เมนู

โอฏฺฐทฺธลิจฺฉวิวตฺถุวณฺณนา

[361] อทฺโธฏฺฐตายาติ อุปฑฺโฒฏฺฐตายฯ ตสฺส กิร อุตฺตโรฏฺฐสฺส อปฺปกตาย ติริยํ ผาเลตฺวา อทฺธมปนีตํ วิย ขายติ จตฺตาโร ทนฺเต, ทฺเว จ ทาฐา น ฉาเทติ, เตน นํ ‘‘โอฏฺฐทฺโธ’’ติ โวหรติฯ เกจิ ปน ‘‘อโธ-สทฺเทน ปาฐํ ปริกปฺเปตฺวา เหฏฺฐา โอฏฺฐสฺส โอลมฺพกตาย ‘‘โอฏฺฐาโธ’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา ปาฐสฺส อทิสฺสนโต, อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.361) จ อวณฺณิตตฺตาฯ อยํ กิร อุโปสถิโก ทายโก ทานปติ สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธมามโก ธมฺมสงฺฆมามโกฯ เตนาห ‘‘ปุเรภตฺต’’นฺติอาทิฯ ขนฺธเก, (มหาว. 289) มหาปรินิพฺพานสุตฺเต (ที. นิ. 2.161) จ อาคตนเยน ‘‘นีลปีตาทิ…เป.… ตาวติํสปริสสปฺปฏิภาคายา’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ปน เวสาลี ภควโต กาเล อิทฺธา เจว เวปุลฺลปฺปตฺตา จ อโหสิฯ ตตฺถ หิ ราชูนเมว สตฺต สหสฺสานิ, สตฺต สตานิ, สตฺต จ ราชาโน อเหสุํ, ตถา ยุวราชเสนาปติภณฺฑาคาริกปภุตีนมฺปิ, ปาสาทกูฏาคารอารามโปกฺขรณิอาทโยปิ ตปฺปริมาณาเยว, พหุชนา, อากิณฺณมนุสฺสา, สุภิกฺขา จฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มหติยา ลิจฺฉวิปริสายา’’ติฯ ตสฺส ปน กุลสฺส อาทิภูตานํ ยถาวุตฺตานํ มํสเปสิยา นิพฺพตฺตทารกานํ ตาปเสน ปายิตํ ยํ ขีรํ อุทรํ ปวิสติ, สพฺพํ ตํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ, จริมกภเว โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ วิย อุทรจฺฉวิยา อติวิปฺปสนฺนตาย เต นิจฺฉวี อเหสุํฯ อปเร ปนาหุ ‘‘สิพฺเพตฺวา ฐปิตา วิย เนสํ อญฺญมญฺญํ ลีนา ฉวิ อโหสี’’ติฯ เอวํ เต นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ ปญฺญายิํสุ, นิรุตฺตินเยน เจตฺถ ปทสิทฺธิ, ตพฺพํเส อุปฺปนฺนา สพฺเพปิ ลิจฺฉวโย นาม ชาตาฯ เตนาห ‘‘ลิจฺฉวิปริสายา’’ติ, ลิจฺฉวิราชูนํ, ลิจฺฉวิวํสภูตาย วา ปริสายาติ อตฺโถฯ มหนฺตํ ยสํ ลาติ คณฺหาตีติ มหาลิ ยถา ‘‘ภทฺทาลี’’ติฯ มูลนามนฺติ มาตาปิตูหิ กตนามํฯ

[362] สาสเน ยุตฺตปยุตฺโตติ ภาวนมนุยุตฺโตฯ สพฺพตฺถ สีหสมานวุตฺติโนปิ ภควโต ปริสาย มหตฺเต สติ ตทชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺติยมานาย ธมฺมเทสนาย วิเสโส โหตีติ อาห ‘‘มหนฺเตน อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติฯ

‘‘วิสฺสาสิโก’’ติ วตฺวา ตมสฺส วิสฺสาสิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ถูลสรีโรติ วฐรสรีโรฯ เถรสฺส ขีณาสวภาวโต ‘‘อาลสิยภาโว อปฺปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, วาสนาเลสํ ปน อุปาทาย ‘‘อีสกํ อปฺปหีโน วิย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ สาวกานํ พุทฺธานมิว สวาสนา กิเลสา ปหียนฺติฯ ยถาวุตฺตํ ปาสาทเมว สนฺธาย ‘‘กูฏาคารมหาเคหา’’ติ วุตฺตํฯ ปาจีนมุขาติ ปาจีนปมุขาฯ

[363] วิเนยฺยชนานุปโรเธน พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ปฏิหาริยวิชมฺภนํ โหตีติ อาห ‘‘อถ โข’’ติอาทิฯ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนเวลายญฺหิ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย อาเวฬาเวฬา ยมลา ยมลา หุตฺวา สวิเสสํ ปภสฺสรา วินิจฺฉริํสุฯ ตาหิ ‘‘ภควา นิกฺขมตี’’ติ สมาโรจิตมิว นิกฺขมนํ สญฺชานิํสุฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สํสูจิตนิกฺขมโน’’ติฯ

[364] ‘‘อชฺชา’’ติ วุตฺตทิวสโต อตีตมนนฺตรํ หิยฺโยทิวสํ ปุริมํ นาม, ตถา ‘‘หิยฺโย’’ติ วุตฺตทิวสโต ปรํ ปุริมตรํ อติสเยน ปุริมตฺตาฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ทิวเสสุ ววตฺถิโต ยถากฺกมํ ปุริมปุริมตรภาโวฯ เอวํ สนฺเตปิ ยเทตฺถ ‘‘ปุริมตร’’นฺติ วุตฺตํ, ตโต ปภุติ ยํ ยํ โอรํ, ตํ ตํ ปุริมํฯ ยํ ยํ ปรํ, ตํ ตํ ปุริมตรนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิมาหฯ โอรปารภาวสฺส วิย, หิ ทิสาวิทิสาภาวสฺส วิย จ ปุริมปุริมตรภาวสฺส อเปกฺขาสิทฺธิฯ มูลทิวสโตติอาทิทิวสโตฯ อคฺเคติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ, อุปโยควจนสฺส วา เอ-การาเทโสติ ทสฺเสติ ‘‘อคฺค’’นฺติ อิมินา, ปฐมนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปเนตฺถ ปรา อตีตา โกฏิเยวาติ อาห ‘‘ปรโกฏิํ กตฺวา’’ติฯ ยํ-สทฺโท ปริจฺเฉเท นิปาโต, ตปฺปโยเคน จายํ ‘‘วิหรามี’’ติ วตฺตมานปโยโค, อตฺโถ ปน อตีตวเสน เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาว วิหาสิ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺสาติ ทิวสสฺสฯ ปฐมวิกปฺเป ‘‘วิหรามี’’ติ อิมสฺส ‘‘ยทคฺเค’’ติ อิมินา อุชุกํ ตาว สมฺพนฺธิตฺวา ปจฺฉา ‘‘นจิรํ ตีณิ วสฺสานี’’ติ ปมาณวจนํ โยเชตพฺพํฯ ทุติยวิกปฺเป ปน ‘‘นจิรํ ตีณิ วสฺสานี’’ติ อิเมหิปิ กุฏิลํ สมฺพนฺโธ กตฺตพฺโพฯ นจิรนฺติ เจตํ ภาวนปุํสกํ, อจฺจนฺตสญฺโญคํ วาฯ ตญฺหิ ปมาณโต วิเสเสตุํ ‘‘ตีณิ วสฺสานี’’ติ วทติฯ เตนาห ‘‘นจิรํ วิหาสิํ ตีณิเยว วสฺสานี’’ติฯ

อยนฺติ สุนกฺขตฺโตฯ ปิยชาติกานีติ อิฏฺฐสภาวานิฯ สาตชาติกานีติ มธุรสภาวานิฯ มธุรสทิสตาย หิ ‘‘มธุร’’นฺติ มโนรมํ วุจฺจติฯ อารมฺมณํ กโรนฺเตน กาเมน อุปสํหิตานีติ กามูปสํหิตานิ, กามนียานิฯ เตนาห ‘‘กามสฺสาทยุตฺตานี’’ติ, อารมฺมณิเกน กามสงฺขาเตน อสฺสาเทน สญฺญุตฺตานิ, กามสงฺขาตสฺส วา อสฺสาทสฺส โยคฺยานีติ อตฺโถฯ สรีรสณฺฐาเนติ สรีรพิมฺเพ, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํฯ

ตสฺมา สทฺเทนาติ ตํ นิสฺสาย ตโต อุปฺปนฺเนน สทฺเทนาติ อตฺโถฯ อปิจ วินา ปาฐเสสํ ภวิตพฺพปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ มธุเรนาติ อิฏฺเฐน สาเตนฯ กณฺณสกฺขลิยนฺติ กณฺณปฏฺฏิกายํฯ

เอตฺตาวตาติ ทิพฺพโสตญาณปริกมฺมสฺส อกถนมตฺเตนฯ ‘‘อตฺตนา ญาตมฺปิ น กเถติ, กิํ อิมสฺส สาสเน อธิฏฺฐาเนนา’’ติ กุชฺฌนฺโต ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา, สห กุชฺฌเนเนว เจส ฌานาภิญฺญา ปริหายิฯ จินฺเตสีติ ‘‘กสฺมา นุ โข โส มยฺหํ ตํ ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ ปริวิจาเรนฺโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชนวเสน จินฺเตสิฯ อนุกฺกเมนาติ ปาถิกสุตฺเต, (ที. นิ. 3.3 อาทโย) มหาสีหนาทสุตฺเต (ที. นิ. 1.381) จ อาคตนเยน ตํ ตํ อยุตฺตเมว จินฺเตนฺโต, ภาสนฺโต, กโรนฺโต จ อนุกฺกเมน ภควติ พทฺธาฆาตตาย สาสเน ปติฏฺฐํ อลภนฺโต คิหิภาวํ ปตฺวา ตมตฺถํ กเถติฯ

เอกํสภาวิตสมาธิวณฺณนา

[366-371] เอกํสายาติ ตทตฺเถ จตุตฺถีวจนํ, เอกํสตฺถนฺติ อตฺโถฯ อํสสทฺโท เจตฺถ โกฏฺฐาสปริยาโย, โส จ อธิการโต ทิพฺพรูปทสฺสนทิพฺพสทฺทสวนวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกโกฏฺฐาสายา’’ติอาทิฯ วา-สทฺโท เจตฺถ วิกปฺปเน เอกํสสฺเสวาธิปฺเปตตฺตาฯ อนุทิสายาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทิเภทาย จตุพฺพิธาย อนุทิสายฯ อุภยโกฏฺฐาสายาติ ทิพฺพรูปทสฺสนตฺถํ, ทิพฺพสทฺทสวนตฺถญฺจฯ ภาวิโตติ ยถา ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ทิพฺพโสตญาณญฺจ สมธิคตํ โหติ, เอวํ ภาวิโตฯ ตยิทํ วิสุํ วิสุํ ปริกมฺมกรเณน อิชฺฌนฺตีสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, เอกชฺฌํ อิชฺฌนฺตีสุปิ กเมเนว กิจฺจสิทฺธิ ภวติ เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิยา อสมฺภวโตฯ ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘ทิพฺพานญฺจ รูปานํ ทสฺสนาย, ทิพฺพานญฺจ สทฺทานํ สวนายา’’ติ อิทํ เอกสฺส อุภยสมตฺถตาสนฺทสฺสนเมว, น เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิสมฺภวสนฺทสฺสนํฯ ‘‘เอกํสภาวิโต สมาธิ เหตู’’ติ อิมินา สุนกฺขตฺโต ทิพฺพจกฺขุญาณาย เอว ปริกมฺมสฺส กตตฺตา วิชฺชมานมฺปิ ทิพฺพสทฺทํ นาสฺโสสีติ ทสฺเสติฯ

[372] ทิพฺพจกฺขุญาณโต ทิพฺพโสตญาณเมว เสฏฺฐนฺติ มญฺญมาโน มหาลิ เอตมตฺถํ ปุจฺฉตีติ อาห ‘‘อิทํ ทิพฺพโสเตน…เป.… มญฺเญ’’ติฯ อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ, อนวชฺชํ วาฯ