โส ปน เถรวาเท น ผลสมาธิสญฺญา เอวาติ อาห ‘‘ผลสมาธิสญฺญาปจฺจยา’’ติ, อรหตฺตผลสมาธิสหคตสญฺญาปจฺจยาติ อตฺโถฯ กิราติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาโตฯ ยถาธิคตธมฺมานุสฺสรณปกฺขิยา หิ ปจฺจเวกฺขณาฯ สมาธิสีเสน เจตฺถ สพฺพํ อรหตฺตผลํ คหิตํ สหจรณญาเยน, ตสฺมิํ อสติ ปจฺจเวกฺขณาย อสมฺภโวติ ปาฬิยํ ‘‘อิทปฺปจฺจยา’’ติ วุตฺตํฯ เอวมิธ ทีฆภาณกานํ มเตน ผลปจฺจเวกฺขณาย เอกนฺติกตา ทสฺสิตาฯ จูฬทุกฺขกฺขนฺธสุตฺตฏฺฐกถายํ ปน เอวํ วุตฺตํ ‘‘สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติฯ เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ, เอโก อวสิฏฺฐกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมวฯ อิมาสุ ปน ปญฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.175), ตเทตํ มชฺฌิมภาณกานํ มเตน วุตฺตํฯ อาภิธมฺมิกา ปน วทนฺติ –

‘‘มคฺคํ ผลญฺจ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขติ ปณฺฑิโต;

หีเน กิเลเส เสเส จ, ปจฺจเวกฺขติ วา น วา’’ติฯ (อภิธมฺมตฺถสงฺคหฏฺฐกถายํ กมฺมฏฺฐานสงฺคหวิภาเค วิสุทฺธิเภเท);

สญฺญาอตฺตกถาวณฺณนา

[417] ‘‘คามสูกโร’’ติ อิมินา วนสูกรมปเนติฯ เอวญฺหิ อุปมาวจนํ สูปปนฺนํ โหตีติฯ เทสนาย สณฺหภาเวน สารมฺภมกฺขอิสฺสาทิมลวิโสธนโต สุตมยญาณํ นฺหาปิตํ วิย, สุขุมภาเวน อนุวิลิตฺตํ วิย, ติลกฺขณพฺภาหตตาย กุณฺฑลาทฺยาลงฺการวิภูสิตํ วิย จ โหติฯ ตทนุปวิสโต ญาณสฺส, ตถาภาวา ตํสมงฺคิโน จ ปุคฺคลสฺส ตถาภาวาปตฺติ, นิโรธกถาย นิเวทนญฺจสฺส สิริสยเน ปเวสนสทิสนฺติ อาห ‘‘สณฺหสุขุม…เป.… อาราปิโตปี’’ติฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ นิโรธกถายํฯ มนฺทพุทฺธิตาย สุขํ น วินฺทนฺโต อลภนฺโต, อชานนฺโต วาฯ มลวิทูสิตตาย คูถฏฺฐานสทิสํฯ อตฺตโน ลทฺธินฺติ อตฺตทิฏฺฐิํฯ อนุมติํ คเหตฺวาติ อนุญฺญํ คเหตฺวา ‘‘เอทิโส เม อตฺตา’’ติ อนุชานาเปตฺวา, อตฺตโน ลทฺธิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ