ตสฺมา สทฺเทนาติ ตํ นิสฺสาย ตโต อุปฺปนฺเนน สทฺเทนาติ อตฺโถฯ อปิจ วินา ปาฐเสสํ ภวิตพฺพปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ มธุเรนาติ อิฏฺเฐน สาเตนฯ กณฺณสกฺขลิยนฺติ กณฺณปฏฺฏิกายํฯ

เอตฺตาวตาติ ทิพฺพโสตญาณปริกมฺมสฺส อกถนมตฺเตนฯ ‘‘อตฺตนา ญาตมฺปิ น กเถติ, กิํ อิมสฺส สาสเน อธิฏฺฐาเนนา’’ติ กุชฺฌนฺโต ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา, สห กุชฺฌเนเนว เจส ฌานาภิญฺญา ปริหายิฯ จินฺเตสีติ ‘‘กสฺมา นุ โข โส มยฺหํ ตํ ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ ปริวิจาเรนฺโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชนวเสน จินฺเตสิฯ อนุกฺกเมนาติ ปาถิกสุตฺเต, (ที. นิ. 3.3 อาทโย) มหาสีหนาทสุตฺเต (ที. นิ. 1.381) จ อาคตนเยน ตํ ตํ อยุตฺตเมว จินฺเตนฺโต, ภาสนฺโต, กโรนฺโต จ อนุกฺกเมน ภควติ พทฺธาฆาตตาย สาสเน ปติฏฺฐํ อลภนฺโต คิหิภาวํ ปตฺวา ตมตฺถํ กเถติฯ

เอกํสภาวิตสมาธิวณฺณนา

[366-371] เอกํสายาติ ตทตฺเถ จตุตฺถีวจนํ, เอกํสตฺถนฺติ อตฺโถฯ อํสสทฺโท เจตฺถ โกฏฺฐาสปริยาโย, โส จ อธิการโต ทิพฺพรูปทสฺสนทิพฺพสทฺทสวนวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกโกฏฺฐาสายา’’ติอาทิฯ วา-สทฺโท เจตฺถ วิกปฺปเน เอกํสสฺเสวาธิปฺเปตตฺตาฯ อนุทิสายาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทิเภทาย จตุพฺพิธาย อนุทิสายฯ อุภยโกฏฺฐาสายาติ ทิพฺพรูปทสฺสนตฺถํ, ทิพฺพสทฺทสวนตฺถญฺจฯ ภาวิโตติ ยถา ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ทิพฺพโสตญาณญฺจ สมธิคตํ โหติ, เอวํ ภาวิโตฯ ตยิทํ วิสุํ วิสุํ ปริกมฺมกรเณน อิชฺฌนฺตีสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, เอกชฺฌํ อิชฺฌนฺตีสุปิ กเมเนว กิจฺจสิทฺธิ ภวติ เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิยา อสมฺภวโตฯ ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘ทิพฺพานญฺจ รูปานํ ทสฺสนาย, ทิพฺพานญฺจ สทฺทานํ สวนายา’’ติ อิทํ เอกสฺส อุภยสมตฺถตาสนฺทสฺสนเมว, น เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิสมฺภวสนฺทสฺสนํฯ ‘‘เอกํสภาวิโต สมาธิ เหตู’’ติ อิมินา สุนกฺขตฺโต ทิพฺพจกฺขุญาณาย เอว ปริกมฺมสฺส กตตฺตา วิชฺชมานมฺปิ ทิพฺพสทฺทํ นาสฺโสสีติ ทสฺเสติฯ

[372] ทิพฺพจกฺขุญาณโต ทิพฺพโสตญาณเมว เสฏฺฐนฺติ มญฺญมาโน มหาลิ เอตมตฺถํ ปุจฺฉตีติ อาห ‘‘อิทํ ทิพฺพโสเตน…เป.… มญฺเญ’’ติฯ อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ, อนวชฺชํ วาฯ

สมาธิเยว ภาเวตพฺพฏฺเฐน สมาธิภาวนา ฯ ‘‘ทิพฺพโสตญาณํ เสฏฺฐ’’นฺติ มญฺญมาเนน จ เตน ทิพฺพจกฺขุญาณมฺปิ ทิพฺพโสเตเนว สห คเหตฺวา ‘‘เอตาสํ นูน ภนฺเต’’ติอาทินา ปุถุวจเนน ปุจฺฉิตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภยํสภาวิตานํ สมาธีน’’นฺติ วุตฺตํฯ พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ตา หิ อิโต พาหิรกานมฺปิ อิชฺฌนฺติฯ น อชฺฌตฺติกา ภควตา สามุกฺกํสิกภาเวน อปฺปเวทิตตฺตาฯ น หิ เต สจฺจานิ วิย สามุกฺกํสิกาฯ ยทตฺถนฺติ เยสํ อตฺถาย, อเภเทปิ เภทวจนเมตํ, ยสฺส วา วิเสสนภูตสฺส อตฺถายฯ เตติ อริยผลธมฺเมฯ ‘‘ต’’นฺติปิ อธุนา ปาโฐฯ เต หิ สจฺฉิกาตพฺพา, ‘‘อตฺถิ โข มหาลิ อญฺเญว ธมฺมา…เป.… เยสํ สจฺฉิกิริยาเหตุ ภิกฺขู มยิ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตี’’ติ สจฺฉิกาตพฺพธมฺมา จ อิธ วุตฺตาฯ

จตุอริยผลวณฺณนา

[373] สํโยเชนฺตีติ พนฺเธนฺติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วฏฺฏทุกฺขภเย สํโยชนโต ตตฺถ สตฺเต สํโยเชนฺติ นาม, ตสฺมาฯ กตฺถจิ ‘‘วฏฺฏทุกฺขมเย รเถ’’ติ ปาโฐ, น โปราโณ ตถา อาจริเยน อวณฺณิตตฺตาฯ มคฺคโสตํ อาปนฺโน, น ปสาทาทิโสตํฯ ‘‘โสโตติ ภิกฺขเว อริยมคฺคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ อาปนฺโนติ จ อาทิโต ปตฺโตติ อตฺโถ อา-อุปสคฺคสฺส อาทิกมฺมนิ ปวตฺตนโต, อิทํ ปน ผลฏฺฐวเสน วทติฯ อตีตกาลวจนญฺเหตํ, มคฺคกฺขเณ ปน มคฺคโสตํ อาปชฺชติ นามฯ เตเนวาห ทกฺขิณวิภงฺเค ‘‘โสตาปนฺเน ทานํ เทติ, โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทานํ เทตี’’ติ (ม. นิ. 3.379) อปตนธมฺโมติ อนุปปชฺชนสภาโวฯ ธมฺมนิยาเมนาติ อุปริมคฺคธมฺมนิยาเมนฯ เหฏฺฐิมนฺเตน สตฺตมภวโต อุปริ อนุปปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโตติ อฏฺฐกถามุตฺตกนโยฯ ปรํ อยนํ ปราคติ อสฺส อตฺถีติ อตฺโถฯ อเนนาติ ปุน ตติยสมาสวจนํ, วา-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ

ตนุตฺตํ นาม ปวตฺติยา มนฺทตา, วิรฬตา จาติ วุตฺตํ ‘‘ตนุตฺตา’’ติอาทิฯ กรหจีติ นิปาตมตฺตํ, ปริยายวจนํ วาฯ ‘‘โอเรน เจ มาโส เสโส คิมฺหานนฺติ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปริเยเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 627) วิย โอร-สทฺโท น อติเรกตฺโถติ อาห ‘‘เหฏฺฐาภาคิยาน’’นฺติ, เหฏฺฐาภาคสฺส กามภวสฺส ปจฺจยภาเวน หิตานนฺติ อตฺโถฯ