อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺควณฺณนา

[374-5] อุปฺปติตฺวาติ อากาสมคฺเคน เฑตฺวาฯ ปฏิปชฺชติ อริยาสาวโก นิพฺพานํ, อริยผลญฺจ เอตายาติ ปฏิปทา, สา จ ตสฺส ปุพฺพภาโค เอวาติ อริยมคฺโค ปุพฺพภาคปฏิปทานาเมน อิธ วุตฺโตฯ อาตตวิตตาทิวเสน ปญฺจงฺคิกํฯ ทิสาวิทิสานิวิฏฺฐปเทเสน อฏฺฐงฺคิโกฯ อฏฺฐงฺคโต มุตฺโต อญฺโญ โกจิ อฏฺฐงฺคิโก นาม มคฺโค นตฺถีติ อาห ‘‘อฏฺฐงฺคมตฺโตเยวา’’ติอาทินาฯ น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถีติฯ ตสฺมา ‘‘อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อญฺญปทตฺถสมาสํ อกตฺวา ‘อฏฺฐ องฺคานิ อฏฺฐงฺคานิ, ตานิ อสฺส สนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก’ติ สมาสคพฺภตทฺธิตวเสน ปทสิทฺธิ กาตพฺพา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.374, 375) อาจริเยน วุตฺตํ, อธิปฺปาโย เจตฺถ จินฺเตตพฺโพฯ อญฺญปทตฺถสมาเส หิ กเต น สกฺกา อฏฺฐงฺคอฏฺฐงฺคิกานํ เภโท อญฺญมญฺญํ วิปริยายํ กตฺวาปิ นิยเมตุํ พฺยาเส อุภยปทตฺถปรภาเวน สเหว สงฺขฺยาปริจฺเฉเทน อตฺถาปตฺติโตฯ สมาสคพฺเภ ปน ตทฺธิเต กเต สกฺกา เอว เตสํ เภโท อญฺญมญฺญํ วิปริยายํ กตฺวา นิยเมตุํ สมาเส อุตฺตรปทตฺถปรภาเวน วินาว สงฺขฺยาปริจฺเฉเทน อตฺถาปตฺติโตฯ เอกตฺถิภาวลกฺขโณ หิ สมาโสติฯ ธมฺมทายาทสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว เอวํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา มคฺคงฺคสมุทาเย มคฺคโวหาโร โหติ, สมุทาโย จ สมุทายีหิ สมนฺนาคโต, ตสฺมา อตฺตโน อวยวภูตานิ อฏฺฐ องฺคานิ เอตสฺส สนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก’’ติฯ ปฐมนเย เจตฺถ องฺคินา องฺคสฺส อฏฺฐงฺคิกภาโว วุตฺโต, ทุติยนเย ปน องฺเคน องฺคิโนติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

อิทานิ อฏฺฐงฺคิกมคฺเค ลกฺขณโต, กิจฺจขณารมฺมณเภทกมโต จ วินิจฺฉยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ สมฺมาทสฺสนลกฺขณาติ อวิปรีตํ ยาถาวโต จตุนฺนมริยสจฺจานํ ปจฺจกฺขเมว ทสฺสนสภาวาฯ สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณติ นิพฺพานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อวิปรีตมภินิโรปนสภาโวฯ สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณาติ จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา ชเน สงฺคณฺหาตีติ ตพฺพิปกฺขโต วิรติสภาวา สมฺมาวาจา เภทกรมิจฺฉาวาจปฺปหาเนน ชเน, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี โหติ, เอวํ อวิปรีตํ ปริคฺคหณสภาวาฯ สมฺมา สมุฏฺฐาปนลกฺขโณติ ยถา จีวรกมฺมาทิโก กมฺมนฺโต เอกํ กาตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, ตํตํกิริยานิปฺผาทโก วา เจตนาสงฺขาโต กมฺมนฺโต หตฺถปาทจลนาทิกํ กิริยํ สมุฏฺฐาเปติ, เอวํ สาวชฺชกตฺตพฺพกิริยาสมุฏฺฐาปกมิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหาเนน สมฺมากมฺมนฺโต นิรวชฺชสมุฏฺฐาปนกิจฺจวา โหติ, สมฺปยุตฺเต จ สมุฏฺฐาเปนฺโต เอว ปวตฺตตีติ อวิปรีตํ สมุฏฺฐาปนสภาโวฯ สมฺมา โวทาปนลกฺขโณติ กายวาจานํ, ขนฺธสนฺตานสฺส จ สํกิเลสภูตมิจฺฉาชีวปฺปหาเนน อวิปรีตํ โวทาปนสภาโวฯ สมฺมา ปคฺคหลกฺขโณติ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส จิตฺตสฺส สํกิเลสปกฺเข ปติตุมทตฺวา อวิปรีตํ ปคฺคหณสภาโวฯ สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณาติ ตาทิภาวลกฺขเณน อวิปรีตํ ตตฺถ อุปฏฺฐานสภาโวฯ สมฺมา สมาธานลกฺขโณติ วิกฺเขปวิทฺธํสเนน อวิปรีตํ จิตฺตสฺส สมาทหนสภาโวฯ

สหเชกฏฺฐตาย ทิฏฺเฐกฏฺฐา อวิชฺชาทโย มิจฺฉาทิฏฺฐิโต อญฺเญ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสา นามฯ ปสฺสตีติ ปกาเสติ กิจฺจปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ เตนาห ‘‘ตปฺปฏิ…เป.… อสมฺโมหโต’’ติฯ อิทญฺหิ ตสฺสา ปสฺสนาการทสฺสนํฯ เตเนว หิ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาเตน องฺเคน ตตฺถ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตติฯ ปุริมานิ ทฺเว กิจฺจานิ สพฺเพสเมว สาธารณานีติ อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปี’’ติอาทิฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิ’’นฺติ อิทมนุกฑฺฒติฯ

ปุพฺพภาเคติ อุปจารกฺขเณฯ อุปจารภาวนาวเสน อเนกวารํ ปวตฺตจิตฺตกฺขณิกตฺตา นานกฺขณาฯ อนิจฺจาทิลกฺขณวิสยตฺตา นานารมฺมณาฯ มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา เอกกฺขณาฯ นิพฺพานารมฺมณตฺตา เอการมฺมณาฯ กิจฺจโตติ ปุพฺพภาเค ทุกฺขาทิญาเณหิ กตฺตพฺเพน อิธ สาติสยํ นิพฺพตฺเตน กิจฺเจน, อิมสฺเสว วา ญาณสฺส ทุกฺขาทิปฺปกาสนกิจฺเจนฯ จตฺตาริ นามานิ ลภติ จตูสุ สจฺเจสุ กาตพฺพกิจฺจ นิพฺพตฺติโตฯตีณิ นามานิ ลภติ กามสงฺกปฺปาทิปฺปหานนิพฺพตฺติโตฯ สิกฺขาปทวิภงฺเค ‘‘วิรติเจตนา, สพฺเพ สมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทานี’’ติ (วิภ. 704) วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ปน ปธานานํ วิรติเจตนานํ วเสน ‘‘วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปี’’ติ วุตฺตํ, มุสาวาทาทีหิ วิรมณกาเล วา วิรติโย, สุภาสิตาทิวาจาภาสนาทิกาเล เจตนาโย โหนฺตีติ โยเชตพฺพาฯ เจตนานํ อมคฺคงฺคตฺตา ‘‘มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยวา’’ติ อาหฯ เอกสฺเสว ญาณสฺส ทุกฺขาทิญาณตา วิย, เอกาเยว วิรติยา มุสาวาทาทิวิรติภาโว วิย จ เอกาย เอว เจตนาย สมฺมาวาจาทิกิจฺจตฺตยสาธนาสมฺภเวน สมฺมาวาจาทิภาวาสิทฺธิโต, ตํสิทฺธิยญฺจ องฺคตฺตยตฺตาสิทฺธิโต จ เอวํ วุตฺตนฺติปิ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมินา เจตาสํ ทุวิธตํ, อเภทตญฺจ ทสฺเสติฯ สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสนาติ จตุสมฺมปฺปธานจตุสติปฏฺฐานภาววเสนฯ

ยทิปิ สมาธิอุปการกานํ อภินิโรปนา นุมชฺชนสมฺปิยายนุ ปพฺรูหนสนฺตานํ วิตกฺกวิจารปีติสุโขเปกฺขานํ วเสน จตูหิ ฌาเนหิ สมฺมาสมาธิ วิภตฺโต, ตถาปิ วายาโม วิย อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิจตุวายามกิจฺจํ, สติ วิย จ อสุภาสุขานิจฺจานตฺตภูเตสุ กายาทีสุ สุภาทิสญฺญาปหานจตุสติกิจฺจํ เอโกว สมาธิ จตุกฺกชฺฌานสมาธิกิจฺจํ น สาเธติฯ ตสฺมา ปุพฺพภาเคปิ ปฐมชฺฌานสมาธิ ปฐมชฺฌานสมาธิ เอวฯ ตถา มคฺคกฺขเณปิ ปุพฺพภาเคปิ ทุติยชฺฌานสมาธิ ทุติยชฺฌานสมาธิ เอวฯ ตถา มคฺคกฺขเณปิ ปุพฺพภาเคปิ ตติยชฺฌานสมาธิ ตติยชฺฌานสมาธิ เอวฯ ตถา มคฺคกฺขเณปิ ปุพฺพภาเคปิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ เอวฯ ตถา มคฺคกฺขเณปีติ อาห ‘‘ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวา’’ติฯ

ตสฺมาติ ปญฺญาปชฺโชตตฺตา อวิชฺชานฺธการํ วิธมิตฺวา ปญฺญาสตฺถตฺตา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโตติ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ

ยสฺมา ปน อนาทิมติ สํสาเร อิมินา โยคินา กทาจิปิ อสมุคฺฆาฏิตปุพฺโพ กิเลสคโณ , ตสฺส สมุคฺฆาฏโก จ อริยมคฺโคฯ อยญฺเจตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติยา ปุพฺพงฺคมา โหติ พหูปการา, ตสฺมาฯ ตเทว พหูปการตํ การณภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘โยคิโน พหูปการตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺฐิยาฯ ‘‘พหูปกาโร’’ติ วตฺวา ตํ พหูปการตํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ อยํ ตมฺพกํสาทิมยตฺตา กูโฏฯ ตํปริหรณโต มหาสารตาย เฉโกฯ เอวนฺติ ยถา เหรญฺญิกสฺส จกฺขุนา ทิสฺวา กหาปณวิภาคชานเน กิริยาสาธกตมภาเวน กรณนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ หตฺโถ, เอวํ โยคิโน ปญฺญาย โอโลเกตฺวา ธมฺมวิภาคชานเน ปุพฺพจารีภาเวน ธมฺมนฺตรํ พหุการํ ยทิทํ วิตกฺโก วิตกฺเกตฺวาว ปญฺญาย ตทวโพธโตฯ ตสฺมา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาทิฏฺฐิยา พหุกาโรติ อธิปฺปาโยฯ ทุติยอุปมายํ เอวนฺติ ยถา ตจฺฉโก ปเรน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ ทพฺพสมฺภารํ วาสิยา ตจฺเฉตฺวา เคหาทิกรณกมฺเม อุปเนติ, เอวํ โยคี วิตกฺเกน ลกฺขณาทิโต วิตกฺเกตฺวา ทินฺนธมฺเม ยาถาวโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริญฺญาภิสมยาทิกมฺเม อุปเนตีติ โยชนาฯ วจีเภทสฺส อุปการโก วิตกฺโก สาวชฺชานวชฺชวจีเภเท นิวตฺตนปวตฺตนกราย สมฺมาวาจายปิ อุปการโกวาติ อาห ‘‘สฺวาย’’นฺติอาทิฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ธมฺมทินฺนาย ภิกฺขุนิยา วิสาขสฺส นาม คหปติโน วุตฺตํ จูฬเวทลฺลสุตฺตปทํ (ม. นิ. 1.464) สาธกภาเวน ทสฺเสติฯ ภินฺทตีติ นิจฺฉาเรติฯ

วจีเภทนิยามิกา วาจา กายิกกิริยานิยามกสฺส กมฺมนฺตสฺส อุปการิกาติ ตทตฺถํ โลกโต ปากฏํ กาตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุภยํ สุจริตนฺติ กายสุจริตํ, วจีสุจริตญฺจฯ อาชีวฏฺฐมกสีลํ นาม จตุพฺพิธวจีสุจริตติวิธกายสุจริเตหิ สทฺธิํ สมฺมาอาชีวํ อฏฺฐมํ กตฺวา วุตฺตํ อาทิพฺรหฺมจริยกสีลํฯ ยญฺหิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติฯ ตทุภยานนฺตรนฺติ ทุจฺจริตทฺวยปฺปหายกสฺส สุจริตทฺวยปาริปูริเหตุภูตสฺส สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตทฺวยสฺส อนนฺตรํฯ สุตฺตปมตฺเตนาติ อปฺโปสฺสุกฺกํ สุตฺเตน, ปมตฺเตน จฯ อิทํ วีริยนฺติ จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานวีริยํฯ กายาทีสูติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุฯ อินฺทฺริยสมตาทโย สมาธิสฺส อุปการกาฯ

ตพฺพิธุรา ธมฺมา อนุปการกาฯ คติโยติ นิปฺผตฺติโย, กิจฺจาทิสภาเว วาฯ สมนฺเวสิตฺวาติ อุปธาเรตฺวา, เหตุมฺหิ จายํ ตฺวาปจฺจโยฯ

ทฺเวปพฺพชิตวตฺถุวณฺณนา

[376-7] กสฺมา อารทฺธนฺติ อนุสนฺธิการณํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘อยํ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ เตน อชฺฌาสยานุสนฺธิวเสนายํ อุปริ เทสนา ปวตฺตาติ ทสฺเสติฯ เตนาติ ตถาลทฺธิกตฺตาฯ อสฺสาติ ลิจฺฉวิรญฺโญฯ เทสนายนฺติ สณฺหสุขุมาย สุญฺญตปฏิสญฺญุตฺตาย ยถาเทสิตเทสนายฯ นาธิมุจฺจตีติ น สทฺทหติ น ปสีทติฯ ตนฺติธมฺมํ นาม กเถนฺโตติ เยสํ อตฺถาย ธมฺโม กถียติ, ตตฺถ เตสํ อสติปิ มคฺคปฏิเวเธ เกวลํ สาสเน ปเวณีภูตํ, ปริยตฺติภูตํ วา ตนฺติธมฺมํ กตฺวา กเถนฺโต, เตน ตทา เตสํ มคฺคปฏิเวธาภาวํ ทสฺเสติฯ เอวรูปสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา อวิปรีตเทสนตาย เอวํปากฏธมฺมกายสฺส สตฺถุโนฯ อสฺสาติ ปฐมชฺฌานาทิสมธิคเมน สมาหิตจิตฺตสฺส กุลปุตฺตสฺส เอตํ ‘‘ตํ ชีว’’นฺติอาทินา อุจฺเฉทาทิคหณํ อปิ นุ ยุตฺตนฺติ ปุจฺฉติ, ลทฺธิยา ปน ฌานาธิคมมตฺเตน น ตาว วิเวจิตตฺตา ‘‘ยุตฺตมสฺเสต’’นฺติ เตหิ วุตฺเต ฌานลาภิโนเปตํ คหณํ อยุตฺตเมวาติ ตํ อุจฺเฉทวาทํ, สสฺสตวาทํ วา ‘‘อหํ โข…เป.… น วทามี’’ติอาทินา ปฏิกฺขิปิตฺวาติ สาธิปฺปายตฺโถฯ เอตนฺติ ปฐมชฺฌานาทิกํฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยนฯ อถ จ ปนาติ เอวํ ชานนโต, ปสฺสนโต จฯ กามํ วิปสฺสกาทิทสฺสนมฺปิ ปาฬิยํ กตํ, อรหตฺตกูเฏน ปน เทสนา นิฏฺฐาปิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุตฺตริ ขีณาสวํ ทสฺเสตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เต หิ ทฺเว ปพฺพชิตา วิปสฺสกโต ปฏฺฐาย ‘‘น กลฺลํ ตสฺเสตํ วจนายา’’ติ อโวจุํฯ อิมสฺสาติ ขีณาสวสฺสฯ กิญฺจาปิ ‘‘อตฺตมนา อเหสุ’’นฺติ ปาฬิยํ น วุตฺตํ, ‘‘น กลฺล’’นฺติอาทินา ปน วิสฺสชฺชนาวจเนเนว เตสํ อตฺตมนตา เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เต มมา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา ขีณาสโว วิคตสมฺโมโห ติณฺณวิจิกิจฺโฉ, ตสฺมา ตสฺส ตถา วตฺตุมยุตฺตนฺติ อุปฺปนฺนนิจฺฉยตาย ตํ มม วจนํ สุตฺวา อตฺตมนา อเหสุนฺติ อตฺโถฯ โสปิ โข ลิจฺฉวิ ราชา เต วิย ตถาสญฺชาตนิจฺฉยตฺตา อตฺตมโน อโหสิฯ เตนาห ‘‘เอวํ วุตฺเต โสปิ อตฺตมโน อโหสี’’ติฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

อิติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย ปรมสุขุมคมฺภีรทุรนุโพธตฺถปริทีปนาย สุวิมลวิปุลปญฺญาเวยฺยตฺติยชนนาย สาธุวิลาสินิยา นาม ลีนตฺถปกาสนิยา มหาลิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปกาสนาฯ

มหาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ