺติฯ ตทิธ อธิสีลสิกฺขาวฯ สา หิ สิกฺขตฺตยสงฺคหิเต สาสนพฺรหฺมจริเย อาทิภูตา, น อญฺญตฺถ วิย อาชีวฏฺฐมกาทิ อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ ทสฺเสติ ‘‘อธิสีลสิกฺขามตฺต’’นฺติ อิมินาฯ นิพฺพินฺทนตฺถายาติ อุกฺกณฺฐิตภาวายฯ ‘‘อภิชานนายาติ ญาตปริญฺญาวเสน อภิชานนตฺถายฯ สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ตีรณปหานปริญฺญาวเสน สมฺโพธนตฺถายา’’ติ วทนฺติฯ อปิจ อภิชานนายาติ อภิญฺญาปญฺญาวเสน ชานนายฯ ตํ ปน วฏฺฏสฺส ปจฺจกฺขกรณเมว โหตีติ อาห ‘‘ปจฺจกฺขกิริยายา’’ติฯ สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ ปริญฺญาภิสมยวเสน ปฏิเวธตฺถายฯ ทิฏฺฐาภินิเวสสฺส สํสารวฏฺเฏ นิพฺพิทาวิราคนิโรธุปสมาสํวตฺตนํ วฏฺฏนฺโตคธตฺตา, ตสฺส วฏฺฏสมฺพนฺธนโต จฯ ตถา อภิญฺญาสมฺโพธนิพฺพานาสํวตฺตนญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ

กามํ ตณฺหาปิ ทุกฺขสภาวา เอว, ตสฺสา ปน สมุทยภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘ตณฺหํ ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ปภาวนโตติ อุปฺปาทนโตฯ ทุกฺขํ ปภาเวนฺตีปิ ตณฺหา อวิชฺชาทิปจฺจยนฺตรสหิตา เอว ปภาเวติ, น เกวลาติ อาห ‘‘สปฺปจฺจยา’’ติฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํฯ น ปวตฺตนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสมุทยา, เอตสฺมิํ วา อธิคเตติ หิ อปฺปวตฺติฯ ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ คจฺฉติ, ตทตฺถญฺจ สา ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาฯ

มคฺคปาตุภาโวติ มคฺคสมุปฺปาโทฯ ผลสจฺฉิกิริยาติ ผลสฺสาธิคมวเสน ปจฺจกฺขกรณํฯ ตํ อาการนฺติ ตํ ตุณฺหีภาวสงฺขาตํ คมนลิงฺค อาโรเจนฺโต วิย, น ปน อภิมุขํ อาโรเจติฯ

[421] สมนฺตโต นิคฺคณฺหนวเสน โตทนํ วิชฺฌนํ สนฺนิโตทกํฯ มโนคณาทีนํ วิเสสนสฺส นปุํสกลิงฺเคน นิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘‘วาจาย สนฺนิโตทเกนา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘วจนปโตทเกนา’’ติฯ อถ วา ‘‘วาจายา’’ติ อิทํ ‘‘สนฺนิโตทเกนา’’ติ เอตฺถ กรณวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘วจนปโตทเกนา’’ติ หิ วจเนน ปโตทเกนาติ อตฺโถ, ‘‘วาจายา’’ติ วา สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ วาจาย สนฺนิโตทนกิริยาย สชฺฌพฺภริตมกํสูติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘สชฺฌพฺภริต’’นฺติ เอตสฺส ‘‘สํ อธิ อภิ อริภ’’นฺติ ปทจฺเฉโท, สมนฺตโต ภุสํ อริตนฺติ อตฺโถ, สตมตฺเตหิ ตุตฺตเกหิ วิย วิวิเธหิ ปริพฺพาชกวาจาโตทเนหิ ตุทิํ สูติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อุปริ วิชฺฌิํสู’’ติฯ สภาวโต วิชฺชมานนฺติ ปรมตฺถสภาวโต อุปลพฺภมานํ, น ปกติอาทิ วิย อนุปลพฺภมานํฯ ตจฺฉนฺติ สจฺจํฯ ตถนฺติ อวิปรีตํฯ อตฺถโต เววจนเมว ตํ ปทตฺตยํฯ นวโลกุตฺตรธมฺเมสูติ วิสเย ภุมฺมํ, เต ธมฺเม วิสยํ กตฺวาฯ ฐิตสภาวนฺติ อวฏฺฐิตสภาวํ, ตทุปฺปาทกนฺติ อตฺโถฯ โลกุตฺตรธมฺมนิยามนิยตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสมฺปาปนนิยาเมน นิยตํฯ อิทานิ ปน ‘‘โลกุตฺตรธมฺมนิยามต’’นฺติ ปาโฐ, โส น โปราโณ อาจริเยน อนุทฺธฏตฺตาฯ กสฺมา ปเนสา ปฏิปทา ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตาติ อาห ‘‘พุทฺธานญฺหี’’ติอาทิฯ สาติ ปฏิปทาฯ เอทิสาติ ‘‘ธมฺมฏฺฐิตต’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปการาฯ

จิตฺตหตฺถิสาริปุตฺตโปฏฺฐปาทวตฺถุวณฺณนา

[422] หตฺถิํ สาเรติ ทเมตีติ หตฺถิสารี, หตฺถาจริโยฯ สุขุเมสุ อตฺถนฺตเรสูติ ขนฺธายตนาทีสุ สุขุมญาณโคจเรสุ ธมฺเมสุฯ อภิธมฺมิโก กิเรสฯ กุสโลติ ปุพฺเพปิ พุทฺธสาสเน กตปริจยตาย เฉโกฯ ตาทิเส จิตฺเตติ คิหิภาวจิตฺเตฯ อิตโร ปน ตํ สุตฺวาว น วิพฺภมิ, ปพฺพชฺชายเมว อภิรมีติ อธิปฺปาโยฯ คิหิภาเว อานิสํสกถาย กถิตตฺตาติ เอตฺถ สีลวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ตถา กถเนน วิพฺภมเน นิโยชิตตฺตา อิทานิ สยมฺปิ สีลวา เอว หุตฺวา ฉ วาเร วิพฺภมีติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพฯ กมฺมสริกฺขเกน หิ กมฺมผเลน ภวิตพฺพํฯ กเถนฺตานนฺติ อนาทเร สามิวจนํฯ มหาสาวกสฺส กถิเตติ มหาสาวกภูเตน มหาโกฏฺฐิกตฺเถเรน อปสาทนวเสน กถิเต, กถนนิมิตฺตํ ปติฏฺฐํ ลทฺธุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘วิพฺภมิตฺวา คิหี ชาโต’’ติ อิทํ สตฺตมวารมิว วุตฺตํฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.3 จิตฺตหตฺถตฺเถรวตฺถุ) ปน กุทาลปณฺฑิตชาตเก (ชา. อฏฺฐ. 1.1.7 กุทฺทาลชาตกวณฺณนา) จ ฉกฺขตฺตุเมว วิพฺภมนวาโร วุตฺโตฯ คิหิสหายโกติ คิหิกาเล สหายโกฯ อปสกฺกนฺโตปิ นามาติ อปิ นาม อปสกฺกนฺโต, คารยฺหวจนเมตํฯ ปพฺพชิตุํ วฏฺฏตีติ ปพฺพชฺชา วฏฺฏติฯ

[423] ปญฺญาจกฺขุโน นตฺถิตายาติ สุวุตฺตทุรุตฺตสมวิสมทสฺสนสมตฺถสฺส ปญฺญาจกฺขุโน อภาเวนฯ ยาทิเสน จกฺขุนา โส ‘‘จกฺขุมา’’ติ วุตฺโต, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุภาสิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – เอกํสิกาติ เอกนฺติกา, นิพฺพานวหภาเวน นิจฺฉิตาติ วุตฺตํ โหติฯ ปญฺญตฺตาติ ววตฺถปิตาฯ น เอกํสิกาติ น เอกนฺติกา นิพฺพานาวหภาเวน นิจฺฉิตา วฏฺฏนฺโตคธภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ อยมตฺโถ หิ ‘‘กสฺมา เจเต โปฏฺฐปาท มยา เอกํสิกา ธมฺมา เทสิตา ปญฺญตฺตา, เอเต โปฏฺฐปาท อตฺถสํหิตา…เป.… นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิสุตฺตปเทหิ สํสนฺทติ สเมตีติฯ