สีลสมาธิปญฺญาสมฺปทาวณฺณนา

[400-1] ปณฺฑิโตติ เหตุสมฺปตฺติสิทฺเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ กถํ อุคฺคเหสีติ ปริปกฺกญาณตฺตา ฆเฏ ปทีเปน วิย อพฺภนฺตเร สมุชฺชลนฺเตน ปญฺญาเวยฺยตฺติเยน ตตฺถ ตตฺถ ภควตา เทสิตมตฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ เทสนํ อุปธาเรสิฯ ยสฺมา อุคฺคเหสิ, ตสฺมา…เป.… วิทิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส จาติ โย อเจลโก โหติ, ยาว อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, ตสฺส จฯ ตสฺส เจติ วา ปทจฺเฉโท, อภาวิตา อสจฺฉิกตา โหติ เจติ โยชนาฯ ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามิ, ยาหิ สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ สีลสมฺปทาทิวิชานนตฺถนฺติ สีลสมฺปทาทิวิชานนเหตุฯ ‘‘กสฺมา ปุจฺฉตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ อถ-สทฺโท เจตฺถ การเณฯ เอวมีทิเสสุฯ สีลสมฺปทายาติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, อุปลกฺขณนิทฺเทโส วายํ, เตน ‘‘จิตฺตสมฺปทาย, ปญฺญาสมฺปทายา’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติฯ เตนาห ‘‘สีลจิตฺตปญฺญาสมฺปทาหิ อญฺญา’’ติฯ อิเมหิ จ อเสกฺขสีลาทิกฺขนฺธตฺตยํ สงฺคหิตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตผลเมวา’’ติฯ ตตฺถ การณํ ทสฺเสติ ‘‘อรหตฺตผลปริโยสาน’’นฺติอาทินาฯ อิทญฺหิ กาโกโลกนมิว อุภยาเปกฺขวจนํฯ

สีหนาทกถาวณฺณนา

[402] อนุตฺตรนฺติ อนญฺญสาธารณตาย, อนญฺญสาธารณตฺถวิสยตาย จ อนุตฺตรํฯ มหาสีหนาทนฺติ มหนฺตํ พุทฺธสีหนาทํฯ อติวิย อจฺจนฺตวิสุทฺธตาย ปรมวิสุทฺธํฯ ‘‘ปรมนฺติ อุกฺกฏฺฐํฯ เตนาห ‘อุตฺตม’นฺติ’’ อาจริเยน วุตฺตํ, อุกฺกฏฺฐปริยาโย จ ปรมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสาธิปฺปาโยฯ สีลเมวาติ โลกิยสีลมตฺตตฺตา สีลสามญฺญเมวฯ ยถา อนญฺญสาธารณํ ภควโต โลกุตฺตรสีลํ สวาสนปฏิปกฺขธมฺมวิทฺธํสนโต, เอวํ โลกิยสีลมฺปิ อนญฺญสาธารณเมว ตทนุจฺฉวิกภาเวน ปวตฺตตฺตาฯ เอวญฺหิ ‘‘นาหํ ตตฺถา’’ติ ปาฬิวจนํ อุปปนฺนํ โหติฯ ‘‘ยาวตา กสฺสป อริยํ ปรมํ สีล’’นฺติ อิทํ ‘‘สีลสฺส วณฺณํ ภาสนฺตี’’ติ เอตฺถ อาการทสฺสนํฯ ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ อิทํ ปน ‘‘ตตฺถา’’ติ ปททฺวเย อนิยมวจนํ ฯ ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ จ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธมฺปิ พุทฺธสีลํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ต-สทฺเทนปิ อุภยสฺเสว ปรามสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สีเลปิ ปรมสีเลปี’’ติอาทิมาหฯ สมสมนฺติ สเมน วิเสสนภูเตน สีเลน สมนฺติ อตฺถํ วิญฺญาเปตุํ ‘‘มม สีลสเมน สีเลน มยา สม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ สีเลติ ทุวิเธปิ สีเลฯ อิติ อิมนฺติ เอวํ อิมํ สีลวิสยํฯ ปฐมนฺติ อุปฺปตฺติกฺกมโต ปฐมํ ปวตฺตตฺตา ปฐมภูตํฯ

ตปตีติ กิเลเส สนฺตปฺปติ, วิธมตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตเทวา’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณสมาสมาหฯ ชิคุจฺฉตีติ หีเฬติ ลามกโต ฐเปติฯ อารกา กิเลเสหีติ กตฺวา นิทฺโทสตฺตา อริยาฯ อารมฺภวตฺถุวเสนาติ อฏฺฐารมฺภวตฺถุวเสนฯ วิปสฺสนาวีริยสงฺขาตาติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตวีริยสงฺขาตาฯ โลกิยมตฺตตฺตา ตโปชิคุจฺฉาวฯ มคฺคผลสมฺปยุตฺตา วีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉาติ อธิการวเสน สมฺพนฺโธฯ

สพฺพุกฺกฏฺฐภาวโต ปรมา นามฯ ยถา ยุวิโน ภาโว โยพฺพนํ, เอวํ ชิคุจฺฉิโน ภาโว เชคุจฺฉํฯ ยทิทํ อธิเชคุจฺฉนฺติ สีเล วิย โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธมฺปิ พุทฺธเชคุจฺฉํฯ ตตฺถาติ เชคุจฺเฉปิ อธิเชคุจฺเฉปิฯ กมฺมสฺสกตาปญฺญาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติอาทิ (ม. นิ. 1.441; วิภ. 793) นยปฺปวตฺตํ ญาณํฯ ยถาห วิภงฺเค –

‘‘ตตฺถ กตรํ กมฺมสฺสกตาญาณํ, อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกฏทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก…เป.… ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ ญาณํ สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตาญาณ’’นฺติ (วิภ. 793)ฯ

สพฺพมฺปิ หิ อกุสลํ อตฺตโน วา โหตุ, ปรสฺส วา, น สกํ นามฯ กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต, อนตฺถชนนโต จฯ ตถา สพฺพมฺปิ กุสลํ สกํ นามฯ กสฺมา? อนตฺถภญฺชนโต, อตฺถชนนโต จฯ เอวํ กมฺมสฺสกภาเว ปวตฺตา ปญฺญา กมฺมสฺสกตาปญฺญา นามฯ วิปสฺสนาปญฺญาติ มคฺคสจฺจสฺส, ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกสญฺญิตา วิปสฺสนาปญฺญา, โลกิยมตฺตโต ปญฺญาวฯ อิตฺถิลิงฺคสฺส นปุํสกลิงฺควิปริยาโย อิธ ลิงฺควิปลฺลาโสฯ ยายํ อธิปญฺญาติ สีเล วิย โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธาปิ พุทฺธปญฺญาฯ ตตฺถาติ ปญฺญายปิ อธิปญฺญายปิฯ ยถารหํ ปริตฺตมหคฺคตภาวโต วิมุตฺติเยว นามฯ มคฺคผลวเสน กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนานิ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติโยฯ อถ วา สมฺมาวาจาทิวิรตีนํ อธิสีลคฺคหเณน, สมฺมาวายามสฺส อธิเชคุจฺฉคฺคหเณน, สมฺมาทิฏฺฐิยา อธิปญฺญาคฺคหเณน คหิตตฺตา อคฺคหิตคฺคหเณน สมฺมาสงฺกปฺปสติสมาธโย มคฺคผลปริยาปนฺนา สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติโย ทฏฺฐพฺพาฯ นิสฺสรณวิมุตฺติ ปน นิพฺพานเมวฯ ยา อยํ อธิวิมุตฺตีติ สีเล วุตฺตนเยน ทุวิธาปิ อธิวิมุตฺติฯ ตตฺถาติ วิมุตฺติยาปิ อธิวิมุตฺติยาปิฯ

[403] ยํ กิญฺจิ ชนวิวิตฺตฏฺฐานํ สุญฺญาคารมิธาธิปฺเปตํฯ ตตฺถ นทนฺเตน วินา อญฺโญ ชโน นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกโกวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐสุ ปริสาสูติ ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวติํสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺฐสุ ปริสาสุฯ

ตทตฺถํ มชฺฌิมาคมวเร มหาสีหนาทสุตฺตปเทน (ม. นิ. 1.150) สาเธนฺโต ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวสารชฺชานีติ วิสารทภาวา, ญาณปฺปหานอนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนานิมิตฺตํ กุโตจิปิ อสนฺตสฺสนภาวา นิพฺภยภาวาติ อตฺโถฯ ‘‘เวสารชฺช’’นฺติ หิ จตูสุ ฐาเนสุ สารชฺชาภาวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสมยญาณสฺเสตํ นามํฯ อญฺเญหิ ปน อสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตสฺส ตถาคตเวสารชฺชานี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ เวสารชฺชานิ ปุญฺญุสฺสยสมฺปตฺติยา อาคตานิ, ตถา อาคตเวสารชฺชานี’’ติ วา ทุติยสฺส ตถาคตสทฺทสฺส ตุลฺยาธิกรณตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ อยํ อฏฺฐกถานโยฯ เนรุตฺติกา ปน วทนฺติ ‘‘สมาเส สิทฺเธ สามญฺญตฺตา, สญฺญาสทฺทตฺตา จ ตถา วุตฺต’’นฺติฯ อาสภํ ฐานนฺติ เสฏฺฐฏฺฐานํ อุตฺตมฏฺฐานํฯ สพฺพญฺญุตํ ปฏิชานนวเสน อภิมุขํ คจฺฉนฺติ, อฏฺฐปริสํ อุปสงฺกมนฺตีติ วา อาสภา, พุทฺธา, เตสํ ฐานนฺติปิ อตฺโถฯ

อปิจ ตโย ปุงฺควา – ควสตเชฏฺฐโก อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภฯ วชสตเชฏฺฐโก วา อุสโภ, วชสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภฯ เอกคามเขตฺเต วา เชฏฺโฐ อุสโภ, ทฺวีสุ คามเขตฺเตสุ เชฏฺโฐ วสโภ, สพฺพควเสฏฺโฐ สพฺพตฺถ เชฏฺโฐ สพฺพปริสฺสยสโห เสโต ปาสาทิโก มหาภารวโห อสนิสตสทฺเทหิปิ อกมฺปนีโย นิสโภติฯ นิสโภว อิธ ‘‘อุสโภ’’ติ อธิปฺเปโตฯ อิทมฺปิ หิ ตสฺส ปริยายวจนํฯ อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อิทํ ปน อาสภํ วิยาติ อาสภํฯ ยเถว หิ นิสภสงฺขาโต อุสโภ อุสภพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ ปาเทหิ ปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติ, เอวํ ตถาคโตปิ ทสตถาคตพเลน สมนฺนาคโต จตูหิ เวสารชฺชปาเทหิ อฏฺฐปริสาปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิโย อจลฏฺฐาเนน ติฏฺฐติฯ เอวํ ติฏฺฐมาโนว ตํ อาสภํ ฐานํ ปฏิวิชานาติ อุปคจฺฉติ น ปจฺจกฺขาติ อตฺตนิ อาโรเปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาตี’’ติฯ

สีหนาทํ นทตีติ ‘‘เสฏฺฐนาทํ อภีตนาทํ นทตี’’ติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ อถ วา สีหนาทสทิสํ นาทํ นทติฯ อยมตฺโถ ขนฺธวคฺคสํยุตฺเต อาคเตน สีหนาทสุตฺเตน (สํ. นิ. 3.78) ทีเปตพฺโพฯ

ยถา วา สีโห มิคราชา ปริสฺสยานํ สหนโต, โคณมหิํ สมตฺตวารณาทีนํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ตถาคโต มุนิราชา โลกธมฺมานํ สหนโต, ปรปฺปวาทานํ หนนโต จ ‘‘สีโห’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ วุตฺตสฺส สีหสฺส นาทํ นทติฯ ตตฺถ ยถา มิคสีโห สีหพเลน สมนฺนาคโต สพฺพตฺถ วิสารโท วิคตโลมหํโส สีหนาทํ นทติ, เอวํ ตถาคตสีโห ทสตถาคตพเลน สมนฺนาคโต อฏฺฐสุ ปริสาสุ วิสารโท วิคตโลมหํโส ‘‘อิติ รูป’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 3.78; อ. นิ. 8.2) นเยน นานาวิธเทสนาวิลาสสมฺปนฺนํ สีหนาทํ นทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปริสาสุ สีหนาทํ นทตี’’ติฯ

ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ ญาตุมิจฺฉิตํ อตฺถํ อตฺตโน ญาณพลานุรูปํ อภิสงฺขริตฺวาฯ ตงฺขณญฺเญวาติ ปุจฺฉิตกฺขเณเยว ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน วิสฺสชฺเชติฯ อชฺฌาสยานุรูปํ, อตฺถธมฺมานุรูปญฺจ วิสฺสชฺชนโต จิตฺตํ ปริโตเสติเยวฯ อสฺสาติ สมณสฺส โคตมสฺสฯ โสตพฺพํ มญฺญนฺตีติ อฏฺฐกฺขณวชฺชิเตน นวเมน ขเณน ลพฺภมานตฺตา ‘‘ยํ โน สตฺถา สาสติ, ตํ มยํ โสสฺสามา’’ติ อาทรภาวชาตา มหนฺเตเนว อุสฺสาเหน โสตพฺพํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ มญฺญติฯ กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตาติ ปสาทาภิวุทฺธิยา วิคตุปกฺกิเลสตาย กลฺลจิตฺตา มุทุจิตฺตา โหนฺติฯ มุทฺธปฺปสนฺนาติ ตุจฺฉปฺปสนฺนา นิรตฺถกปฺปสนฺนาฯ ปสนฺนากาโร นาม ปสนฺเนหิ กาตพฺพสกฺกาโร, โส ทุวิโธ ธมฺมามิสปูชาวเสน, ตตฺถ อามิสปูชํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปณีตานี’’ติอาทิมาหฯ ธมฺมปูชา ปน ปาฬิยเมว ‘‘ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺตี’’ติ อิมินา ทสฺสิตาฯ ตถาภาวายาติ ยถาภาวาย ยสฺส วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณสฺส อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, ตถาภาวายฯ ตเทวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปูรณตฺถายา’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ หิ วฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณปริโยสานา, สา จ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ ยาย อนุปุพฺพิยา ปฏิปชฺชิตพฺพา, ปฏิปชฺชนฺตานญฺจ สติ อชฺฌตฺติกงฺคสมวาเย เอกํสิกา ตสฺสา ปาริปูรีติ ตํ อนุปุพฺพิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกจิ สรเณสู’’ติอาทิมาหฯ ยถา ปูเรนฺตา ปูเรตุํ สกฺโกติ นาม, ตถา ปูรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพากาเรน ปน ปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

อิมสฺมิํ ปโนกาเสติ ‘‘ปฏิปนฺนา จ อาราเธนฺตี’’ติ สีหนาทกิจฺจปาริปูริฏฺฐปเน ปาฬิปเทเสฯ สโมธาเนตพฺพาติ สงฺกลยิตพฺพาฯ

เอกจฺจํ…เป.… ปสฺสามีติ ภควโต เอโก สีหนาโท อสาธารโณ อญฺเญหิ อปฺปฏิวตฺติโย เสฏฺฐนาโท อภีตนาโทติ กตฺวาฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อปรํ ตปสฺสินฺติ อธิกาโรฯ ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสิํ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ วุตฺตสีหนาทโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘วิมุตฺติยา มยฺหํ สทิโส นตฺถี’’ติ วุตฺตสีหนาทา ปุริมกานํ ทสนฺนํ สีหนาทานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ เตนาห ‘‘เอเกกสฺสา’’ติฯ ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ‘‘ปฏิปนฺนา จ มํ อาราเธนฺตี’’ติ ปริโยสานา ทส ทส สีหนาทา ปริวาราฯ ‘‘เอกจฺจํ ตปสฺสิํ นิรเย นิพฺพตฺตํ ปสฺสามี’’ติ หิ สีหนาทํ นทนฺโต ภควา ปริสาสุ นทติ วิสารโท หุตฺวา นทติ, ตตฺถ จ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ปญฺหํ วิสฺสชฺเชติ, วิสฺสชฺชเนน ปรสฺส จิตฺตํ อาราเธติ, สุตฺวา โสตพฺพํ มญฺญนฺติ, สุตฺวา จ ภควโต ปสีทนฺติ, ปสนฺนา จ ปสนฺนาการํ กโรนฺติ, ยํ ปฏิปตฺติํ เทเสติ, ตถตฺตาย ปฏิปชฺชนฺติ, ปฏิปนฺนา จ มํ อาราเธนฺตีติ เอวํ ปริวาเรตฺวา อตฺถโยชนา สมฺภวติฯ อยเมว นโย เสเสสุปิ นวสุฯ

‘‘เอว’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตานํ สีหนาทานํ สงฺกลยิตฺวา ทสฺสนํฯ เต ทสาติ ‘‘ปริสาสุ จ นทตี’’ติ อาทโย ทส สีหนาทาฯ ปุริมานํ ทสนฺนนฺติ ยถาวุตฺตานํ มูลภูตานํ ปุริมกานํ ทสสีหนาทานํฯ ปริวารวเสนาติ มูลิํ กตฺวา ปจฺเจกํ ปริวารวเสน โยชิยมานา สตํ สีหนาทาฯ ปุริมา จ ทสาติ มูลมูลิโย กตฺวา ปริวารวเสน อโยชิยมานา ปุริมกา จ ทสาติ เอวํ ทสาธิกํ สีหนาทสตํ โหติฯ อญฺญสฺมิํ ปน สุตฺเตติ มชฺฌิมาคมจูฬสีหนาทสุตฺตาทิมฺหิ (ม. นิ. 1.193) เตนาติ สงฺขฺยามหตฺเตนฯ มหาสีหนาทตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘มหาสีหนาท’’นฺติ วุจฺจติ, น ปน มชฺฌิมนิกาเย มหาสีหนาทสุตฺตมิว จูฬสีหนาทสุตฺตมุปาทายาติ อธิปฺปาโยฯ

ติตฺถิยปริวาสกถาวณฺณนา

[404] ปฏิเสเธตฺวาติ ตถา ภาวาภาวทสฺสเนน ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ ยํ ภควา ปาถิกวคฺเค อุทุมฺพริกสุตฺเต (ที. นิ. 3.57) ‘‘อิธ นิคฺโรธ ตปสฺสี’’ติอาทินา อุปกฺกิเลสวิภาคํ, ปาริสุทฺธิวิภาคญฺจ ทสฺเสนฺโต สปริสสฺส นิคฺโรธปริพฺพาชกสฺส ปุรโต สีหนาทํ นทติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นทิตปุพฺพนฺติ อุทุมฺพริกสุตฺเต อาคตนเยน ปุพฺเพ นิคฺโรธปริพฺพาชกสฺส นทิตํ ฯ ตปพฺรหฺมจารีติ อุตฺตมตปจารี, ตเปน วา วีริเยน พฺรหฺมจารีฯ อิทนฺติ ‘‘ราชคเห…เป.… ปญฺหํ อปุจฺฉี’’ติ ปาฬิยํ อาคตวจนํฯ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.403) ปน ยถาวุตฺตํ อฏฺฐกถาวจนเมว ปจฺจามฏฺฐํฯ เอตฺถ จ กามํ ยทา นิคฺโรโธ ปญฺหมปุจฺฉิ, ภควา จสฺส วิสฺสชฺเชสิ, น ตทา ภควา คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรติ, ราชคหสมีเปเยว อุทุมฺพริกาย เทวิยา อุยฺยาเน วิหรติ ตตฺเถว ตถา ปุจฺฉิตตฺตา, วิสฺสชฺชิตตฺตา จ, ตถาปิ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต ภควโต วิหาโร น ตาว วิจฺฉินฺโน, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ตตฺร ม’’นฺติอาทิวจนํ, อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ตตฺร ราชคเห คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต วิหรนฺตํ ม’’นฺติอาทิวจนํ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถมฺปิ ‘‘ยํ ตํ ภควา’’ติอาทินา วิญฺญาเปตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต’’ติ อิทํ ตตฺถ กตวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ‘‘คิชฺฌกูเฏ มหาวิหาเร’’ติ อิมินาฯ อุทุมฺพริกายาติ ตนฺนามิกายฯ อุยฺยาเนติ ตตฺถ กตปริพฺพาชการามํ สนฺธาย วทติฯ นิคฺโรโธ นาม ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ สนฺธาโน นาม ปญฺจอุปาสกสตปริวาโร อนาคามิอุปาสโกฯ กถาสลฺลาปนฺติ ‘‘ยคฺเฆ คหปติ ชาเนยฺยาสิ, เกน สมโณ โคตโม สทฺธิํ สลฺลปตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.53) สลฺลาปกถํฯ ปรนฺติ อติสยตฺเถ นิปาโตฯ วิยาติ ปทปูรณมตฺเต ยถา ตํ ‘‘อติวิยา’’ติฯ อนฺธพาลนฺติ ปญฺญาจกฺขุนา อนฺธํ พาลชนํฯ โยเคติ นเย, ทุกฺขนิสฺสรณูปาเยติ อตฺโถฯ

[405] อเนนาติ ภควตาฯ ขนฺธเกติ มหาวคฺเค ปพฺพชฺชขนฺธเก (มหาว. 96) ยํ ปริวาสํ ปริวสตีติ โยชนาฯ ‘‘ปุพฺเพ อญฺญติตฺถิโย ภูโตติ อญฺญติตฺถิยปุพฺโพ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 76) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถเรน วุตฺตํฯ ปฐมํ ปพฺพชฺชํ คเหตฺวาว ปริวสตีติ อาห ‘‘สามเณรภูมิยํ ฐิโต’’ติฯ ตนฺติ ทฺวีหิ อากาเรหิ วุตฺตํ ปริวาสํฯ ปพฺพชฺชนฺติ ‘‘อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปท’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตํ ปพฺพชฺชคฺคหณํฯ ‘‘อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. 51) เอตฺถ ทิรตฺตคฺคหณํ วิย วจนสิลิฏฺฐตาวเสเนว วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน สามเณรภูมิยํ ฐิเตเนว ปริวสิตพฺพํ, น คิหิภูเตน, ตสฺมา อปริวสิตฺวาเยว ปพฺพชฺชํ ลภติฯ