สมาธิเยว ภาเวตพฺพฏฺเฐน สมาธิภาวนา ฯ ‘‘ทิพฺพโสตญาณํ เสฏฺฐ’’นฺติ มญฺญมาเนน จ เตน ทิพฺพจกฺขุญาณมฺปิ ทิพฺพโสเตเนว สห คเหตฺวา ‘‘เอตาสํ นูน ภนฺเต’’ติอาทินา ปุถุวจเนน ปุจฺฉิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภยํสภาวิตานํ สมาธีน’’นฺติ วุตฺตํฯ พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ตา หิ อิโต พาหิรกานมฺปิ อิชฺฌนฺติฯ น อชฺฌตฺติกา ภควตา สามุกฺกํสิกภาเวน อปฺปเวทิตตฺตาฯ น หิ เต สจฺจานิ วิย สามุกฺกํสิกาฯ ยทตฺถนฺติ เยสํ อตฺถาย, อเภเทปิ เภทวจนเมตํ, ยสฺส วา วิเสสนภูตสฺส อตฺถายฯ เตติ อริยผลธมฺเมฯ ‘‘ต’’นฺติปิ อธุนา ปาโฐฯ เต หิ สจฺฉิกาตพฺพา, ‘‘อตฺถิ โข มหาลิ อญฺเญว ธมฺมา…เป.… เยสํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี’’ติ สจฺฉิกาตพฺพธมฺมา จ อิธ วุตฺตาฯ

จตุอริยผลวณฺณนา

[373] สํโยเชนฺตีติ พนฺเธนฺติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วฏฺฏทุกฺขภเย สํโยชนโต ตตฺถ สตฺเต สํโยเชนฺติ นาม, ตสฺมาฯ กตฺถจิ ‘‘วฏฺฏทุกฺขมเย รเถ’’ติ ปาโฐ, น โปราโณ ตถา อาจริเยน อวณฺณิตตฺตาฯ มคฺคโสตํ อาปนฺโน, น ปสาทาทิโสตํฯ ‘‘โสโตติ ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ อาปนฺโนติ จ อาทิโต ปตฺโตติ อตฺโถ อา-อุปสคฺคสฺส อาทิกมฺมนิ ปวตฺตนโต, อิทํ ปน ผลฏฺฐวเสน วทติฯ อตีตกาลวจนญฺเหตํ, มคฺคกฺขเณ ปน มคฺคโสตํ อาปชฺชติ นามฯ เตเนวาห ทกฺขิณวิภงฺเค ‘‘โสตาปนฺเน ทานํ เทติ, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ เทตี’’ติ (ม. นิ. 3.379) อปตนธมฺโมติ อนุปปชฺชนสภาโวฯ ธมฺมนิยาเมนาติ อุปริมคฺคธมฺมนิยาเมนฯ เหฏฺฐิมนฺเตน สตฺตมภวโต อุปริ อนุปปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโตติ อฏฺฐกถามุตฺตกนโยฯ ปรํ อยนํ ปราคติ อสฺส อตฺถีติ อตฺโถฯ อเนนาติ ปุน ตติยสมาสวจนํ, วา-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ

ตนุตฺตํ นาม ปวตฺติยา มนฺทตา, วิรฬตา จาติ วุตฺตํ ‘‘ตนุตฺตา’’ติอาทิฯ กรหจีติ นิปาตมตฺตํ, ปริยายวจนํ วาฯ ‘‘โอเรน เจ มาโส เสโส คิมฺหานนฺติ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปริเยเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 627) วิย โอร-สทฺโท น อติเรกตฺโถติ อาห ‘‘เหฏฺฐาภาคิยาน’’นฺติ, เหฏฺฐาภาคสฺส กามภวสฺส ปจฺจยภาเวน หิตานนฺติ อตฺโถฯ

‘‘สุทฺธาวาสภูมิย’’นฺติ เตสํ อุปปตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ โอปปาติโกติ อุปปาติโก อุปปาตเน สาธุการีฯ เตนาห ‘‘เสสโยนิปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติ ปรินิพฺพานธมฺโมติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานสภาโวฯ วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, จิตฺตเมว วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺตีติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตวิสุทฺธิ’’นฺติอาทิฯ จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ คหิโต ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.23, 192; เปฏโก. 22; มิ. ป. 1.1.9) วิยฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เตนาห ‘‘อรหตฺตผลปญฺญาว ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติฯ สามนฺติ อตฺตนาว, อปรปฺปจฺจเยนาติ อตฺโถฯ ‘‘อภิชานิตฺวา’’ติ อิมินา ตฺวาทิปจฺจยการิยสฺส ย-การสฺส โลโป ทสฺสิโตฯ ‘‘อภิญฺญายา’’ติ อิมินา ปน นา-วจนการิยสฺสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สจฺฉีติ ปจฺจกฺขตฺเถ เนปาติกํฯ ปจฺจกฺขกรณํ นาม อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิเก มุญฺจิตฺวา สรูปโต อารมฺมณกรณํฯ

อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺควณฺณนา

[374-5] อุปฺปติตฺวาติ อากาสมคฺเคน เฑตฺวาฯ ปฏิปชฺชติ อริยาสาวโก นิพฺพานํ, อริยผลญฺจ เอตายาติ ปฏิปทา, สา จ ตสฺส ปุพฺพภาโค เอวาติ อริยมคฺโค ปุพฺพภาคปฏิปทานาเมน อิธ วุตฺโตฯ อาตตวิตตาทิวเสน ปญฺจงฺคิกํฯ ทิสาวิทิสานิวิฏฺฐปเทเสน อฏฺฐงฺคิโกฯ อฏฺฐงฺคโต มุตฺโต อญฺโญ โกจิ อฏฺฐงฺคิโก นาม มคฺโค นตฺถีติ อาห ‘‘อฏฺฐงฺคมตฺโตเยวา’’ติอาทินาฯ น หิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถีติฯ ตสฺมา ‘‘อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ อญฺญปทตฺถสมาสํ อกตฺวา ‘อฏฺฐ องฺคานิ อฏฺฐงฺคานิ, ตานิ อสฺส สนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก’ติ สมาสคพฺภตทฺธิตวเสน ปทสิทฺธิ กาตพฺพา’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.374, 375) อาจริเยน วุตฺตํ, อธิปฺปาโย เจตฺถ จินฺเตตพฺโพฯ อญฺญปทตฺถสมาเส หิ กเต น สกฺกา อฏฺฐงฺคอฏฺฐงฺคิกานํ เภโท อญฺญมญฺญํ วิปริยายํ กตฺวาปิ นิยเมตุํ พฺยาเส อุภยปทตฺถปรภาเวน สเหว สงฺขฺยาปริจฺเฉเทน อตฺถาปตฺติโตฯ สมาสคพฺเภ ปน ตทฺธิเต กเต สกฺกา เอว เตสํ เภโท อญฺญมญฺญํ วิปริยายํ กตฺวา นิยเมตุํ สมาเส อุตฺตรปทตฺถปรภาเวน วินาว สงฺขฺยาปริจฺเฉเทน อตฺถาปตฺติโตฯ เอกตฺถิภาวลกฺขโณ หิ สมาโสติฯ ธมฺมทายาทสุตฺตนฺตฏีกายํ ปน อาจริเยเนว เอวํ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา มคฺคงฺคสมุทาเย มคฺคโวหาโร โหติ, สมุทาโย จ สมุทายีหิ สมนฺนาคโต, ตสฺมา อตฺตโน อวยวภูตานิ อฏฺฐ องฺคานิ เอตสฺส สนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโก’’ติฯ ปฐมนเย เจตฺถ องฺคินา องฺคสฺส อฏฺฐงฺคิกภาโว วุตฺโต, ทุติยนเย ปน องฺเคน องฺคิโนติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ

อิทานิ อฏฺฐงฺคิกมคฺเค ลกฺขณโต, กิจฺจขณารมฺมณเภทกมโต จ วินิจฺฉยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ สมฺมาทสฺสนลกฺขณาติ อวิปรีตํ ยาถาวโต จตุนฺนมริยสจฺจานํ ปจฺจกฺขเมว ทสฺสนสภาวาฯ สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณติ นิพฺพานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อวิปรีตมภินิโรปนสภาโวฯ สมฺมา ปริคฺคหณลกฺขณาติ จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา ชเน สงฺคณฺหาตีติ ตพฺพิปกฺขโต วิรติสภาวา สมฺมาวาจา เภทกรมิจฺฉาวาจปฺปหาเนน ชเน, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปริคฺคณฺหนกิจฺจวตี โหติ, เอวํ อวิปรีตํ ปริคฺคหณสภาวาฯ สมฺมา สมุฏฺฐาปนลกฺขโณติ ยถา จีวรกมฺมาทิโก กมฺมนฺโต เอกํ กาตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, ตํตํกิริยานิปฺผาทโก วา เจตนาสงฺขาโต กมฺมนฺโต หตฺถปาทจลนาทิกํ กิริยํ สมุฏฺฐาเปติ, เอวํ สาวชฺชกตฺตพฺพกิริยาสมุฏฺฐาปกมิจฺฉากมฺมนฺตปฺปหาเนน สมฺมากมฺมนฺโต นิรวชฺชสมุฏฺฐาปนกิจฺจวา โหติ, สมฺปยุตฺเต จ สมุฏฺฐาเปนฺโต เอว ปวตฺตตีติ อวิปรีตํ สมุฏฺฐาปนสภาโวฯ สมฺมา โวทาปนลกฺขโณติ กายวาจานํ, ขนฺธสนฺตานสฺส จ สํกิเลสภูตมิจฺฉาชีวปฺปหาเนน อวิปรีตํ โวทาปนสภาโวฯ สมฺมา ปคฺคหลกฺขโณติ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส จิตฺตสฺส สํกิเลสปกฺเข ปติตุมทตฺวา อวิปรีตํ ปคฺคหณสภาโวฯ สมฺมา อุปฏฺฐานลกฺขณาติ ตาทิภาวลกฺขเณน อวิปรีตํ ตตฺถ อุปฏฺฐานสภาโวฯ สมฺมา สมาธานลกฺขโณติ วิกฺเขปวิทฺธํสเนน อวิปรีตํ จิตฺตสฺส สมาทหนสภาโวฯ

สหเชกฏฺฐตาย ทิฏฺเฐกฏฺฐา อวิชฺชาทโย มิจฺฉาทิฏฺฐิโต อญฺเญ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลสา นามฯ ปสฺสตีติ ปกาเสติ กิจฺจปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ เตนาห ‘‘ตปฺปฏิ…เป.… อสมฺโมหโต’’ติฯ อิทญฺหิ ตสฺสา ปสฺสนาการทสฺสนํฯ เตเนว หิ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาเตน องฺเคน ตตฺถ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตติฯ ปุริมานิ ทฺเว กิจฺจานิ สพฺเพสเมว สาธารณานีติ อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปี’’ติอาทิฯ ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิ’’นฺติ อิทมนุกฑฺฒติฯ