เมนู

ราชามจฺจาติ ราชกุลสมุทาคตา อมจฺจา, อนุยุตฺตกราชาโน เจว อมจฺจา จาติปิ อตฺโถฯ กณฺหปกฺขนฺติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ ลพฺภมานทิฏฺฐิคตูปสํหิตํ สํกิเลสปกฺขํฯ สุกฺกปกฺขนฺติ ตพฺพิธุรํ อุปริ สุตฺตาคตํ โวทานปกฺขํฯ สมณโกลาหลนฺติ สมณโกตูหลํ ตํ ตํ สมณวาทานํ อญฺญมญฺญวิโรธํฯ สมณภณฺฑนนฺติ เตเนว วิโรเธน ‘‘เอวํวาทีนํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อยํ โทโส, เอวํวาทีนํ เตสํ อยํ โทโส’’ติ เอวํ ตํ ตํ วาทสฺส ปริภาสนํฯ อิสฺสรานุวตฺตโก หิ โลโกติ ธมฺมตาทสฺสเนน ตทตฺถสมตฺถนํฯ อตฺตโน เทสนาโกสลฺเลน รญฺโญ ภารํ กโรนฺโต, น ตทญฺเญน ปรวมฺภนาทิการเณนฯ

[164] นุ-สทฺโท วิย โน-สทฺโทปิ ปุจฺฉายํ นิปาโตติ อาห ‘‘อภิชานาสิ นู’’ติฯ อยญฺจาติ เอตฺถ -สทฺโท น เกวลํ อภิชานาสิปเทเนว, อถ โข ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ ปเทน จาติ สมุจฺจยตฺโถฯ กถํ โยเชตพฺโพติ อนุโยคมปเนติ ‘‘อิทญฺหี’’ติอาทินาฯ ปุจฺฉิตา นูติ ปุพฺเพ ปุจฺฉํ กตฺตา นุฯ นํ ปุฏฺฐภาวนฺติ ตาทิสํ ปุจฺฉิตภาวํ อภิชานาสิ นุฯ น เต สมฺมุฏฺฐนฺติ ตว น ปมุฏฺฐํ วตาติ อตฺโถฯ อผาสุกภาโวติ ตถา ภาสเนน อสุขภาโวฯ ปณฺฑิตปติรูปกานนฺติ (สามํ วิย อตฺตโน สกฺการานํ ปณฺฑิตภาสานํ) อามํ วิย ปกฺกานํ ปณฺฑิตา ภาสานํฯ (ที. นิ. ฏี. 1.163) ปาฬิปทอตฺถพฺยญฺชเนสูติ ปาฬิสงฺขาเต ปเท, ตทตฺเถ ตปฺปริยาปนฺนกฺขเร จ, วากฺยปริยาโย วา พฺยญฺชนสทฺโท ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชน’’นฺติอาทีสุ (เนตฺติ. 28) วิยฯ ภควโต รูปํ สภาโว วิย รูปมสฺสาติ ภควนฺตรูโป, ภควา วิย เอกนฺตปณฺฑิโตติ อตฺโถฯ

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

[165] เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, เอกํ สมยมิจฺเจว อตฺโถฯ สมฺโมเทติ สมฺโมทนํ กโรตีติ สมฺโมทนียํฯ อนียสทฺโท หิ พหุลา กตฺวตฺถาภิธายโก ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ, (ธ. ส. สุตฺตนฺตทุกมาติกา 97) สมฺโมทนํ วา ชเนตีติ สมฺโมทนิยํ ตทฺธิตวเสนฯ สริตพฺพนฺติ สารณียํ, สรณสฺส อนุจฺฉวิกนฺติ วา สารณิยํ, เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺโมทชนกํ สริตพฺพยุตฺตก’’นฺติ วุตฺตํ, สริตพฺพยุตฺตกนฺติ จ สรณานุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถฯ

[166] สหตฺถาติ สหตฺเถเนว, เตน สุทฺธกตฺตารํ ทสฺเสติ, อาณตฺติยาติ ปน เหตุกตฺตารํ, นิสฺสคฺคิยถาวราทโยปิ อิธ สหตฺถ กรเณเนว สงฺคหิตาฯ หตฺถาทีนีติ หตฺถปาทกณฺณนาสาทีนิฯ ปจนํ ทหนํ วิพาธนนฺติ อาห ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺสา’’ติฯ ปปญฺจสูทนิยํ นาม มชฺฌิมาคมฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ปจโต’’ติ เอตสฺส ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.97) ทุติโยปิ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน ตชฺชนํ, ปริภาสนญฺจ ทณฺเฑน สงฺคเหตฺวา ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺส อิจฺเจว วุตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. 1.166) อาจริเยน วุตฺตํ, อธุนา ปน โปตฺถเกสุ ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ ปาโฐปิ พหุโส ทิสฺสติฯ โสกนฺติ โสกการณํ, โสจนนฺติปิ ยุชฺชติ การณสมฺปาทเนน ผลสฺสปิ กตฺตพฺพโตฯ ปเรหีติ อตฺตโน วจนกเรหิ กมฺมภูเตหิฯ ผนฺทโตติ เอตฺถ ปรสฺส ผนฺทนวเสน สุทฺธกตฺตุตฺโถ น ลพฺภติ, อถ โข อตฺตโน ผนฺทนวเสเนวาติ อาห ‘‘ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต’’ติ, อตฺตนา กเตน ปรสฺส วิพาธนปโยเคน สยมฺปิ ผนฺทโตติ อตฺโถฯ ‘‘อติปาตาปยโต’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตริ, เหตุกตฺตริ จ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ ‘‘หนนฺตสฺสาปิ หนาเปนฺตสฺสาปี’’ติ อิมินาฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘อาทิยโต’’ติอาทีสุฯ กรณการณวเสนาติ สยํการปรํการวเสนฯ

ฆรภิตฺติยา อนฺโต จ พหิ จ สนฺธิ ฆรสนฺธิฯ กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา นิรวเสโส โลโป วิลุมฺปนํ นิลฺโลโปติ อาห ‘‘มหาวิโลป’’นฺติฯ เอกาคาเร นิยุตฺโต วิโลโป เอกาคาริโกฯ เตนาห ‘‘เอกเมวา’’ติอาทิฯ ‘‘ปริปนฺเถ ติฏฺฐโต’’ติ เอตฺถ อจฺฉินฺทนตฺถเมว ติฏฺฐตีติ อยมตฺโถ ปกรณโต สิทฺโธติ ทสฺเสติ ‘‘อาคตาคตาน’’นฺติอาทินาฯ ‘‘ปริโต สพฺพโส ปนฺเถ หนนํ ปริปนฺโถ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.166) อยมตฺโถปิ อาจริเยน วุตฺโตฯ กโรมีติ สญฺญายาติ สญฺเจตนิกภาวมาห, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘สญฺจิจฺจ กโรโตปิ น กรียติ นาม, ปเคว อสญฺจิจฺจา’’ติฯ ปาปํ น กรียตีติ ปุพฺเพ อสโต อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ปาปํ อกตเมว นามฯ เตนาห ‘‘นตฺถิ ปาป’’นฺติฯ

ยทิ เอวํ กถํ สตฺตา ปาเป ปวตฺตนฺตีติ อตฺตโน วาเท ปเรหิ อาโรปิตํ โทสมปเนตุกาโม ปูรโณ อิมมตฺถมฺปิ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘สตฺตา ปนา’’ติอาทิฯ

สญฺญามตฺตเมตํ ‘‘ปาปํ กโรนฺตี’’ติ, ปาปํ ปน นตฺเถวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ กิรสฺส โหติ – อิเมสํ สตฺตานํ หิํสาทิกิริยา อตฺตานํ น ปาปุณาติ ตสฺส นิจฺจตาย นิพฺพิการตฺตา, สรีรํ ปน อเจตนํ กฏฺฐกลิงฺครูปมํ, ตสฺมิํ วิโกปิเตปิ น กิญฺจิ ปาปนฺติฯ ปริยนฺโต วุจฺจติ เนมิ ปริโยสาเน ฐิตตฺตาฯ เตน วุตฺตํ อาจริเยน ‘‘นิสิตขุรมยเนมินา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.166)ฯ ทุติยวิกปฺเป จกฺกปริโยสานเมว ปริยนฺโต, ขุเรน สทิโส ปริยนฺโต ยสฺสาติ ขุรปริยนฺโตฯ ขุรคฺคหเณน เจตฺถ ขุรธารา คหิตา ตทวโรธโตฯ ปาฬิยํ จกฺเกนาติ จกฺกาการกเตน อาวุธวิเสเสนฯ ตํ มํสขลกรณสงฺขาตํ นิทานํ การณํ ยสฺสาติ ตโตนิทานํ, ‘‘ปจฺจตฺตวจนสฺส โตอาเทโส, สมาเส จสฺส โลปาภาโว’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.21) อฏฺฐกถาสุ วุตฺโตฯ ‘‘ปจฺจตฺตตฺเถ นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ยุชฺชตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) อาจริยสาริปุตฺตตฺเถโรฯ ‘‘การณตฺเถ นิปาตสมุทาโย’’ติปิ อกฺขรจินฺตกาฯ

คงฺคาย ทกฺขิณทิสา อปฺปติรูปเทโส, อุตฺตรทิสา ปน ปติรูปเทโสติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทกฺขิณญฺเจ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตญฺจ เทสทิสาปเทเสน ตนฺนิวาสิโน สนฺธายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทกฺขิณตีเร’’ติอาทิมาหฯ หนนทานกิริยา หิ ตทายตฺตาฯ มหายาคนฺติ มหาวิชิตรญฺโญ ยญฺญสทิสมฺปิ มหายาคํฯ ทมสทฺโท อินฺทฺริยสํวรสฺส, อุโปสถสีลสฺส จ วาจโกติ อาห ‘‘อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมนา’’ติฯ เกจิ ปน อุโปสถกมฺเมนา’ติ อิทํ อินฺทฺริยทมสฺส วิเสสนํ, ตสฺมา ‘อุโปสถกมฺมภูเตน อินฺทฺริยทเมนา’ติ’’ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ตทุภยตฺถวาจกตฺตา ทมสทฺทสฺส, อตฺถทฺวยสฺส จ วิเสสวุตฺติโตฯ อธุนา หิ กตฺถจิ โปตฺถเก วา-สทฺโท, จ-สทฺโทปิ ทิสฺสติฯ สีลสํยเมนาติ ตทญฺเญน กายิกวาจสิกสํวเรนฯ สจฺจวจเนนาติ อโมสวชฺเชนฯ ตสฺส วิสุํ วจนํ โลเก ครุตรปุญฺญสมฺมตภาวโตฯ ยถา หิ ปาปธมฺเมสุ มุสาวาโท ครุตโร, เอวํ ปุญฺญธมฺเมสุ อโมสวชฺโชฯ เตนาห ภควา อิติวุตฺตเก

‘‘เอกธมฺมํ อตีตสฺส, มุสาวาทิสฺส ชนฺตุโน;

วิติณฺณปรโลกสฺส, นตฺถิ ปาปํ อการิย’’นฺติฯ (อิติวุ. 27);

ปวตฺตีติ โย กโรติ, ตสฺส สนฺตาเน ผลุปฺปาทปจฺจยภาเวน อุปฺปตฺติฯ เอวญฺหิ ‘‘นตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กมฺมผล’’นฺติ อกิริยวาทสฺส ปริปุณฺณตาฯ สติ หิ กมฺมผเล กมฺมานมกิริยภาโว กถํ ภวิสฺสติฯ สพฺพถาปีติ ‘‘กโรโต’’ติอาทินา วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรนปิฯ

ลพุชนฺติ ลิกุจํฯ ปาปปุญฺญานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปติ, น รญฺญา ปุฏฺฐํ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ พฺยากโรตีติ อธิปฺปาโยฯ อิทญฺหิ อวธารณํ วิปากปฏิกฺเขปนิวตฺตนตฺถํฯ โย หิ กมฺมํ ปฏิกฺขิปติ, เตน อตฺถโต วิปาโกปิ ปฏิกฺขิตฺโตเยว นาม โหติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปี’’ติอาทิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.170-172)ฯ

ปฏิราชูหิ อนภิภวนียภาเวน วิเสสโต ชิตนฺติ วิชิตํ, เอกสฺส รญฺโญ อาณาปวตฺติเทโสฯ ‘‘มา มยฺหํ วิชิเต วสถา’’ติ อปสาทนา ปพฺพชิตสฺส ปพฺพาชนสงฺขาตา วิเหฐนาเยวาติ วุตฺตํ ‘‘วิเหเฐตพฺพ’’นฺติฯ เตน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ‘‘เอวเมต’’นฺติ อุปธารณํ สลฺลกฺขณํ อุคฺคณฺหนํ, ตทมินา ปฏิกฺขิปตีติ อาห ‘‘สารโต อคฺคณฺหนฺโต’’ติฯ ตสฺส ปน อตฺถสฺส อทฺธนิยภาวาปาทนวเสน จิตฺเตน สนฺธารณํ นิกฺกุชฺชนํ, ตทมินา ปฏิกฺขิปตีติ ทสฺเสติ ‘‘สารวเสเนว…เป.… อฏฺฐเปนฺโต’’ติ อิมินาฯ สารวเสเนวาติ อุตฺตมวเสเนว, อวิตถตฺตา วา ปเรหิ อนุจฺจาลิโต ถิรภูโต อตฺโถ อเผคฺคุภาเวน สาโรติ วุจฺจติ, ตํวเสเนวาติ อตฺโถฯ นิสฺสรณนฺติ วฏฺฏโต นิยฺยานํฯ ปรมตฺโถติ อวิปรีตตฺโถ, อุตฺตมสฺส วา ญาณสฺสารมฺมณภูโต อตฺโถฯ พฺยญฺชนํ ปน เตน อุคฺคหิตญฺเจว นิกฺกุชฺชิตญฺจ ตถาเยว ภควโต สนฺติเก ภาสิตตฺตาฯ

มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา

[168] อุภเยนาติ เหตุปจฺจยปฏิเสธวจเนนฯ ‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ อิมินา สภาวโต วิชฺชมานสฺเสว ปฏิกฺขิปเน ตสฺส อญฺญาณเมว การณนฺติ ทสฺเสติฯ สํกิเลสปจฺจยนฺติ สํกิลิสฺสนสฺส มลีนสฺส การณํ วิสุทฺธิปจฺจยนฺติ สํกิเลสโต วิสุทฺธิยา โวทานสฺส ปจฺจยํฯ อตฺตกาเรติ ปจฺจตฺตวจนสฺส เอ-การวเสน ปทสิทฺธิ ยถา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสิตคฺเค’’ติ, (ขุ. ปา. 13; สุ. นิ. 236) ปจฺจตฺตตฺเถ วา ภุมฺมวจนํ ยถา ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติ (ที. นิ. 1.194), ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตกาโร’’ติ อิมินาฯ โส จ เตน เตน สตฺเตน อตฺตนา กาตพฺพกมฺมํ, อตฺตนา นิปฺผาเทตพฺพปโยโค วาฯ เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ สพฺพญฺญุตนฺติ สมฺมาสมฺโพธิํฯ นฺติ อตฺตนา กตกมฺมํฯ ทุติยปเทนาติ ‘‘นตฺถิ ปรกาเร’’ติ ปเทนฯ ปรกาโร จ นาม ปรสฺส วาหสา อิชฺฌนกปโยโคฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ ปรการ’’นฺติอาทิฯ โอวาทานุสาสนินฺติ โอวาทภูตมนุสาสนิํ, ปฐมํ วา โอวาโท, ปจฺฉา อนุสาสนีฯ ‘‘ปรการ’’นฺติ ปทสฺส อุปลกฺขณวเสน อตฺถทสฺสนญฺเจตํ, โลกุตฺตรธมฺเม ปรการาวสฺสโย นตฺถีติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา มหาสตฺต’’นฺติฯ อตฺเถเวส โลกิยธมฺเม ยถา ตํ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส อาฬารุทเก นิสฺสาย ปญฺจาภิญฺญาโลกิยสมาปตฺติลาโภ, ตญฺจ ปจฺฉิมภวิกมหาสตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตสฺสปิ เอตฺเถว สงฺคโห เตสมฺปิ ตทภาวโตฯ มนุสฺสโสภคฺยตนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน กมฺมวาทสฺส, กิริยวาทสฺส จ ปฏิกฺขิปเนนฯ ชินจกฺเกติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 4.232) นยปฺปวตฺเต กมฺมานํ, กมฺมผลานญฺจ อตฺถิตาปริทีปเน พุทฺธสาสเนฯ ปจฺจนีกกถนํ ปหารทานสทิสนฺติ ‘‘ปหารํ เทติ นามา’’ติฯ

ยถาวุตฺตอตฺตการปรการาภาวโต เอว สตฺตานํ ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม โกจิ นตฺถีติ สนฺธาย ‘‘นตฺถิปุริสกาเร’’ติ ตสฺส ปฏิกฺขิปนํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เทวตฺตมฺปี’’ติอาทินา, ‘‘มนุสฺสโสภคฺยต’’นฺติอาทินา จ วุตฺตปฺปการาฯ ‘‘พเล ปติฏฺฐิตา’’ติ วตฺวา วีริยเมวิธ พลนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วีริยํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ สตฺตานญฺหิ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิก นิพฺพานสมฺปตฺติอาวหํ วีริยพลํ นตฺถีติ โส ปฏิกฺขิปติ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ โวทานิยพลสฺส ปฏิกฺขิปนํ สํกิเลสิกสฺสาปิ พลสฺส เตน ปฏิกฺขิปนโตฯ ยทิ วีริยาทีนิ ปุริสการเววจนานิ, อถ กสฺมา เตสํ วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘อิทํ โน วีริเยนา’’ติอาทิฯ อิทํ โน วีริเยนาติ อิทํ ผลํ อมฺหากํ วีริเยน ปวตฺตํฯ