6. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

พฺราหฺมณทูตวตฺถุวณฺณนา

[359] เอวํ กูฏทนฺตสุตฺตํ สํวณฺเณตฺวา อิทานิ มหาลิสุตฺตํ สํวณฺเณนฺโต ยถานุปุพฺพํ สํวณฺณโนกาสสฺส ปตฺตภาวํ วิภาเวตุํ, กูฏทนฺตสุตฺตสฺสานนฺตรํ สงฺคีตสฺส สุตฺตสฺส มหาลิสุตฺตภาวํ วา ปกาเสตุํ ‘‘เอวํ เม สุตํ…เป.… เวสาลิยนฺติ มหาลิสุตฺต’’นฺติ อาหฯ ปุนปฺปุนํ วิสาลภาวูปคมนโตติ เอตฺถายํ สงฺเขโป – พาราณสิรญฺโญ กิร อคฺคมเหสิยา มํสเปสิคพฺเภน ทฺเว ทารกา นิพฺพตฺตา ธีตา จ ปุตฺโต จ, เตสํ อญฺญมญฺญํ วิวาเหน โสฬสกฺขตฺตุํ ปุตฺตธีตุวเสน ทฺเว ทฺเว ทารกา วิชาตาฯ ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺเฒนฺตานํ ปจฺเจกํ สปริวารานํ อารามุยฺยานนิวาสฏฺฐานปริวารสมฺปตฺติํ คเหตุํ อปฺปโหนกตาย นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปิํสุ, เอวํ ตสฺส ปุนปฺปุนํ ติปาการปริกฺเขเปน วิสาลภาวมุปคตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ตฺเวว นามํ ชาตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ วิสาลภาวูปคมนโต เวสาลีติ ลทฺธนามเก นคเร’’ติฯ วิตฺถารกถา เจตฺถ มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนาย, (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.146) รตนสุตฺตวณฺณนาย (ขุ. ปา. อฏฺฐ. เวสาลิวตฺถุ; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.รตนสุตฺตวณฺณนา) จ คเหตพฺพาฯ พหินคเรติ นครโต พหิ, น อมฺพปาลิวนํ วิย อนฺโตนครสฺมิํฯ สยํชาตนฺติ สยเมว ชาตํ อโรปิมํฯ มหนฺตภาเวนาติ รุกฺขคจฺฉานํ, ฐิโตกาสสฺส จ มหนฺตภาเวนฯ เตเนวาห ‘‘หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺธํ หุตฺวา’’ติฯ ยํ ปน เวนยิกานํ มเตน วินยฏฺฐกถายํ วุตฺตํ –

‘‘ตตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํ, อิทํ ตาทิสํ น โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.162)ฯ

ตํ มชฺฌิมภาณกสํยุตฺตภาณกานมฺปิ สมานกถาฯ มชฺฌิมฏฺฐกถายญฺหิ (ม. นิ. อฏฺฐ. 2.352) สํยุตฺตฏฺฐกถายญฺจ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.37) ตเถว วุตฺตํฯ อิธ ปน ทีฆภาณกานํ มเตน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิ จ ‘‘อหุตฺวา’’ติ กตฺถจิ ปาโฐ ทิสฺสติ, เอวํ สติ สพฺเพสมฺปิ สมานวาโท สิยาติฯ กูฏาคารสาลาสงฺเขเปนาติ หํสมณฺฑลาการสงฺขาตหํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กูฏาคารสาลานิยาเมน, ตถา กตตฺตา ปาสาโทเยว ‘‘กูฏาคารสาลา’’ติ วุตฺโต, ตพฺโพหาเรน ปน สกโลปิ สงฺฆาราโมติ วุตฺตํ โหติฯ วินยฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.162) ตุ เอวํ วุตฺตํ –

‘‘กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโตกตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉทเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏิ เวทิตพฺพา’’ติฯ

โกสเลสุ ชาตา, ภวา, เต วา นิวาโส เอเตสนฺติ โกสลกาฯ เอวํ มาคธกาฯ ชนปทวาจิโน หิ ปายโต ปุลฺลิงฺคปุถุวจนาฯ ยสฺส อกรเณ ปุคฺคโล มหาชานิโย โหติ, ตํ กรณํ อรหตีติ กรณียนฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพกมฺเมนา’’ติฯ อกาตุมฺปิ วฏฺฏติ อสติ สมวาเย, ตสฺมา สมวาเย สติ กตฺตพฺพโต ตํ กิจฺจนฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

[360] ยา พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนารหา นานตฺตสญฺญา, ตาสํ วเสน ‘‘นานารมฺมณจารโต’’ติ วุตฺตํ, นานารมฺมณปฺปวตฺติโตติ อตฺโถฯ สมฺภวนฺตสฺเสว หิ ปฏิเสโธ, น อสมฺภวนฺตสฺสฯ ปฏิกฺกมฺมาติ นิวตฺเตตฺวา ตถา จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวาฯ สลฺลีโนติ ฌานสมาปตฺติยา เอกตฺตารมฺมณํ อลฺลีโนฯ นิลีโนติ ตสฺเสว เววจนํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกีภาว’’นฺติอาทิฯ สปริวารตฺตา อเนโกปิ ตทา เอโก วิย ภวตีติ เอกีภาโว, ตํ เอกีภาวํฯ เยนายสฺมา นาคิโต, ตํ สนฺธาย ‘‘ตสฺมา ฐานา’’ติ วุตฺตํฯ

โอฏฺฐทฺธลิจฺฉวิวตฺถุวณฺณนา

[361] อทฺโธฏฺฐตายาติ อุปฑฺโฒฏฺฐตายฯ ตสฺส กิร อุตฺตโรฏฺฐสฺส อปฺปกตาย ติริยํ ผาเลตฺวา อทฺธมปนีตํ วิย ขายติ จตฺตาโร ทนฺเต, ทฺเว จ ทาฐา น ฉาเทติ, เตน นํ ‘‘โอฏฺฐทฺโธ’’ติ โวหรติฯ เกจิ ปน ‘‘อโธ-สทฺเทน ปาฐํ ปริกปฺเปตฺวา เหฏฺฐา โอฏฺฐสฺส โอลมฺพกตาย ‘‘โอฏฺฐาโธ’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตทยุตฺตเมว ตถา ปาฐสฺส อทิสฺสนโต, อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.361) จ อวณฺณิตตฺตาฯ อยํ กิร อุโปสถิโก ทายโก ทานปติ สทฺโธ ปสนฺโน พุทฺธมามโก ธมฺมสงฺฆมามโกฯ เตนาห ‘‘ปุเรภตฺต’’นฺติอาทิฯ ขนฺธเก, (มหาว. 289) มหาปรินิพฺพานสุตฺเต (ที. นิ. 2.161) จ อาคตนเยน ‘‘นีลปีตาทิ…เป.… ตาวติํสปริสสปฺปฏิภาคายา’’ติ วุตฺตํฯ อยํ ปน เวสาลี ภควโต กาเล อิทฺธา เจว เวปุลฺลปฺปตฺตา จ อโหสิฯ ตตฺถ หิ ราชูนเมว สตฺต สหสฺสานิ, สตฺต สตานิ, สตฺต จ ราชาโน อเหสุํ, ตถา ยุวราชเสนาปติภณฺฑาคาริกปภุตีนมฺปิ, ปาสาทกูฏาคารอารามโปกฺขรณิอาทโยปิ ตปฺปริมาณาเยว, พหุชนา, อากิณฺณมนุสฺสา, สุภิกฺขา จฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มหติยา ลิจฺฉวิปริสายา’’ติฯ ตสฺส ปน กุลสฺส อาทิภูตานํ ยถาวุตฺตานํ มํสเปสิยา นิพฺพตฺตทารกานํ ตาปเสน ปายิตํ ยํ ขีรํ อุทรํ ปวิสติ, สพฺพํ ตํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ, จริมกภเว โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ วิย อุทรจฺฉวิยา อติวิปฺปสนฺนตาย เต นิจฺฉวี อเหสุํฯ อปเร ปนาหุ ‘‘สิพฺเพตฺวา ฐปิตา วิย เนสํ อญฺญมญฺญํ ลีนา ฉวิ อโหสี’’ติฯ เอวํ เต นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ลิจฺฉวีติ ปญฺญายิํสุ, นิรุตฺตินเยน เจตฺถ ปทสิทฺธิ, ตพฺพํเส อุปฺปนฺนา สพฺเพปิ ลิจฺฉวโย นาม ชาตาฯ เตนาห ‘‘ลิจฺฉวิปริสายา’’ติ, ลิจฺฉวิราชูนํ, ลิจฺฉวิวํสภูตาย วา ปริสายาติ อตฺโถฯ มหนฺตํ ยสํ ลาติ คณฺหาตีติ มหาลิ ยถา ‘‘ภทฺทาลี’’ติฯ มูลนามนฺติ มาตาปิตูหิ กตนามํฯ

[362] สาสเน ยุตฺตปยุตฺโตติ ภาวนมนุยุตฺโตฯ สพฺพตฺถ สีหสมานวุตฺติโนปิ ภควโต ปริสาย มหตฺเต สติ ตทชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺติยมานาย ธมฺมเทสนาย วิเสโส โหตีติ อาห ‘‘มหนฺเตน อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติฯ

‘‘วิสฺสาสิโก’’ติ วตฺวา ตมสฺส วิสฺสาสิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ถูลสรีโรติ วฐรสรีโรฯ เถรสฺส ขีณาสวภาวโต ‘‘อาลสิยภาโว อปฺปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, วาสนาเลสํ ปน อุปาทาย ‘‘อีสกํ อปฺปหีโน วิย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ น หิ สาวกานํ พุทฺธานมิว สวาสนา กิเลสา ปหียนฺติฯ ยถาวุตฺตํ ปาสาทเมว สนฺธาย ‘‘กูฏาคารมหาเคหา’’ติ วุตฺตํฯ ปาจีนมุขาติ ปาจีนปมุขาฯ