เมนู

ทสอาการวณฺณนา

[343] อากโรติ อตฺตโน อนุรูปตาย สมริยาทปริจฺเฉทํ ผลํ นิพฺพตฺเตตีติ อากาโร, การณนฺติ อาห ‘‘ทสหิ การเณหี’’ติฯ มริยาทตฺโถ เหตฺถ อา-สทฺโทฯ น ทุสฺสีเลสฺเวว, อถ โข สีลวนฺเตสุปิ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทสฺสติฯ ตทุภเยปิ น อุปฺปาเทตพฺโพติ หิ ทสฺเสตุํ อปิ-สทฺเทน, ปิ-สทฺเทน วา สมฺปิณฺฑนํ กโรติฯ ปฏิคฺคาหกโตว อุปฺปชฺชตีติ พลวตรํ วิปฺปฏิสารํ สนฺธาย วุตฺตํ, ทุพฺพโล ปน เทยฺยธมฺมโต, ปริวารชนโตปิ อุปฺปชฺชเตวฯ อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตนฺติ อุปฺปชฺชนารหํฯ วิปฺปฏิสารมฺปิ วิโนเทสีติ สมฺพนฺโธฯ เตสํเยวาติ ปาณาติปาตีนเมวฯ ยชนํ นาเมตฺถ ทานเมวาธิปฺเปตํ, น อคฺคิชุหนนฺติ อาห ‘‘เทตุ ภว’’นฺติฯ วิสฺสชฺชตูติ มุตฺตจาควเสน จชตุฯ อพฺภนฺตรนฺติ อชฺฌตฺตํ สกสนฺตาเนฯ

โสฬสาการวณฺณนา

[344] อนุมติปกฺขาทโย เอว เหฏฺฐา ยญฺญสฺส วตฺถุํ กตฺวา ‘‘โสฬสปริกฺขารา’’ติ วุตฺตา, อิธ ปน สนฺทสฺสนาทิวเสน อนุโมทนาย อารทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘โสฬสหิ อากาเรหี’’ติฯ ทสฺเสตฺวาติ อตฺตโน เทสนานุภาเวน ปจฺจกฺขมิว ผลํ ทสฺเสตฺวา, อเนกวารํ ปน ทสฺสนโต ‘‘ทสฺเสตฺวา ทสฺเสตฺวา’’ติ พฺยาปนวจนํ, ตเทว อาภุโส เมฑนฏฺเฐน อาเมฑิตวจนนฺติ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.344) วุตฺตํฯ ‘‘สมาทเปตฺวา สมาทเปตฺวา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตมตฺถนฺติ ทานผลวเสน กมฺมผลสมฺพนฺธมตฺถํฯ สมาทเปตฺวาติ สุตมตฺตํ อกตฺวา ยถา ราชา ตมตฺถํ สมฺมเทว อาทิยติ จิตฺเต กโรนฺโต สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, ตถา สกฺกจฺจํ อาทาเปตฺวาฯ

‘‘วิปฺปฏิสารวิโนทเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํฯ โลภโทสโมหอิสฺสามจฺฉริยมานาทโยปิ หิ ทานจิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เตสํ วิโนทเนนปิ ตํ โวทาปิตํ สมุตฺเตชิตํ นาม โหติ ติกฺขวิสทภาวาปตฺติโต, อาสนฺนตรภาวโต ปน วิปฺปฏิสารวิโนทนเมว คหิตํฯ ปวตฺติเต หิ ทาเน ตสฺส สมฺภโวติฯ ยาถาวโต วิชฺชมาเนหิ คุเณหิ หฏฺฐปหฏฺฐภาวาปาทนํ สมฺปหํสนนฺติ อาห ‘‘สุนฺทร’’นฺติอาทิฯ ธมฺมโตติ สจฺจโตฯ ตทตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺเมน สเมน การเณนา’’ติ วุตฺตํฯ สจฺจญฺหิ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, อุปสมจริยภาวโต สมํ, ยุตฺตภาเวน การณนฺติ จ วุจฺจติฯ

[345] ตสฺมิํ ยญฺเญ รุกฺขติณจฺเฉโทปิ นาม นาโหสิ, กุโต ปาณวโธติ ปาณวธาภาวสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ, สพฺพโส วิปรีตคฺคาเหหิ อวิทูสิตตาทสฺสนตฺถญฺจ ปาฬิยํ ‘‘เนว คาโว หญฺญิํสู’’ติอาทีนิ วตฺวาปิ ‘‘น รุกฺขา ฉิชฺชิํสู’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ยูปนามเก’’ติอาทิมาหฯ พริหิสตฺถายาติ ปริจฺเฉทตฺถายฯ วนมาลาสงฺเขเปนาติ วนปุปฺเผหิ คนฺธิตมาลานิยาเมนฯ เอวํ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.345) วุตฺตํ, วนปนฺติอากาเรนาติ อตฺโถฯ ภูมิยํ วา ปตฺถรนฺตีติ เวทิภูมิํ ปริกฺขิปนฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปตฺถรนฺติฯ มนฺตาทินา หิ ปริสงฺขตา ภูมิ วินฺทติ อสฺส ลาภสกฺกาเรติ กตฺวา ‘‘เวที’’ติ วุจฺจติฯ เตปิ รุกฺขา เตปิ ทพฺพาติ สมฺพนฺโธ, กมฺมกตฺตา เจตํ ทฺวยํ, อภิหิตกมฺมํ วาฯ วตฺติจฺฉาย หิ ยถาสตฺติํ การกา ภวนฺติฯ วุตฺตนเยน ปาณวธาภาวสฺส ทฬฺหีกรณตฺถํ, วิปรีตคฺคาเหน อวิทูสิตภาวทสฺสนตฺถญฺเจตนฺติ ทสฺเสติ กิํ ปนา’’ติอาทินาฯ อนฺโตเคหทาโส อนฺโตชาโตฯ อาทิสทฺเทน ธนกฺกีตกรมรานีตสามํทาสพฺยูปคตานํ สงฺคโหฯ ปุพฺพเมวาติ ภติกรณโต ปเควฯ ธนํ คเหตฺวาติ ทิวเส ทิวเส ยถากมฺมํ คเหตฺวาฯ ภตฺตเวตนนฺติ เทวสิกํ ภตฺตญฺเจว มาสิกาทิปริพฺพยญฺจฯ วุตฺโตวายมตฺโถฯ ตชฺชิตาติ สนฺตชฺชิตาฯ ปริกมฺมานีติ สพฺพภาคิยานิ กมฺมานิ, อุจฺจาวจานิ กมฺมานีติ อตฺโถฯ ปิยสมุทาจาเรเนวาติ อิฏฺฐวจเนเนวฯ ยถานามวเสเนวาติ ปากฏนามานุรูเปเนวฯ สปฺปิเตลนวนีตทธิมธุผาณิเตน เจวาติ เอตฺถ -สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ปณีตปณีตานํ นานปฺปการานํ ขาทนียโภชนียาทีนญฺเจว วตฺถยานมาลาคนฺธวิเลปนเสยฺยาวสถาทีนญฺจ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, เตนาห ‘‘ปณีเตหิ สปฺปิเตลาทิสมฺมิสฺเสเหวา’’ติอาทิฯ ตสฺส ตสฺส กาลสฺส อนุรูเปหิ ยาคุ…เป.… ปานกาทีหีติ สมฺพนฺโธฯ สปฺปิอาทีนนฺติ สปฺปิอาทีหิฯ

[346] ปฏิสาเมตพฺพโต, อตฺตโน อตฺตโน สนฺตกภาวโต จ สํ นาม ธนํ วุจฺจติ, ตสฺส ปตีติ สปติ นิคฺคหิตโลเปน, ธนวา, ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกหิตาวหตฺตา ตสฺส หิตนฺติ สาปเตยฺยํ , ตเทว ธนํฯ เตนาห ‘‘ปหูตํ ธน’’นฺติฯ อกฺขยธมฺมเมวาติ อขยสภาวเมวฯ คามภาเคนาติ สํกิตฺตนวเสน คาเม วา คเหตพฺพภาเคน, เอวํ อาจริเยน (ที. นิ. ฏี. 1.346) วุตฺตํ, ปจฺเจกํ สภาคคามโกฏฺฐาเสนาติปิ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

[347] ยญฺญาวาโฏติ ขณิตาวาฏสฺส อสฺสเมธาทิยญฺญยชนฏฺฐานสฺเสตํ อธิวจนํ, ตพฺโพหาเรน ปน อิธ ทานสาลาย เอว, ตาย จ ปุรตฺถิมนครทฺวาเร กตาย ปุรตฺถิมภาเค เอวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ปุรตฺถิมโต นครทฺวาเร’’ติอาทินาฯ ตํ ปน ฐานํ รญฺโญ ทานสาลาย นาติทูเร เอวาติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ยโต ตตฺถ ปาตราสํ ภุญฺชิตฺวา อกิลนฺตรูปาเยว สายนฺเห รญฺโญ ทานสาลํ สมฺปาปุณนฺติฯ ‘‘ทกฺขิเณน ยญฺญาวาฏสฺสา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยาคุํ ปิวิตฺวาติ หิ ยาคุสีเสน ปาตราสโภชนมาหฯ

[348] มธุรนฺติ สาทุรสํฯ อุปริ วตฺตพฺพมตฺถนฺติ ‘‘อปิจ เม โภ เอวํ โหตี’’ติอาทินา วุจฺจมานมตฺถํฯ ปริหาเรนาติ ภควนฺตํ ครุํ กตฺวา อคารวปริหาเรน, อุชุกภาวาปนยเนน วา, อุชุกวุตฺติํ ปริหริตฺวา วงฺกวุตฺติยาว ยถาจินฺติตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต เอวมาหาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘อุชุกเมว ปุจฺฉยมาโน อคารโว วิย โหตี’’ติฯ

นิจฺจทานอนุกุลยญฺญวณฺณนา

[349] อุฏฺฐายาติ ทาเน อุฏฺฐานวีริยมาห, สมุฏฺฐายาติ ตสฺส สาตจฺจกิริยํฯ กสิวาณิชฺชาทิกมฺมานิ อกโรนฺโต ทลิทฺทิยาทิอนตฺถาปตฺติยา นสฺสิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปสมฺภารตโร เจว มหปฺผลตโร จาติ สงฺเขปโต อฏฺฐกถายํ วุตฺโต ปาฬิยํ ปน ‘‘อปฺปตฺถตโร จ อปฺปสมารมฺภตโร จ มหปฺผลตโร จ มหานิสํสตโร จา’’ติ ปาโฐฯ ตตฺถ อปฺปสมฺภารตโรติ อติวิย ปริตฺตสมฺภาโร, อสมารพฺภิยสมฺภาโรฯ อปฺปตฺถตโรติ ปน อติวิย อปฺปกิจฺโจ, อตฺโถ เจตฺถ กิจฺจํ, ตฺถ-การสฺส ฏฺฐ-การํ กตฺวา ‘‘อปฺปฏฺฐตโร’’ติปิ ปาโฐฯ สมฺมา อารภียติ ยญฺโญ เอเตนาติ สมารมฺโภ, สมฺภารสมฺภรณวเสน ปวตฺตสตฺตปีฬา, อปฺโป สมารมฺโภ เอตสฺสาติ ตถา, อยํ ปนาติสเยนาติ อปฺปสมารมฺภตโรฯ วิปากสญฺญิตํ มหนฺตํ สทิสํ ผลเมตสฺสาติ มหปฺผโล, อยํ ปนาติสเยนาติ มหปฺผลตโรฯ อุทยสญฺญิตํ มหนฺตํ นิสฺสนฺทาทิผลเมตสฺสาติ มหานิสํโส, อยํ ปนาติสเยนาติ มหานิสํสตโรฯ ธุวทานานีติ ธุวานิ ถิรานิ อวิจฺฉินฺนานิ กตฺวา ทาตพฺพทานานิฯ นิจฺจภตฺตานีติ เอตฺถ ภตฺตสีเสน จตุปจฺจยคฺคหณํฯ อนุกุลยญฺญานีติ อนุกุลํ กุลานุกฺกมํ อุปาทาย ทาตพฺพทานานิ ฯ เตนาห ‘‘อมฺหาก’’นฺติอาทิฯ ยานิ ปวตฺเตตพฺพานิ, ตานิ อนุกุลยญฺญานิ นามาติ โยเชตพฺพํฯ นิพทฺธทานานีติ นิพนฺเธตฺวา นิยเมตฺวา ปเวณีวเสน ปวตฺติตทานานิฯ

หตฺถิทนฺเตน กตา ทนฺตมยสลากา, ยตฺถ ทายกานํ นามํ องฺกนฺติ, อิมินา ตํ นิจฺจภตฺตํ สลากทานวเสนาติ ทสฺเสติฯ ตํ กุลนฺติ อนาถปิณฺฑิกกุลํฯ ทาลิทฺทิเยนาติ ทลิทฺทภาเวนฯ ‘‘เอกสลากโต อุทฺธํ ทาตุํ นาสกฺขี’’ติ อิมินา เอเกนปิ สลากทาเนน นิพทฺธทานํ อุปจฺฉินฺทิตุมทตฺวา อนุรกฺขณมาหฯ รญฺโญติ เสตวาหนรญฺโญฯ

อาทีนิ วตฺวาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘กสฺมา เสโน วิย มํสเปสิํ ปกฺขนฺทิตฺวา คณฺหาสี’’ติ เอวมาทีนํ สมสมทาเน อุสฺสุกฺกนวจนานํ สงฺคโหฯ คลคฺคาหาติ คลคฺคหณาฯ ‘‘กมฺมจฺเฉทวเสนา’’ติ อิมินา อตฺตโน อตฺตโน กมฺโมกาสาทานมฺปิ ปีฬาเยวาติ ทสฺเสติฯ สมารมฺภสทฺโท เจตฺถ ปีฬนตฺโถติ อาห ‘‘ปีฬาสงฺขาโต สมารมฺโภ’’ติฯ ปุพฺพเจตนามุญฺจเจตนาอปรเจตนาสมฺปตฺติยา ทายกวเสน ตีณิ องฺคานิ, วีตราคตาวีตโทสตาวีตโมหตาปฏิปตฺติยา ทกฺขิเณยฺยวเสน จ ตีณีติ เอวํ ฉฬงฺคสมนฺนาคตา โหติ ทกฺขิณา, ฉฬงฺคุตฺตเร นนฺทมาตาสุตฺตญฺจ (อ. นิ. 6.37) ตสฺสตฺถสฺส สาธกํฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชนกเจตนาวเสน มหานที วิย, มโหโฆ วิย จ อิโต จิโต จ อภิสนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺติโต ปุญฺญเมว ปุญฺญาภิสนฺโทฯ ตถาวิธนฺติ ปมาณสฺส กาตุํ อสุกรตฺตมาหฯ การณมหตฺเตน ผลมหตฺตมฺปิ เวทิตพฺพํ อุปริ นชฺชา วุฏฺฐิยา มโหโฆ วิยาติ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

[350] นวนโวติ สพฺพทา อภินโว, ทิวเส ทิวเส ทายกสฺส พฺยาปาราปชฺชนโต กิจฺจปริโยสานํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘เอเกนา’’ติอาทิฯ ยถารทฺธสฺส อาวาสสฺส กติปเยนาปิ กาเลน ปริสมาเปตพฺพโต กิจฺจปริโยสานํ อตฺถีติ อาห ‘‘ปณฺณสาล’’นฺติอาทิฯ มหาวิหาเรปิ กิจฺจปริโยสานสฺส อตฺถิตาอุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกวารํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สพฺพาสวสุตฺตนฺตาทิปาฬินเยนฯ นวานิสํสาติ สีตปฏิฆาตาทโย ปฏิสลฺลานารามปริโยสานา ยถาปจฺจเวกฺขณํ คณิตา นว อุทยา, อปฺปมตฺตตาย เจเต วุตฺตาฯ