เมนู

7. ชาลิยสุตฺตวณฺณนา

ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา

[378] เอวํ มหาลิสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ ชาลิยสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, มหาลิสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส ชาลิยสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… โกสมฺพิยนฺติ ชาลิยสุตฺต’’นฺติ อาหฯ ‘‘โฆสิเตนา’’ติอาทินา มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ, โฆสิตสฺส อาราโมติปิ วตฺตพฺพํฯ เอวมฺปิ หิ ‘‘อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม’’ติอาทีสุ (ปารา. 234) วิย ทายกกิตฺตนํ โหติ, เอวํ ปน กิตฺเตนฺโต อายสฺมา อานนฺโท อญฺเญปิ ตสฺส ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเน นิโยเชตีติ อญฺญตฺถ วุตฺตํฯ ตตฺถ โกยํ โฆสิตเสฏฺฐิ นาม, กถญฺจาเนน อาราโม การิโต, กถํ ปน ตตฺถ ภควา วิหาสีติ ปุจฺฉาย สพฺพํ ตํ วิสฺสชฺชนํ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สงฺเขปโตว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุพฺเพ กิรา’’ติอาทิมาหฯ อลฺลกปฺปรฏฺฐนฺติ พหูสุ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, กตฺถจิ ปน ‘‘อทฺทิลรฏฺฐ’’นฺติ จ ‘‘ทมิฬรฏฺฐ’’นฺติ จ ลิขิตํฯ ตโตติ อลฺลกปฺปรฏฺฐโตฯ ‘‘ปุตฺตํ…เป.… อคมาสี’’ติ อิทมฺปิ ‘‘ตสฺเสตํ กมฺม’’นฺติ ญาเปตุํ วุตฺตํฯ ตทาติ เตสํ คามํ ปวิฏฺฐทิวเสฯ พลวปายาสนฺติ ครุตรํ พหุปายาสํฯ ชีราเปตุนฺติ สมเวปากินิยา คหณิยา ปกฺกาเปตุํฯ อสนฺนิหิเตติ เคหโต พหิ อญฺญํ คเตฯ ภุสฺสตีติ นทติ, ‘‘ภุภุ’’อิติ สุนขสทฺทํ กโรตีติ อตฺโถฯ อิทมฺปิสฺส เอกํ กมฺมํฯ ปจฺเจกพุทฺเธ ปน จีวรกมฺมตฺถาย อญฺญํ ฐานํ คเต สุนขสฺส หทยํ ผาลิตํฯ ติรจฺฉานา นาเมเต อุชุชาติกา โหนฺติ อกุฏิลา, มนุสฺสา ปน อญฺญํ หทเยน จินฺเตติ, อญฺญํ มุเขน กเถนฺติฯ เตเนวาห ‘‘คหนญฺเหตํ ภนฺเต ยทิทํ มนุสฺสา, อุตฺตานกญฺเหตํ ภนฺเต ยทิทํ ปสโว’’ติ (ม. นิ. 2.3)ฯ

อิติ โส ตาย ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหวเสน อุชุทิฏฺฐิตาย อกุฏิลตาย กาลงฺกตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺโตฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘โส…เป.… นิพฺพตฺตี’’ติฯ

ตสฺส ปน กณฺณมูเล กเถนฺตสฺส สทฺโท โสฬสโยชนฏฺฐานํ ผรติ, ปกติกถาสทฺโท ปน สกลํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ, เอวํ สรโฆสสมฺปตฺติยา ‘‘โฆสกเทวปุตฺโต’’ ตฺเวว นามํ อโหสิฯ อยมสฺส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนเหน ภุกฺกรณสฺส นิสฺสนฺโทฯ จวิตฺวาติ อาหารกฺขเยน จวิตฺวาฯ เทวโลกโต หิ เทวปุตฺตา อายุกฺขเยน, ปุญฺญกฺขเยน, อาหารกฺขเยน, โกเปนาติ จตูหิ การเณหิ จวนฺติฯ อิมสฺส ปน กามคุเณ ปริภุญฺชโต มุฏฺฐสฺสติสฺส อาหารกฺขเยน จวนํ โหติฯ โส โกสมฺพิยํ นครโสภินิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ นครโสภินิโย กิร ธีตรํ ปฏิชคฺคนฺติ, น ปุตฺตํฯ ธีตโร หิ ตาสํ ปเวณิํ ฆฏยนฺติ, ตสฺมา สาปิ ตํ สงฺการกูเฏ ฉฑฺฑาเปติฯ อยมสฺส ปุพฺเพ ปุตฺตฉฑฺฑนกมฺมสฺส นิสฺสนฺโทฯ ปาปกมฺมญฺหิ นาเมตํ ‘‘อปฺปก’’นฺติ นาวมญฺญิตพฺพํฯ ตเมโก มนุสฺโส กากสุนขปริวาริตํ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ลทฺโธ’’ติ เคหํ เนสิ, ตสฺส ปน หตฺถโต โกสมฺพกเสฏฺฐิ กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา อคฺคเหสิ, ตมตฺถํ สนฺธาย ‘‘โกสมฺพิยํ เอกสฺส กุลสฺส ฆเร นิพฺพตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สตฺตกฺขตฺตุํ ฆาตาปนตฺถํ อุปกฺกมกรณมฺปิ ปุตฺตฉฑฺฑนกมฺมสฺเสว นิสฺสนฺโทฯ เสฏฺฐิธีตายาติ ชนปทเสฏฺฐิโน ธีตายฯ เวยฺยตฺติเยนาติ ปญฺญาเวยฺยตฺติเยนฯ สา หิ ตสฺส ปิตรา เปสิตํ มาราปนปณฺณํ ผาเลตฺวา วิวาหปณฺณํ พนฺธิตฺวา ชีวิตลาภํ กโรติฯ ตาเยว สรสมฺปตฺติยา โฆสิตเสฏฺฐิ นาม ชาโตฯ

สรีรสนฺตปฺปนตฺถนฺติ หิมวนฺเตว มูลผลาหารตาย กิลนฺตสรีรสฺส โลณมฺพิลเสวเนน ปีนนตฺถํฯ ตสิตาติ ปิปาสิตาฯ กิลนฺตาติ ปริสฺสนฺตกายาฯ วฏรุกฺขนฺติ มหานิคฺโรธรุกฺขํฯ เต กิร ตํ ปตฺวา ตสฺส มูเล นิสีทิํสุฯ อถ เชฏฺฐกตาปโส นิคฺโรธรุกฺขสฺส โสภาสมฺปตฺติํ ปสฺสิตฺวา ‘‘มหานุภาโว มญฺเญ เอตฺถ อธิวุตฺถา เทวตาฯ สาธุ วตายํ เทวตา อิสิคณสฺส ปานียาทิทาเนน อทฺธานปริสฺสมํ วิโนเทยฺยา’’ติ จินฺเตสิฯ เทวตาปิ ตถา จินฺติตํ อุตฺวา อิสิคณสฺส ปานียนฺหานกโภชนานิ อทาสิฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ เชฏฺฐกตาปสสฺส ปน ตถา จินฺตนํ อวิเสสโต สพฺพตฺถ อาโรเปตฺวา ‘‘สงฺคหํ ปจฺจาสิสนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘หตฺถํ ปสาเรตฺวา’’ติ อิมินา หตฺถปฺปสารณมตฺเตน ตสฺสา ยถิจฺฉิตนิปฺผตฺติํ ทสฺเสติฯ

เทวตา อาหาติ สา อตฺตโน ปุญฺญสฺส ปริตฺตกตฺตา ลชฺชาย กเถตุํ อวิสหนฺตีปิ ปุนปฺปุนํ นิปฺปีฬิยมานา เอวมาหฯ โสติ อนาถปิณฺฑิโก คหปติฯ ภตกานนฺติ ภติยา เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺตานํ ทาสเปสกมฺมกรานํฯ ปกติภตฺตเวตนเมวาติ ปกติยา ทาตพฺพภตฺตเวตนเมวฯ ตทา อุโปสถิกตฺตา กมฺมํ อกโรนฺตานมฺปิ กมฺมกรณทิวเส ทาตพฺพภตฺตเวตนเมว, น ตโต อูนนฺติ อตฺโถฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน ‘‘สายมาสตฺถาย อาคโต’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.2.สามาวตีวตฺถุ) วุตฺตํ, อิธ ปน ทีฆภาณกานํ มเตน ‘‘มชฺฌนฺหิเก ปาตราสตฺถาย อาคโต’’ติฯ กญฺจีติ กญฺจิปิ ภตกํ, กิญฺจิปิ ภตกกมฺมนฺติ วา สมฺพนฺโธฯ มชฺฌนฺหิกกาลตฺตา ‘‘อุปฑฺฒทิวโส คโต’’ติ อาห, เตน อุปฑฺฒทิวสเมว สมาทินฺนตฺตา ‘‘อุปฑฺฒูโปสโถ’’ติ ตํ โวหรนฺตีติ ทสฺเสติฯ ธมฺมปทฏฺฐกถายํ (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.2 สามาวตีวตฺถุ) รตฺติภาเคน อุปฑฺฒูโปสโถ วุตฺโต, อิธ ปน มชฺฌนฺหิกโต ปฏฺฐาย ทิวสภาเคเนว, ตทวเสสทิวสรตฺติภาเคน วาฯ อสเมปิ หิ ภาเค อุปฑฺฒสทฺโท ปวตฺตติฯ ตทเหวาติ อรุณุคฺคมนกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘โฆโสปิ โข ทุลฺลโภ โลกสฺมิํ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ สญฺชาตปีติปาโมชฺโชฯ ตทเหวาติ โกสมฺพิํ ปตฺตทิวสโต ทุติยทิวเสเยวฯ ตุริตาตฺถาติ ตุริตา อตฺถ, สีฆยายิโน ภวถาติ อตฺโถฯ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชํ สนฺธาย ‘‘ปพฺพชิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อรหตฺตนฺติ จตุปฏิสมฺภิทาสมลงฺกตํ อรหนฺตภาวํฯ เตปิ เสฏฺฐิโน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อฑฺฒมาสมตฺตํ ทานานิ ทตฺวา ปจฺจาคมฺม ตโย วิหาเร กาเรสุํฯ ภควา ปน เทวสิกํ เอเกกสฺมิํ วิหาเร วสติฯ ยสฺส จ วิหาเร วุตฺโถ, ตสฺเสว ฆเร ปิณฺฑาย จรติ, ตทา ปน โฆสิตสฺส วิหาเร วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม’’ติฯ

พาหิรสมยมตฺเตน อุปชฺฌาโย, น สาสเน วิย อุปชฺฌายลกฺขเณนฯ อุเปจฺจ ปรสฺส วาจาย อารมฺภนํ พาธนํ อุปารมฺโภ, โทสทสฺสนวเสน ฆฏฺฏนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วาทํ อาโรเปตุกามา หุตฺวา’’ติฯ วทนฺติ นินฺทาวเสน กเถนฺติ เอเตนาติ หิ วาโท, โทโส, ตมาโรเปตุกามา อุปริ ปติฏฺฐเปตุกามา หุตฺวาติ อตฺโถฯ กถมาโรเปตุกามาติ อาห ‘‘อิติ กิรา’’ติอาทิฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ยํ วตฺถุ ชีวสญฺญิตํ, ตเทว สรีรสญฺญิตํฯ

อิทญฺหิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ วุตฺตวาทํ คเหตฺวา วทนฺติฯ รูปญฺจ อตฺตานญฺจ อทฺวยํ เอกีภาวํ กตฺวา สมนุปสฺสนวเสน, ‘‘สตฺโต’’ติ วา พาหิรกปริกปฺปิตํ อตฺตานํ สนฺธาย วทนฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อิเธว สตฺโต ภิชฺชตี’’ติฯ อสฺสาติ สมณสฺส โคตมสฺสฯ ภิชฺชตีติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสติฯ เตน ชีวิตสรีรานํ อนญฺญตฺตานุชานนโต, สรีรสฺส จ เภททสฺสนโตฯ น เหตฺถ ยถา ทิฏฺฐเภทวตา สรีรโต อนญฺญตฺตา อทิฏฺโฐปิ ชีวสฺส เภโท วุตฺโต, เอวํ อทิฏฺฐเภทวตา ชีวโต อนญฺญตฺตา สรีรสฺสาปิ อเภโทติ สกฺกา วตฺตุํ ตสฺส เภทสฺส ปจฺจกฺขสิทฺธตฺตา, ภูตุปาทายรูปวินิมุตฺตสฺส จ สรีรสฺส อภาวโตติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุจฺเฉทวาโท โหตี’’ติฯ

อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ อญฺญเทว วตฺถุ ชีวสญฺญิตํ, อญฺญํ สรีรสญฺญิตํฯ อิทญฺหิ ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตวาทํ คเหตฺวา วทนฺติฯ รูปเภทสฺเสว ทิฏฺฐตฺตา , อตฺตนิ จ ตทภาวโต ‘‘อตฺตา นิจฺโจ’’ติ อยมตฺโถ อาปนฺโน วาติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘สตฺโต สสฺสโต อาปชฺชตี’’ติฯ

[379-380] ตยิทํ เนสํ วญฺฌาปุตฺตสฺส ทีฆรสฺสตาทิปริกปฺปนสทิสํ, ตสฺมายํ ปญฺโห ฐปนีโยฯ น เหส อตฺถนิสฺสิโต, น ธมฺมนิสฺสิโต, นาทิพฺรหฺมจริยโก, น นิพฺพิทาทิอตฺถาย สํวตฺตติฯ โปฏฺฐปาทสุตฺตญฺเจตฺถ นิทสฺสนํฯ ตํ ตตฺถ ราชนิมีลนํ กตฺวา ‘‘เตน หาวุโสสุณาถา’’ติอาทินา สตฺถา เนสํ อุปริ ธมฺมเทสนมารภีติ อาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิฯ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย ทฺเว อนฺตาฯ อริยมคฺโค มชฺฌิมา ปฏิปทาฯ ตสฺสาเยว ปฏิปทายาติ มิจฺฉาปฏิปทาย เอวฯ

สทฺธาปพฺพชิตสฺสาติ สทฺธาย ปพฺพชิตสฺส ‘‘เอวมหํ อิโต วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสริสฺสามี’’ติ ปพฺพชฺชมุปคตสฺส, ตทนุรูปญฺจ สีลํ ปูเรตฺวา ปฐมชฺฌาเนน สมาหิตจิตฺตสฺสฯ เอตนฺติ กิเลสวฏฺฏปริวุทฺธิทีปนํ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติอาทิกํ ทิฏฺฐิสํกิเลสนิสฺสิตวจนํฯ นิพฺพิจิกิจฺโฉ น โหตีติ ธมฺเมสุ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ น โหติ, ตตฺถ ตตฺถ อาสปฺปนปริสปฺปนวเสน ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ

เอตเมวํ ชานามีติ เยน โส ภิกฺขุ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตํ สสมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ‘‘มหคฺคตจิตฺต’’นฺติ เอวํ ชานามิฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘มหคฺคตจิตฺตเมตนฺติ สญฺญํ ฐเปสิ’’นฺติฯ โน จ เอวํ วทามีติ ยถา ทิฏฺฐิคติกา ตํ ธมฺมชาตํ สนิสฺสยํ อเภทโต คณฺหนฺตา ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ, ตทุภยํ วา เภทโต คณฺหนฺตา ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญ สรีร’’นฺติ อตฺตโน มิจฺฉาคาหํ ปเวเทนฺติ, เอวมหํ น วทามิ ตสฺส ธมฺมสฺส สุปริญฺญาตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิฯ พาหิรกา เยภุยฺเยน กสิณชฺฌานานิ เอว นิพฺพตฺเตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘กสิณปริกมฺมํ ภาเวนฺตสฺสา’’ติฯ ยสฺมา ภาวนานุภาเวน ฌานาธิคโม, ภาวนา จ ปถวีกสิณาทิสญฺชานนมุเขน โหตีติ กตฺวา สญฺญาสีเสน นิทฺทิสียติ, ตสฺมา ‘‘สญฺญาพเลน อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทิฯ ยสฺมา ปน ภควตา ตตฺถ ตตฺถ วาเร ‘‘อถ จ ปนาหํ น วทามี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ภควโต วจนมุปเทสํ กตฺวา น วตฺตพฺพํ กิเรตํ เกวลินา อุตฺตมปุริเสนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘น กลฺลํ ตสฺเสต’’นฺติ อาหํสุ, น สยํ ปฏิภาเนนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มญฺญมานา วทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เสสํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนยตฺตา, ปากฏตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา ชาลิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

ชาลิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา

อเจลกสฺสปวตฺถุวณฺณนา

[381] เอวํ ชาลิยสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ มหาสีหนาทสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, ชาลิยสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส มหาสีหนาทสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… อุรุญฺญายํ วิหรตีติ มหาสีหนาทสุตฺต’’นฺติ อาหฯ เอตเทว นามนฺติ ยสฺมิํ รฏฺเฐ ตํ นครํ, ตสฺส รฏฺฐสฺสปิ ยสฺมิํ นคเร ภควา วิหาสิ, ตสฺส นครสฺสปิ ‘‘อุรุญฺญา’’ตฺเวว นามํ, ตสฺมา อุรุญฺญายนฺติ อุรุญฺญานามชนปเท อุรุญฺญานามนคเรติ อาวุตฺติอาทินเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมินา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – น สพฺพตฺถ นิยตปุลฺลิงฺคปุถุวจนาว ชนปทวาจี สทฺทา, กตฺถจิ อนิยตปุลฺลิงฺคปุถุวจนาปิ ยถา ‘‘อาฬวิยํ วิหรตี’’ติ (ปาจิ. 84, 89) เกจิ ชนปทเมวตฺถํ วทนฺติ, ตํ อปเนตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รมณีโยติ มโนหรภูมิภาคตาย, ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ชนวิวิตฺตตาย จ มโนรโมฯ มิคานํ อภยํ เทติ เอตฺถาติ มิคทาโยฯ เตนาห ‘‘โส’’ติอาทิฯ เจลํ วตฺถํ, ตํ นตฺถิ อสฺสาติ อเจโลติ วุตฺตํ ‘‘นคฺคปริพฺพาชโก’’ติฯ นามนฺติ โคตฺตนามํฯ ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสีฯ ยสฺมา ตถาภูโต ตปํ นิสฺสิโต, ตโป จ ตํ นิสฺสิโต โหติ, ตสฺมา ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติ อาหฯ มุตฺตาจาราทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปรโต ปาฬิย (ที. นิ. 1.397) มาคตา หตฺถาปเลขนาทโย สงฺคหิตาฯ ลูขํ ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต อปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวีติ อฏฺฐกถามุตฺตกนโยฯ อุปฺปณฺเฑตีติ อุหสนวเสน ปริภาสติฯ อุปวทตีติ อวญฺญาปุพฺพกํ อปวทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติฯ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺมสทฺโท เหตุปริยาโยติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติฯ ตถาวุตฺตสทฺทตฺโถเยเวตฺถ การณสทฺทสฺส เหตุภาวโตฯ อตฺถวสา ปยุตฺโต หิ สทฺทปโยโคฯ โสเยว จ สทฺทตฺโถ ปเรหิ วุจฺจมาโน อนุการณํ ตทนุรูปํ ตสฺสทิสํ วา ตโต ปจฺฉา วา วุตฺตการณภาวโตฯ ปเรหีติ เยสํ ตุมฺเหหิ อิทํ วุตฺตํ, เตหิ ปเรหิฯ วุตฺตการเณนาติ ยถา เตหิ วุตฺตํ, ตถา เจ ตุมฺเหหิ น วุตฺตํ, เอวํ สติ เตหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท วา โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ การณํ ฐานํ นาคจฺเฉยฺย, กิเมวํ นาคจฺฉตีติ โยชนาฯ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตเทวตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสติฯ

[382] อิทานิ ยํ วิภชฺชวาทํ สนฺธาย ภควตา ‘‘น เมเต วุตฺตวาทิโน’’ติ สงฺเขเปน วตฺวา ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธาหํ กสฺสปา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทิมาหฯ ภควา หิ นิรตฺถกํ อนุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13)ฯ ครหติ, สาตฺถกํ ปน อุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อารญฺญิโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหตี’’ติอาทินา (อ. นิ. 5.181, 182; ปริ. 325) วณฺเณติฯ อปฺปปุญฺญตายาติ อปุญฺญตายฯ อปฺปสทฺโท เจตฺถ ‘‘ทฺวตฺติฉทนสฺส ปริยายํ อปฺปหริเต ฐิเตน อธิฏฺฐาตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. 135) วิย อภาวตฺโถฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิภาวโต กมฺมผลํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 1.445; 2.94, 225; 3.91, 116, 136; สํ. นิ. 3.210; อ. นิ. 3.118; 10.176; ธ. ส. 1221; วิภ. 907) มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา ชีวิตวุตฺติเหตุ ตถา ตถา ทุจฺจริตปูรณํ สนฺธาย ‘‘ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

ภิยฺโยโสมตฺตายาติ มตฺตโต อติเรกํฯ ‘‘ภิยฺโยโส’’ติ หิ อิทํ ภิยฺโยสทฺเทน สมานตฺถํ เนปาติกํฯ อเนสนวเสนาติ โกหญฺเญ ฐตฺวา อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย ยถา ตถา ตปํ กตฺวา อเนสิตพฺพเมสนาวเสน มิจฺฉาชีเวนาติ อตฺโถฯ ยถาวุตฺตนเยน ชีวิตวุตฺติเหตุ ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวาฯ อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปุญฺโญ, ปุญฺญวา’’ติ จ วุตฺเต ทุจฺจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเลฯ

ทุติยนเย อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปุญฺโญ, ปุญฺญวา’’ติ จ วุตฺเต สุจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเลฯ

ปฐมทุติยนเยสุ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถนเยสุปิ ยถากฺกมํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปฐมตติยนเยสุ เจตฺถ อเหตุกอกิริยวาทิโนฯ ทุติยจตุตฺถนเยสุ ปน กมฺมกิริยวาทิโนติ ทฏฺฐพฺพํฯ