อฏฺฐปริกฺขารวณฺณนา

[340] อุภโต สุชาตาทีหิ วุจฺจมาเนหิฯ ยสสาติ ปญฺจวิเธน อานุภาเวนฯ เตนาห ‘‘อาณาฐปนสมตฺถตายา’’ติฯ ‘‘สทฺโธ’’ติ เอตสฺส ‘‘ทาตาทานสฺส ผลํ ปจฺจนุโภติ ปตฺติยายตี’’ติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาเน สูโรติ ทานสูโร, เทยฺยธมฺเม อีสกมฺปิ สงฺคํ อกตฺวา มุตฺตจาโค, ตพฺภาโว ปน กมฺมสฺสกตาญาณสฺส ติกฺขวิสทภาเวน เวทิตพฺโพฯ ตสฺส หิ ติกฺขวิสทภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘สทฺโท’’ติ วตฺวา ‘‘ทานสูโร’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘น สทฺธามตฺตเกนา’’ติอาทิฯ ยสฺส หิ กมฺมสฺสกตา ปจฺจกฺขมิว อุปฏฺฐาติ, โส เอวํ วุตฺโตฯ ยํ ทานํ เทตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทติฯ ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺฐุมภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทติฯ การโณปจารวจนญฺเหตํฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ ตพฺพิสเยน โลเภน อนากฑฺฒนียตฺตา น ทาโส, น สหาโยฯ

ตเทวตฺถํ พฺยติเรกโต, อนฺวยโต จ วิวริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาหฯ อิธานธิปฺเปตสฺส หิ ทาสาทิทฺวยสฺส พฺยติเรกโต ทสฺสนํฯ ขาทนียโภชนียาทีสุ มธุรสฺเสว ปณีตตฺตา ‘‘มธุรํ ภุญฺชตี’’ติ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา เอตํ, ปณีตํ ปริภุญฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาย ทาสพฺยตํ อุปคตตฺตาฯ สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวานิสฺสชฺชนโตฯ สามี หุตฺวา เทติ ตตฺถ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโตฯ ยํ ปเนตํ อาจริเยน วุตฺตํ ‘‘สามิปริโภคสทิสา’’ติ, (ที. นิ. ฏี. 1.340) ตํ ตณฺหาทาสพฺยมติกฺกนฺตตาสามญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ ขีณาสวสฺส ปริโภโค สามิปริโภโค วิย ขีณาสวสฺเสว ทานํ ทานสามีติ อตฺโถ อุปปนฺโน โหติ, ปจฺฉา วา ปมาทลิขิตเมตํฯ ตาทิโสติ ทานสามิสภาโวฯ

สมิตปาปสมณพาหิตปาปพฺราหฺมณา อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสเนตฺถ วุตฺตา, ปพฺพชฺชามตฺตสมณชาติมตฺตพฺราหฺมณา วา กปณาทิคฺคหเณน คหิตาติ เวทิตพฺพํฯ ทุคฺคตาติ ทุกฺกรํ ชีวิกมุปคตา กสิรวุตฺติกาฯ เตนาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสา’’ติฯ ปถาวิโนติ มคฺคคามิโนฯ วณิพฺพกาติ ทายกานํ คุณกิตฺตนวเสน, กมฺมผลกิตฺตนมุเขน จ ยาจนกา เสยฺยถาปิ นคฺคจริยาทโยติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย อิฏฺฐํ ทินฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตทุภเยเนว หิ ทานสฺส วณฺณโถมนา สมฺภวติฯ เย วิจรนฺติ, เต วณิพฺพกา นามาติ โยเชตพฺพํฯ ปสตมตฺตนฺติ วีหิตณฺฑุลาทิวเสน วุตฺตํ, สราวมตฺตนฺติ ยาคุภตฺตาทิวเสนฯ โอปานํ วุจฺจติ โอคาเหตฺวา ปาตพฺพโต นทีตฬากาทีนํ สพฺพสาธารณํ ติตฺถํ, โอปานมิวภูโตติ โอปานภูโตฯ เตนาห ‘‘อุทปานภูโต’’ติอาทิฯ หุตฺวาติ ภาวโตฯ สุตเมว สุตชาตนฺติ ชาตสทฺทสฺส อนตฺถนฺตรวาจกตฺตมาห ยถา ‘‘โกสชาต’’นฺติฯ

อตีตาทิอตฺถจินฺตนสมตฺถตา นาม ตสฺส รญฺโญ อนุมานวเสน, อิติกตฺตพฺพตาวเสน จ เวทิตพฺพา, น พุทฺธานํ วิย ตตฺถ ปจฺจกฺขทสฺสิตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ปุญฺญาปุญฺญานิสํสจินฺตนญฺเจตฺถ ปกรณาธิคตวเสน เวทิตพฺพํฯ ปุญฺญสฺสาติ ยญฺญปุญฺญสฺสฯ ทายกจิตฺตมฺปีติ ทายกานํ, ทายกํ วา จิตฺตมฺปิ, ทาตุกมฺยตาจิตฺตมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ อิเมสุ ปน อฏฺฐสุ องฺเคสุ อฑฺฒตาทโย ปญฺจ ยญฺญสฺส ตาว ปริกฺขารา โหนฺตุ เตหิ วินา ตสฺส อสิชฺฌนโต , สุชาตตา, ปน สูรูปตา จ กถํ ยญฺญสฺส ปริกฺขาโร สิยา ตทุภเยน วินาปิ ตสฺส สิชฺฌนโตติ โจทนาย สพฺเพสมฺปิ อฏฺฐนฺนมงฺคานํ ปริกฺขารภาวํ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเต หิ กิรา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ เกจิ เอวํ วทนฺติ ‘‘ยถา อฑฺฒตาทโย ปญฺจ ยญฺญสฺส เอกํสโตว องฺคานิ, น เอวํ สุชาตตา, สุรูปตา จ, ตทุภยํ ปน อเนกํสโตว องฺคนฺติ ทีเปตุํ อรุจิสูจกสฺส กิรสทฺทสฺส คหณํ กต’’นฺติฯ เต หิ ‘‘อยํ ทุชฺชาโตติอาทิวจนสฺส อเนกํสิกตํ มญฺญมานา ตถา วทนฺติ, ตยิทํ อสารํฯ สพฺพสาธารณวเสน เหตํ พฺยติเรกโต ยญฺญสฺส องฺคภาวทสฺสนํ ตตฺถ สิยา เกสญฺจิ ตถา ปริวิตกฺโก’’ติ ตสฺสาปิ อวกาสาภาวทสฺสนตฺถเมว เอวํ วุตฺตตฺตา, ตทุภยสาธารณวเสเนว อเนกํสโต องฺคภาวสฺส อทสฺสนโต จฯ กิรสทฺโท ปเนตฺถ ตทา พฺราหฺมณสฺส จินฺติตาการสูจนตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวมเนน จินฺเตตฺวา ‘‘อิมานิปิ อฏฺฐงฺคานิ ตสฺเสว ยญฺญสฺส ปริกฺขารา ภวนฺตีติ วุตฺตานี’’ติ กิรสทฺเทน ตสฺส จินฺติตากาโร สูจิโต โหติฯ เอวมาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘อยํ วิรูโป กิตฺตกํ…เป.… อุปจฺฉินฺทิสฺสติ, อยํ ทลิทฺโท, อปฺเปสกฺโข, อสฺสทฺโธ, อปฺปสฺสุโต, น อตฺถญฺญู, น เมธาวี กิตฺตกํ…เป.… อุปจฺฉินฺทิสฺสตี’’ติ เอเตสํ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ

จตุปริกฺขาราทิวณฺณนา

[341] ‘‘สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ เอตฺถ โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.311-313) วุตฺเตสุ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ ทุติยวิกปฺปํ นิเสเธนฺโต ‘‘มหายาค’’นฺติอาทิมาห, เตน จ ปุโรหิตสฺส สยเมว กฏจฺฉุคฺคหณโชตเนน เอวํ สหตฺถา สกฺกจฺจํ ทาเน ยุตฺตปยุตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เอวํ ทุชฺชาตสฺสาติ เอตฺถาปิ ‘‘สุชาตตาย อเนกํสโต องฺคภาวทสฺสนเมวิท’’นฺติ อคฺคเหตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺพสาธารณวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อาทิสทฺเทน หิ ‘‘เอวํ อนชฺฌายกสฺส…เป.… ทุสฺสีลสฺส…เป.… ทุปฺปญฺญสฺส สํวิธาเนน ปวตฺตทานํ กิตฺตกํ กาลํ ปวตฺติสฺสตี’’ติ เอเตสํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมาติ ตทุภยการณโตฯ

ติสฺโสวิธาวณฺณนา

[342] ติณฺณํ ฐานานนฺติ ทานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานสงฺขาตานํ ติสฺสนฺนํ ภูมีนํ, อวตฺถานานนฺติ อตฺโถฯ จลนฺตีติ กมฺปนฺติ ปุริมากาเรน น ติฏฺฐนฺติฯ กรณตฺเถติ ตติยาวิภตฺติอตฺเถฯ กรณียสทฺทาเปกฺขาย หิ กตฺตริ เอว เอตํ สามิวจนํ, น กรเณฯ เยภุยฺเยน หิ กรณโชตกวจนสฺส อตฺถภาวโต อนุตฺตกตฺตาว กรณตฺโถติ อิธาธิปฺเปโตฯ ปจฺฉานุตาปสฺส อกรณูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพ…เป.… ปติฏฺฐเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อจลาติ ทฬฺหา เกนจิ อสํหีราฯ ปติฏฺฐเปตพฺพาติ สุปฺปติฏฺฐิตา กาตพฺพาฯ ตถา ปติฏฺฐาปนูปายมฺปิ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตถา ปติฏฺฐาปเนน หิ ยถา ตํ ทานํ สมฺปติ ยถาธิปฺปายํ นิปฺปชฺชติ, เอวํ อายติมฺปิ วิปุลผลตาย มหปฺผลํ โหติ วิปฺปฏิสาเรน อนุปกฺกิลิฏฺฐภาวโตฯ ทฺวีสุ ฐาเนสูติ ยชมานยิฏฺฐฏฺฐาเนสุฯ วิปฺปฏิสาโร…เป.… น กตฺตพฺโพติ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํฯ มุญฺจเจตนาติ ปริจฺจาคเจตนา, ตสฺสา นิจฺจลภาโว นาม มุตฺตจาคตา ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อุฬารภาโวฯ ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนาติ ปรเจตนา, ตสฺสา ปน นิจฺจลภาโว ‘‘อโห มยา ทานํ ทินฺนํ สาธุ สุฏฺฐู’’ติ ทานสฺส สกฺกจฺจํ ปจฺจเวกฺขณวเสน เวทิตพฺโพฯ ตทุภยเจตนานํ นิจฺจลกรณูปายํ พฺยติเรกโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา…เป.… โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตถา อกโรนฺตสฺสาติ มุญฺจเจตนํ, ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนญฺจ นิจฺจลมกโรนฺตสฺส, วิปฺปฏิสารํ, อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘นาปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมตี’’ติ อิทํ ปน ปจฺฉาสมนุสฺสรณเจตนาย เอว พฺยติเรกโต นิจฺจลกรณูปายทสฺสนํฯ เอวญฺหิ ยถานิทฺทิฏฺฐนิทสฺสนํ อุปปนฺนํ โหติฯ ตตฺถ อุฬาเรสุ โภเคสูติ เขตฺตวิเสเส ปริจฺจาคสฺส กตตฺตา ลทฺเธสุปิ อุฬาเรสุ โภเคสุฯ นาปิ จิตฺตํ นมติ ปจฺฉา วิปฺปฏิสาเรน อุปกฺกิลิฏฺฐภาวโตฯ ยถา กถนฺติ อาห ‘‘มหาโรรุว’’นฺติอาทิฯ ตสฺส หิ เสฏฺฐิสฺส คหปติโน วตฺถุ โกสลสํยุตฺเต, (สํ. นิ. 1.131) มยฺหกชาตเก (ชา. อฏฺฐ. 3.6.มยฺหกชาตกวณฺณนา) จ อาคตํฯ ตถา หิ วุตฺตํ –