เมนู

ปาโตปทมิว สายํปทํ เนปาติกํ ฯ อนุสารโลเปน ปน ‘‘สายตติยก’’นฺติปิ ปาโฐ ทิสฺสติฯ

เอตฺถ จ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติอาทีนิ ยาว ‘‘ถุโสทกํ ปิวตี’’ติ เอตานิ วตปทานิ เอกวารานิ, ‘‘เอกาคาริโก วา โหตี’’ติอาทีนิ ปน นานาวารานิ, นานากาลิกานิ วาฯ ตถา ‘‘สากภกฺโข วา โหตี’’ติอาทีนิ, ‘‘สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทีนิ จฯ ตถา เหตฺถ วา-สทฺทคฺคหณํ, ปิ-สทฺทคฺคหณญฺจ กตํฯ ปิ-สทฺโทปิ อิธ วิกปฺปตฺโถ เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ปุริเมสุ ปน วตปเทสุ ตทุภยมฺปิ น กตํ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิวจนสฺส, ‘‘รโชชลฺลธโรปิ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’’ติ วจนสฺส จ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติฯ อถ วา กิเมตฺถ อวิโรธจินฺตายฯ อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ติตฺถิยวาโทฯ อปิจ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ อารภิตฺวา ตปฺปสงฺเคน สพฺพมฺปิ อญฺญมญฺญวิโรธเมว อตฺตกิลมถานุโยคํ ทสฺเสนฺเตน เตน อเจลกสฺสเปน ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตโปปกฺกมนิรตฺถกตาวณฺณนา

[397] สีลสมฺปทาทีหีติ สีลสมฺปทา, สมาธิสมฺปทา, ปญฺญาสมฺปทาติ อิมาหิ โลกุตฺตราหิ สมฺปทาหิฯ วินาติ วิรหิตตฺตา, วินา วา ตาหิ น กทาจิปิ สามญฺญํ วา พฺรหฺมญฺญํ วา สมฺภวติ, ตสฺมา เตสํ ตโปปกฺกมานํ นิรตฺถกตํ ทสฺเสนฺโตติ สปาฐเสสโยชนาฯ โทสเวรวิรหิตนฺติ โทสสงฺขาตเวรโต วิรหิตํฯ อิทญฺหิ โทสสฺส เมตฺตาย อุชุปฏิปกฺขโต วุตฺตํฯ ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘โทสคฺคหเณน วา สพฺเพปิ ฌานปฏิปกฺขา สํกิเลสธมฺมา คหิตาฯ เวรคฺคหเณน ปจฺจตฺถิกภูตา สตฺตาฯ ยทคฺเคน หิ โทสรหิตํ, ตทคฺเคน เวรรหิต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.397), ตเทตํ ปาฬิยํ เวรสทฺทสฺเสว วิชฺชมานตฺตา, อฏฺฐกถายญฺจ ตทตฺถเมว ทสฺเสตุํ โทสสทฺทสฺส วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํฯ

[398] เอตฺตกมตฺตนฺติ นคฺคจริยาทิมตฺตํฯ ปากฏภาเวน กายติ อตฺถํ คเมตีติ ปกติ, โลกสิทฺธวาโทฯ เตนาห ‘‘ปกติกถา เอสา’’ติฯ

‘‘มตฺตา สุขปริจฺจาคา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 290) วิย มตฺตาสทฺโท อปฺปตฺตํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปมาณวาจโกติ อาห ‘‘อิมินา’’ติอาทิฯ เตน ปน ปมาเณน ปหาตพฺโพ เอว ปฏิปตฺติกฺกโม ปกรณปฺปตฺโตฯ อิมินา ‘‘ตโปปกฺกเมนา’’ติ สทฺทนฺตเรน วา อธิคโตติ ทสฺเสติ ‘‘ปฏิปตฺติกฺกเมนา’’ติ อิมินาฯ ตโตติ ตสฺมา สามญฺญพฺรหฺมญฺญสฺส อปฺปมตฺตเกเนว ปฏิปตฺติกฺกเมน สุทุกฺกรภาวโตฯ อิมํ เหตุสมฺพนฺธํ สนฺธาย ‘‘ปทสมฺพนฺเธน สทฺธิ’’นฺติ วุตฺตํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพวาเรสุฯ

[399] อญฺญถาติ ยทิ อเจลกภาวาทินา สามญฺญํ วา พฺรหฺมญฺญํ วา อภวิสฺส, เอวํ สติ สุวิชาโนว สมโณ, สุวิชาโน พฺราหฺมโณฯ ยสฺมา ปน ตุมฺเห อิโต อญฺญถาว สามญฺญํ, อญฺญถา พฺรหฺมญฺญํ วทถ, ตสฺมา ทุชฺชาโนว สมโณ ทุชฺชาโน พฺราหฺมโณติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อิทํ สนฺธายาหา’’ติฯ ตํ ปกติวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ ยํ ปุพฺเพ ปากติกํ สามญฺญํ, พฺรหฺมญฺญญฺจ หทเย ฐเปตฺวา เตน อเจลกสฺสเปน ‘‘ทุกฺกรํ สุทุกฺกร’’นฺติ วุตฺตํ, ภควตา จ ตเมว สนฺธาย ‘‘ปกติ โข เอสา’’ติอาทิ ภาสิตํ, ตเมว อิธ ปากติกสามญฺญพฺรหฺมญฺญวิสยํ กถํ ปฏิสํหริตฺวาฯ สภาวโตว ปรมตฺถโต เอว สมณสฺส, พฺราหฺมณสฺส จ ทุชฺชานภาวํ อาวิกโรนฺโต ปุนปิ ‘‘ปกติ โข’’ติอาทิมาหฯ ตตฺราปีติ สมณพฺราหฺมณวาเทปิฯ ปทสมฺพนฺธนฺติ เหตุปเทน สทฺธิํ ปุพฺพาปรวากฺยสมฺพนฺธํฯ

สีลสมาธิปญฺญาสมฺปทาวณฺณนา

[400-1] ปณฺฑิโตติ เหตุสมฺปตฺติสิทฺเธน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ กถํ อุคฺคเหสีติ ปริปกฺกญาณตฺตา ฆเฏ ปทีเปน วิย อพฺภนฺตเร สมุชฺชลนฺเตน ปญฺญาเวยฺยตฺติเยน ตตฺถ ตตฺถ ภควตา เทสิตมตฺถํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ เทสนํ อุปธาเรสิฯ ยสฺมา อุคฺคเหสิ, ตสฺมา…เป.… วิทิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส จาติ โย อเจลโก โหติ, ยาว อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, ตสฺส จฯ ตสฺส เจติ วา ปทจฺเฉโท, อภาวิตา อสจฺฉิกตา โหติ เจติ โยชนาฯ ตา สมฺปตฺติโย ปุจฺฉามิ, ยาหิ สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ สีลสมฺปทาทิวิชานนตฺถนฺติ สีลสมฺปทาทิวิชานนเหตุฯ ‘‘กสฺมา ปุจฺฉตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ อถ-สทฺโท เจตฺถ การเณฯ เอวมีทิเสสุฯ สีลสมฺปทายาติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, อุปลกฺขณนิทฺเทโส วายํ, เตน ‘‘จิตฺตสมฺปทาย, ปญฺญาสมฺปทายา’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติฯ เตนาห ‘‘สีลจิตฺตปญฺญาสมฺปทาหิ อญฺญา’’ติฯ อิเมหิ จ อเสกฺขสีลาทิกฺขนฺธตฺตยํ สงฺคหิตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตผลเมวา’’ติฯ ตตฺถ การณํ ทสฺเสติ ‘‘อรหตฺตผลปริโยสาน’’นฺติอาทินาฯ อิทญฺหิ กาโกโลกนมิว อุภยาเปกฺขวจนํฯ

สีหนาทกถาวณฺณนา

[402] อนุตฺตรนฺติ อนญฺญสาธารณตาย, อนญฺญสาธารณตฺถวิสยตาย จ อนุตฺตรํฯ มหาสีหนาทนฺติ มหนฺตํ พุทฺธสีหนาทํฯ อติวิย อจฺจนฺตวิสุทฺธตาย ปรมวิสุทฺธํฯ ‘‘ปรมนฺติ อุกฺกฏฺฐํฯ เตนาห ‘อุตฺตม’นฺติ’’ อาจริเยน วุตฺตํ, อุกฺกฏฺฐปริยาโย จ ปรมสทฺโท อตฺถีติ ตสฺสาธิปฺปาโยฯ สีลเมวาติ โลกิยสีลมตฺตตฺตา สีลสามญฺญเมวฯ ยถา อนญฺญสาธารณํ ภควโต โลกุตฺตรสีลํ สวาสนปฏิปกฺขธมฺมวิทฺธํสนโต, เอวํ โลกิยสีลมฺปิ อนญฺญสาธารณเมว ตทนุจฺฉวิกภาเวน ปวตฺตตฺตาฯ เอวญฺหิ ‘‘นาหํ ตตฺถา’’ติ ปาฬิวจนํ อุปปนฺนํ โหติฯ ‘‘ยาวตา กสฺสป อริยํ ปรมํ สีล’’นฺติ อิทํ ‘‘สีลสฺส วณฺณํ ภาสนฺตี’’ติ เอตฺถ อาการทสฺสนํฯ ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ อิทํ ปน ‘‘ตตฺถา’’ติ ปททฺวเย อนิยมวจนํ ‘‘ยทิทํ อธิสีล’’นฺติ จ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธมฺปิ พุทฺธสีลํ เอกชฺฌํ กตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา ต-สทฺเทนปิ อุภยสฺเสว ปรามสนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สีเลปิ ปรมสีเลปี’’ติอาทิมาหฯ สมสมนฺติ สเมน วิเสสนภูเตน สีเลน สมนฺติ อตฺถํ วิญฺญาเปตุํ ‘‘มม สีลสเมน สีเลน มยา สม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมิํ สีเลติ ทุวิเธปิ สีเลฯ อิติ อิมนฺติ เอวํ อิมํ สีลวิสยํฯ ปฐมนฺติ อุปฺปตฺติกฺกมโต ปฐมํ ปวตฺตตฺตา ปฐมภูตํฯ

ตปตีติ กิเลเส สนฺตปฺปติ, วิธมตีติ อตฺโถฯ ‘‘ตเทวา’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณสมาสมาหฯ ชิคุจฺฉตีติ หีเฬติ ลามกโต ฐเปติฯ อารกา กิเลเสหีติ กตฺวา นิทฺโทสตฺตา อริยาฯ อารมฺภวตฺถุวเสนาติ อฏฺฐารมฺภวตฺถุวเสนฯ วิปสฺสนาวีริยสงฺขาตาติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตวีริยสงฺขาตาฯ โลกิยมตฺตตฺตา ตโปชิคุจฺฉาวฯ มคฺคผลสมฺปยุตฺตา วีริยสงฺขาตา ตโปชิคุจฺฉาติ อธิการวเสน สมฺพนฺโธฯ