‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน อตริํ สุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 5.384, 409; จูฬนิ. 107, 211; เนตฺติ. 170) จ –

สพฺเพสุ เจว สุตฺตปเทเสสุ, อภิธมฺมปเทเสสุ (วิภ. 355) จ เอโกวายํ มคฺโค ปากโฏติฯ

ตโปปกฺกมกถาวณฺณนา

[394] ตโปเยว อุปกฺกมิตพฺพโต, อารภิตพฺพโต ตโปปกฺกมาติ อาห ‘‘ตปารมฺภา’’ติ, อารมฺภนญฺเจตฺถ ตปกรณเมวาติ ทสฺเสติ ‘‘ตโปกมฺมานี’’ติ อิมินาฯ สมณกมฺมสงฺขาตาติ สมเณหิ กตฺตพฺพกมฺมสญฺญิตาฯ พฺราหฺมณกมฺมสงฺขาตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ นิจฺโจโลติ นิสฺสฏฺฐโจโล สพฺเพน สพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตโจโลฯ เจลํ, โจโลติ จ ปริยายวจนํฯ โกจิ ฉินฺนภินฺนปฏปิโลติกธโรปิ ทสนฺตยุตฺตสฺส วตฺถสฺส อภาวโต ‘‘นิจฺโจโล’’ติ วตฺตพฺพตํ ลเภยฺยาติ ตํ นิวตฺเตตุํ ‘‘นคฺโค’’ติ วุตฺตํ, นคฺคิยวตสมาทาเนน สพฺพถา นคฺโคติ อตฺโถฯ โลกิยกุลปุตฺตาจารวิรหิตตาว วิสฺสฏฺฐาจารตาติ ทสฺเสติ ‘‘อุจฺจารกมฺมาทีสู’’ติอาทินาฯ กถํ วิรหิโตติ อาห ‘‘ฐิตโกวา’’ติอาทิ, อิทญฺจ นิทสฺสนมตฺตํ วมิตฺวา มุขวิกฺขาลนาทิอาจารสฺสปิ เตน วิสฺสฏฺฐตฺตาฯ อปลิขตีติ อุทเกน อโธวนโต อปลิหติฯ โส กิร ทณฺฑกํ ‘‘สตฺโต’’ติ ปญฺญเปติ, ตสฺมา ตํ ปฏิปทํ ปูเรนฺโต เอวํ กโรตีติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺจารํ วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อปลิขตีติ อปกสติฯ

‘‘เอหิ ภทนฺโต’’ติ วุตฺเต อุปคมนสงฺขาโต วิธิ เอหิภทฺทนฺโต, ตํ จรตีติ เอหิภทฺทนฺติโก , รุฬฺหิสทฺเทน เจตฺถ ตทฺธิตสิทฺธิ ยถา ‘‘เอหิปสฺสิโก’’ติ, (ม. นิ. 1.74) ตปฺปฏิกฺเขเปน นเอหิภทฺทนฺติโก, ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ภิกฺขาคหณตฺถ’’นฺติอาทินาฯ น เอตีติ น อาคจฺฉติฯ เอวํ นติฏฺฐภทฺทนฺติโกติ เอตฺถาปิฯ สมเณน นาม สยํวจนกเรเนว ภวิตพฺพํ, น ปรวจนกเรนาติ อธิปฺปาเยน ตทุภยมฺปิ…เป.… น กโรติฯ

ปุเรตรนฺติ ตํ ฐานํ อตฺตนา อุปคมนโต ปฐมตรํ, ตํ กิร โส ‘‘ภิกฺขุนา นาม ยาทิจฺฉกี เอว ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ อธิปฺปาเยน น คณฺหาติฯ อุทฺทิสฺสกตํ ปน ‘‘มม นิมิตฺตภาเวน พหู ขุทฺทกา ปาณา สงฺฆาฏมาปาทิตา’’ติ อธิปฺปาเยน นาธิวาเสติฯ นิมนฺตนมฺปิ ‘‘เอวํ เตสํ วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน น สาทิยติฯ กุมฺภีติ ปกฺกภิกฺขาปกฺขิตฺตกุมฺโภฯ อุกฺขลีติ ภิกฺขาปจนกุมฺโภฯ ปจฺฉีติ ภิกฺขาปกฺขิตฺตปิฏกํฯ ตโตปีติ กุมฺภีกโฬปิโตปิฯ กุมฺภีอาทีสุปิ โส สตฺตสญฺญีติ อาห ‘‘กุมฺภีกโฬปิโย’’ติอาทิฯ ‘‘อยํ ม’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺตรนฺติ อุภินฺนมนฺตราฬํฯ

กพฬนฺตราโยติ อาโลปสฺส อนฺตราโยฯ เอตฺถาปิ โส สตฺตสญฺญีฯ ปุริสนฺตรคตายาติ ปุริสสมีปคตายฯ รติอนฺตราโยติ กามรติยา อนฺตราโยฯ คามสภาคาทิวเสน สงฺคมฺม กิตฺเตนฺติ เอติสฺสาติ สํกิตฺติฯ ตถา สํหฏตณฺฑุลาทิสญฺจโย เตน กตภตฺตมิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’’ติฯ มชฺฌิมนิกาเย มหาสีหนาทสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว เอวํ วุตฺตํ ‘‘สํกิตฺตยนฺติ เอตายาติ สํกิตฺติ, คามวาสีหิ สมุทายวเสน กิริยมานกิริยา, เอตฺถ ปน ภตฺตสํกิตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสู’ติ’’ฯ อิทํ ปน ตสฺส อุกฺกฏฺฐปฏิปทาติ ทสฺเสติ ‘‘อุกฺกฏฺโฐ’’ติอาทินาฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘นเอหิภทฺทนฺติโก’’ติอาทีสุปิ อุกฺกฏฺฐปฏิปทาทสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ สาสทฺโท สุนขปริยาโยฯ ตสฺสาติ สุนขสฺสฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ฐาเนฯ สมูหสมูหจารินีติ สงฺฆสงฺฆจารินีฯ มนุสฺสาติ เวยฺยาวจฺจกรมนุสฺสาฯ

โสวีรกนฺติ กญฺชิกํฯ ‘‘โลณโสวีรก’’นฺติ เกจิ, ตทยุตฺตเมว, ‘‘สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กต’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ โลณโสวีรกญฺหิ สพฺพมจฺฉมํสปุปฺผผลาทิสมฺภารกตํฯ สุราปานเมวาติ มชฺชลกฺขณปฺปตฺตาย สุราย ปานเมวฯ เมรยมฺเปตฺถ สงฺคหิตํ ลกฺขณหาเรน, เอกเสสนเยน วาฯ สพฺเพสุปีติ สาวชฺชานวชฺเชสุปิ กญฺชิกสุราทีสุฯ เอกาคารเมว ภิกฺขาจริยาย อุปคจฺฉตีติ เอกาคาริโกฯ นิวตฺตตีติ ปจฺจาคจฺฉติ, สติ ภิกฺขาลาเภ ตทุตฺตริ น คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอกาโลเปเนว วตฺตตีติ เอกาโลปิโกฯ ทียติ เอตายาติ ทตฺติ, ทฺวตฺติอาโลปมตฺตคฺคาหิ ขุทฺทกํ ภิกฺขาทานภาชนํฯ เตนาห ‘‘ขุทฺทกปาตี’’ติฯ อคฺคภิกฺขนฺติ อนามฏฺฐภิกฺขํ , สมาภิสงฺขตตาย วา อุตฺตมภิกฺขํฯ

อภุญฺชนวเสน เอโก โห เอตสฺสาติ เอกาหิโก, อาหาโร, ตํ อาหารํ อาหาเรตีติ อตฺโถฯ โส ปน อตฺถโต เอกทิวสลงฺฆโกติ วุตฺตํ ‘‘เอกทิวสนฺตริก’’นฺติฯ เอส นโย ‘‘ทฺวาหิก’’นฺติอาทีสุปิฯ อปิจ เอกาหํ อภุญฺชิตฺวา เอกาหํ ภุญฺชนํ, เอกาหวาโร วา เอกาหิกํฯ ทฺวีหํ อภุญฺชิตฺวา ทฺวีหํ ภุญฺชนํ, ทฺวีหวาโร วา ทฺวาหิกํฯ เสสทฺวเยปิ อยํ นโยฯ อุกฺกฏฺโฐ หิ ปริยายภตฺตโภชนิโก ทฺวีหํ อภุญฺชิตฺวา เอกาหเมว ภุญฺชติฯ เอวํ เสสทฺวเยปิฯ มชฺฌิมาคมฏีกายํ ปน ‘‘เอกาหํ อนฺตรภูตํ เอตสฺส อตฺถีติ เอกาหิกํฯ เสสปเทสุปิ เอส นโย’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘เถรา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺติ ปริยาเยนา’’ติอาทีสุ วิย วารตฺโถ ปริยาย สทฺโทฯ เอกาหวาเรนาติ เอกาหิกวาเรนฯ ‘‘เอกาหิก’’นฺติอาทินา วุตฺตวิธิเมว ปฏิปาฏิยา ปวตฺตภาเวน ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘อิติ เอวรูป’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[395] สามาโก นาม โคธุโมฯ สยํชาตา วีหิชาตีติ อโรปิมวีหิชาติฯ ยเทว ‘‘วีหี’’ติ วทนฺติฯ ลิขิตฺวาติ กสิตฺวาฯ สิเลโสปีติ กณิการาทิรุกฺขนิยฺยาโสปิฯ กุณฺฑกนฺติ ตนุตรํ ตณฺฑุลสกลํ, ตณฺฑุลขณฺฑกนฺติ อตฺโถฯ โอทเนน กตํ กญฺชิยํ โอทนกญฺชิยํฯ ‘‘วาสิตเกน ปิญฺญาเกน นหาเยยฺยา’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 1203) วิย ปิญฺญาก สทฺโท ติลปิฏฺฐปริยาโยฯ ยถาห ‘‘ปิญฺญากํ นาม ติลปิฏฺฐํ วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘ตรุณกทลิกฺขนฺธเมว ปิญฺญาก’’นฺติ เกจิ, น คเหตพฺพเมตํ กตฺถจิปิ ตถา อวจนโตฯ

[396] สเณหิ สณวาเกหิ นิพฺพตฺติตานิ สาณานิ, อญฺเญหิ มิสฺสกานิ สาณานิ เอว มสาณานิ นิรุตฺตินเยน, น ฉจีวรปริยาปนฺนานิ ภงฺคานิฯ เกจิ ปน ‘‘มสาณานิ นาม โจฬวิเสสานีติ ปริกปฺเปตฺวา มสฺสกโจฬานี’’ติ ปฐนฺติ, ตทยุตฺตเมว โปราเณหิ ตถา อวุตฺตตฺตาฯ เอรกติณาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อกฺกมกจิกทลิวากาทีนํ สงฺคโห, เอรกาทีหิ กตานิ หิ ฉวานิ ลามกานิ ทุสฺสานีติ วตฺตพฺพตํ ลภนฺติฯ ฉวสทฺโท เหตฺถ หีนวาจโก, ปุริมวิกปฺเป ปน มตสรีรวาจโกฯ ฉฑฺฑิตนนฺตกานีติ ฉฑฺฑิตปิโลติกานิฯ

อชินสฺเสทนฺติ อชินํ, ปกติอชินมิคจมฺมํ, ตเทว มชฺเฌ ผาลิตกญฺเจ, อชินสฺส ขิปํ ผาลิตมุปฑฺฒนฺติ อชินกฺขิปํ ฯ ‘‘สขุรกนฺติปิ วทนฺตี’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.155) ปปญฺจสูทนิยํ วุตฺตํ, ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา สมุทิตญฺเจ, อชินกฺขิปนฺติ เตสมธิปฺปาโยฯ วินยสํวณฺณนาสุ ปน ‘‘อชินเมว อเภทโต อชินกฺขิป’’นฺติ วุตฺตํฯ กนฺทิตฺวาติ อุชฺชวุชฺชเวน กนฺทิตฺวาฯ ‘‘คนฺเถตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, วฏฺเฏตฺวา พนฺธิตฺวาติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ ผลกจีเร นิทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อชิตวาทสฺส ปฏิกิฏฺฐตรภาเว อุปมาทสฺสนตฺถํ ยเทว เกสกมฺพลํ สนฺธาย องฺคุตฺตราคเม (อ. นิ. 3.138) วุตฺตํฯ

ตนฺตาวุตานีติ ตนฺตํ ปสาเรตฺวา วีตานิฯ ปฏิกิฏฺโฐติ หีโนฯ กสฺมาติ วุตฺตํ ‘‘เกสกมฺพโล’’ติอาทิฯ ปาฬิยํ อุพฺภฏฺฐโก’’ติ เอตสฺส ‘‘อุทฺธํ ฐิตโก’’ติ อตฺโถ มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายํ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.215) วุตฺโตฯ อุพฺภสทฺโท หิ อุปริอตฺเถ เนปาติโก ยถา ‘‘อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติฯ อเนกปริมาณา, หิ นิปาตา, อเนกตฺถา จฯ

มิจฺฉาวายามวเสเนว อุกฺกุฏิกวตานุโยโคติ อาห ‘‘อุกฺกุฏิกวีริยํ อนุยุตฺโต’’ติฯ น เกวลํ นิสินฺโนเยว อุกฺกุฏิโก, อถ โข คจฺฉนฺโตปิ…เป.… คจฺฉติฯ อยกณฺฏเกติ อโยมยกณฺฏเกฯ ปกติกณฺฏเกติ สลากกณฺฏเกฯ อุจฺจภูมิยํ ถณฺฑิลสทฺโทติ วุตฺตํ ‘‘อุจฺเจ ภูมิฏฺฐาเน’’ติฯ อยํ อฏฺฐกถาโต อปโร นโย – ถณฺฑิลนฺติ สมาปกติภูมิ วุจฺจติ ‘‘ปตฺถณฺฑิเล ปาตุรโหสี’’ติอาทีสุ วิยฯ อมรโกเสปิ หิ นิฆณฺฏุสตฺเถ วุตฺตํ ‘‘เวที ปริกฺขตา ภูมิ, สเม ถณฺฑิลํ จาตุเร’’ติ (สตฺตรสมวคฺเค 18 คาถายํ) ตสฺมา ถณฺฑิเล อนนฺตรหิตาย ปกติภูมิยํ เสยฺยมฺปิ กปฺเปตีติ อตฺโถฯ ยํ สนฺธาย ตตฺเถว นิฆณฺฏุสตฺเถ วุตฺตํ ‘‘โย ถณฺฑิเล วต วสา, เสเต ถณฺฑิลสายิ โส’’ติ (สตฺตรสมวคฺเค 44 คาถายํ) รโช เอว ชลฺลํ มลีนํ รโชชลฺลํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สรีร’’นฺติอาทิฯ ลทฺธํ อาสนนฺติ นิสีทิตุํ ยถาลทฺธมาสนํฯ อโกเปตฺวาติ อญฺญตฺถ อนุปคนฺตฺวาฯ ตถา จาห ‘‘ตตฺเถว นิสีทนสีโล’’ติฯ เอวํ นิสีทนฺโต หิ ตํ อโกเปนฺโต นาม โหติฯ จตูสุ มหาวิกเฏสุ คูถเมวิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘คูถํ วุจฺจตี’’ติฯ ตญฺหิ อาสยวเสน วิรูปํ กฏตฺตา ‘‘วิกฏ’’นฺติ วุจฺจติฯ สายํ ตติยนฺติ สายนฺหสมยสงฺขาตํ ตติยสมยํฯ อสฺสาติ อุทโกโรหนานุโยคสฺสฯ

ปาโตปทมิว สายํปทํ เนปาติกํ ฯ อนุสารโลเปน ปน ‘‘สายตติยก’’นฺติปิ ปาโฐ ทิสฺสติฯ

เอตฺถ จ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติอาทีนิ ยาว ‘‘ถุโสทกํ ปิวตี’’ติ เอตานิ วตปทานิ เอกวารานิ, ‘‘เอกาคาริโก วา โหตี’’ติอาทีนิ ปน นานาวารานิ, นานากาลิกานิ วาฯ ตถา ‘‘สากภกฺโข วา โหตี’’ติอาทีนิ, ‘‘สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทีนิ จฯ ตถา เหตฺถ วา-สทฺทคฺคหณํ, ปิ-สทฺทคฺคหณญฺจ กตํฯ ปิ-สทฺโทปิ อิธ วิกปฺปตฺโถ เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ปุริเมสุ ปน วตปเทสุ ตทุภยมฺปิ น กตํ, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิวจนสฺส, ‘‘รโชชลฺลธโรปิ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรตี’’ติ วจนสฺส จ อวิโรโธ สิทฺโธ โหติฯ อถ วา กิเมตฺถ อวิโรธจินฺตายฯ อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ติตฺถิยวาโทฯ อปิจ ‘‘อเจลโก โหตี’’ติ อารภิตฺวา ตปฺปสงฺเคน สพฺพมฺปิ อญฺญมญฺญวิโรธเมว อตฺตกิลมถานุโยคํ ทสฺเสนฺเตน เตน อเจลกสฺสเปน ‘‘สาณานิปิ ธาเรตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตโปปกฺกมนิรตฺถกตาวณฺณนา

[397] สีลสมฺปทาทีหีติ สีลสมฺปทา, สมาธิสมฺปทา, ปญฺญาสมฺปทาติ อิมาหิ โลกุตฺตราหิ สมฺปทาหิฯ วินาติ วิรหิตตฺตา, วินา วา ตาหิ น กทาจิปิ สามญฺญํ วา พฺรหฺมญฺญํ วา สมฺภวติ, ตสฺมา เตสํ ตโปปกฺกมานํ นิรตฺถกตํ ทสฺเสนฺโตติ สปาฐเสสโยชนาฯ โทสเวรวิรหิตนฺติ โทสสงฺขาตเวรโต วิรหิตํฯ อิทญฺหิ โทสสฺส เมตฺตาย อุชุปฏิปกฺขโต วุตฺตํฯ ยํ ปน อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘โทสคฺคหเณน วา สพฺเพปิ ฌานปฏิปกฺขา สํกิเลสธมฺมา คหิตาฯ เวรคฺคหเณน ปจฺจตฺถิกภูตา สตฺตาฯ ยทคฺเคน หิ โทสรหิตํ, ตทคฺเคน เวรรหิต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.397), ตเทตํ ปาฬิยํ เวรสทฺทสฺเสว วิชฺชมานตฺตา, อฏฺฐกถายญฺจ ตทตฺถเมว ทสฺเสตุํ โทสสทฺทสฺส วุตฺตตฺตา วิจาเรตพฺพํฯ

[398] เอตฺตกมตฺตนฺติ นคฺคจริยาทิมตฺตํฯ ปากฏภาเวน กายติ อตฺถํ คเมตีติ ปกติ, โลกสิทฺธวาโทฯ เตนาห ‘‘ปกติกถา เอสา’’ติฯ